De omgekeerde wereld

[p. 20]

Hoofdstuk I Stillevens

De samenleving als kijkspel.

De verscheurde figuren komen de lijst uit (vallen? lopen? struikelen?)

Als hun leven niet langer leefbaar is, moeten ze er een toneelstuk van maken. Een spektakel.

Terwijl bij onze voorouders de vervreemding het gezicht had van armoede en ellende is er in deze tijd sprake van iets veel verraderlijkers: onze vervreemding heeft de vorm van welvaart. Wij zijn in onze eigen goedgevulde etalages gaan zitten. De mens leeft nog steeds niet, maar kijkt. Hij kijkt naar de schone schijn van de voortdurend gemoderniseerde verpakkingen. Vanuit zijn tv-stoel; door zijn auto-ruit; op zijn dia-scherm; door zijn donkere bril; door zijn oogharen. Hij kijkt hoe hij zichzelf uitstalt (aanprijst/verkoopt).

K. is de knaap van de gouden handdruk (‘the golden handshake’ voor intimi). Hij stapt nog altijd met evenveel gemak in het vliegtuig als u 's morgens in uw schoenen. K. geniet van de bel waarmee de kassa rinkelt. Hij heeft niets van een patser, maar alles van de jonge geslaagde manager die even gemakkelijk in zijn wereld past als in zijn vlotte pakken.

De werkelijkheid als een kopie van de fiktie.

De oorlog als een verhaal.

De liefde als een film.

Ik als een ander. Als een romanheld.

[p. 21]

Het werk onder verdoving.

- ‘Drie, vier auto's rijden tegen de horizon, als op een film, en het gras wuift tegen de blauwe lucht - een Franse film over het geluk - terwijl de jongen over wie we het hier hebben op zijn ellebogen steunt en denkt aan wat hij gaat worden.’

- ‘Zoals ik, voor het eerst in zo'n wereldstad, in de straten de mensen hoorde en meende een revue te zien.’

- ‘Marie zette glimlachend haar glas neer, en dat was de tweede keer die middag dat ze me aan een filmster deed denken.’

- ‘De verhalen zijn immers veel boeiender dan wat je in werkelijkheid te zien krijgt. De werkelijkheid bestaat vaak niet eens.’

- ‘Geprobeerd om, net als op de film, het jasje los over één schouder te hangen tijdens het wandelen door de stad.’

- ‘Totdat ik tenslotte op een mooie zomerdag niet de mooie zomerdag beleefde, maar het opstel over de mooie zomerdag.’

In dit schijnbestaan is de twintigste-eeuwse mens zo mogelijk nog passiever dan zijn negentiende-eeuwse lotgenoot, komt hij nog minder toe aan menselijke relaties, vernieuwing, zelfontplooiing. In plaats van zichzelf te maken produceert hij slechts geld. Moet hij steeds meer geld voor anderen produceren.

Wat niet beschreven is, is niet gebeurd.

Wat niet vastgelegd is, bestaat niet. (Een beweging?)

Echt is slechts dat waar men de hand op kan leggen. (Het hart, bijvoorbeeld.)

(Vgl. het poëties positivisme van W.H. Auden: ‘De keukentafel bestaat omdat ik hem schoonmaak.’)

‘Ik heb geen voorstelling van het geluk.’

Het getuigt zelfs van masochisme om als arbeider diepgaand na te denken over de problematiek van de arbeid. Door het steeds enger maken van de beslissingsruimte wordt het hun ook afgeleerd te denken. Voor diegenen die toch tobben staan de valium, nobrium, seres-

[p. 22]

ta, galatuur, etc. al klaar bij de mediese dienst. Verschillende arbeiders zeggen dan ook: als ik hier 's morgens om 8 uur binnenkom en stop met nadenken - mezelf uitschakel - dan haal ik het tot 5 uur. Door allerlei truuks en niet in het minst door arbeidsdeling, tijdmeting, premiestelsel, handwerk, hiërarchies paraplusysteem, worden de meeste arbeiders afgestompt tot dommekrachten.

‘Ik heb geen voorstelling van het geluk.’ Ze lagen tegen elkaar aan, zacht huilend. Hij was bang dat ze hem zou vergeten als ze klaarkwam, - dat hij net zo goed iemand anders had kunnen zijn, op dat moment. Veel eerder al: wanneer hun ogen dichtgaan ben je een naamloos instrument. Een ding waar ze het mee doen.

Wel een voorstelling van het oorlogsleed? Deze foto van een overlevende van een bomaanval in ‘Kinderen voor de kamera’ illustreert het pure realisme in de fotografie. De verstarde blik in de ogen van het kind en de krampachtige houding brengen bij de kijker een hevige emotie teweeg: een afkeer van het niets en niemand ontziende oorlogsgeweld. (Het pure realisme?)

Een geverifieerd beeld. Ik herinnerde me het bericht over gevangenen in tijgerkooien, die zich ‘als krabben’ voortbewogen, ‘niet langer mensen maar kreaturen van vlees’. Een zin die de aandacht trok, hoewel je daardoor toch niet wist hoe de gevangenen er werkelijk aan toe waren. Nu zat ik in een kamer te wachten op een tijgerkooi-gevangene en de deur ging open en alles wat ik kon zien was de bovenkant van een hoofd en daaronder kroop een man op zijn rug de kamer binnen. Hij was inderdaad precies een krab, zijn verteerde benen achter zich aan slepend over de vloer. Omstanders tilden hem op en zetten hem op een stoel, zodat ik met hem kon praten.

Een gekorrigeerd beeld. Diegenen die deze voorstelling van zaken te zwart en te pessimisties vinden daag ik uit om eens een alternatief bedrijfsonderzoek te doen. Niet het traditionele: even netjes uitgedost langs de rijen arbeiders lopen met de wetenschap dat in de geventileerde direktiekamers de geurende koffie en de sigaren wachten. Nee, ga eens een bedrijf in en zet u een uur lang achter een arbeider of arbeidster die een op het eerste gezicht niet al te zwaar werk doet.

[p. 23]

Na één uur aandachtig toekijken - met de wetenschap dat er voor deze werknemer weinig of geen alternatieven zijn - zult u heel wat minder rustig kunnen praten over sociale vooruitgang en andere holle hangijzers.

Een dubbelbeeld. Ik werd overweldigd door het prachtige onbekende landschap en tegelijkertijd voelde ik mij wanhopig omdat ik daar zo lang helemaal alleen was. En vaak voelde ik mij als opgesloten in een magnifieke maar eindeloze film in technicolor. Het leek alsof ik er nooit uit zou mogen stappen en alsof het eeuwig zo door zou gaan.

[p. 24]

1	Ga na hoe vaak de auteur het over, ‘de mensen’ heeft. Hoe beïnvloedt hij de lezer door opzettelijke herhalingen? Welk beeld van de mensen krijg je hier? Welk soort mensen wordt eigenlijk bedoeld met ‘de mensen’?
2	De tweede alinea wordt afgesloten met een soort volkswijsheid. Hoe klinkt die zin? Verklaar. Vind je nog ergens zo'n algemene waarheid?
3	Je treft twee opvallend mooie en gevoelvolle beschrijvingen aan in de tekst. Waar? Zit er ook een bedoeling achter? Past dit ergens in deze wereld van ongebreidelde kommercie?
4	Hoe noem je dat stijlmiddeltje waarbij levenloze dingen als levende wezens worden voorgesteld? Wanneer menselijke gevoelens en gedragingen op voorwerpen worden toegepast, klinkt dat grappig. Humor. In het omgekeerde geval echter - mensen voorgesteld als dingen - is ook het effekt tegengesteld: cynies realisme. In deze tekst zijn beide elementen te vinden, een gelukkige kombinatie: Humor maakt rauwe bonen zoet. Ben je het daar mee eens? Argumenteer.