Versamelde werke

Toneelstukke

Marais het in sy lewe drie toneelstukke geskryf, Waar die Blomme Geur (p. 1047), Die Swart Verraad (p. 1057), en Nag (p. 1094). Laasgenoemde het postuum verskyn. Die samesteller van Marais se Versamelde Werke was ook redakteur van Langenhoven in Volkleur (1983), 'n seleksie uit Langenhoven se hele oeuvre. Terwyl dit by Langenhoven opvallend was dat sy poësie onder sy swakste werk tel (baie min gedigte is opgeneem) en sy toneelstukke onder sy beste, is dit by Marais presies andersom. Sy poësie is op 'n hoë vlak, veral as 'n mens nog poëtiese prosa soos Dwaalstories byreken, sy dramas van sy swakste werk.

Waar die Blomme Geur

'n Tyd lank het ek gewonder of 'n flouerige toneelstukkie soos Waar die Blomme Geur in die Versamelde Werke tuishoort. Ter wille van volledigheid (dit is maar baie kort) is dit wel ingesluit.

Marais het dié stuk op versoek van mej. Charlotte Louw geskryf terwyl hy op Heidelberg woonagtig was. Dit het in Desember 1929 as ‘Slaap en Ontwaking’ in Die Boerevrou verskyn, en is in 1933 as Waar die Blomme Geur (deur J.L. van Schaik) in boekvorm uitgegee.

Die Swart Verraad

Marais se kommentaar:

‘Daar is enkele insidente in die volgende werkie waaromtrent 'n weinig verduideliking vir sowel die gewone leser as vir moontlike opvoerders miskien wenslik sou wees. In die eerste plek kan die volgende feite gekonstateer word as wetenskaplik waar: In sekere gevalle van chroniese alkoholisme vind 'n eienaardige vernieling van breinstof plaas, waarvan die gevolg is dat die aangetaste onder gewone omstandighede al die simptome van toenemende idiotisme toon. Hy neem geen notisie van wat om hom plaasvind nie, skyn altyd half aan die slaap te wees en skyn die grootste moeite te ondervind om die eenvoudigste vrae te begryp en onmiddellik te beantwoord. Die woord “suf” in ons gewone taal beskryf sy toestand met meer krag as deur omskrywing gedoen kan word. Daar is slegs een sielkundige moment wat sy verlore verstand 'n kort tydjie skyn te herskep. Dit is wanneer die een of ander gebeurde in sy onmiddellike omgewing hom tot woede verwek. Dit mag 'n simptoom genoem word van die geestelike verwoesting wat die chroniese vergiftiging in so 'n geval teweegbring - naamlik skielik verwekte en waansinnige drif en buie van woede, onder die invloed waarvan wrede misdade dikwels gepleeg word. Gedurende die voortbestaan van so 'n aanval van woede skyn die pasiënt sy verstandsvermoë

[p. 1289]

weer gesond terug te kry. Hierdie verskynsel is egter gewoonlik kort van duur en die hele toestand verdwyn na verhouding tot die toename van organiese vernieling wat in die sentrale senustelsel deur die vergiftiging veroorsaak word. Hierdie feite sal aan die gewone leser die sleutel verskaf tot die gedrag van Hektor se pa.

Dan is daar nog een opmerking, meer bepaald met betrekking tot opvoering, wat miskien opheldering vereis. Dit is dat die eerste en derde toneel desnoods onveranderd gelaat kan word. Die opvoering sou daardeur vergemaklik word sonder nadelige uitwerking op die loop van die verhaal. Dit is egter slegs 'n noodmiddel en waar dit enigsins vermy kan word sou die skrywer dit nie as wenslik beskou nie. Die tydverdeling van die drama in vier bly natuurlik onveranderd.’

Aantekeninge deur die redakteur:

Die eerste opvoering van hierdie stuk was in Pretoria deur 'n amateurgeselskap onder regie van Helène Güldenpfenning. Op 3 Julie 1933 skryf Marais aan haar: ‘Ek is nou besig met my twede toneelstuk. Saterdag het ek die ontwerp aan 'n criticus voorgelees aan wie se opinie ek die hoogste waarde heg. Hy was buitensporig opgewonde oor die stuk en het my herhaaldelik die versekering gegee dat dit die beste werk van die aard is wat nog ooit in Afrikaans sal verskyn het. Ek laat my nie deur sy hartstogt naar die hoogtes vervoer nie maar ek voel self dat dit die beste werk sal wees wat ek nog ooit gedaan het. Nou is my voorstel dit: Ek sal u die stuk oorhandig - die alleenreg. Maar ek wil hê dat u 'n geselskap op die been stel wat die stuk deur geheel Suid-Afrika sal kan opvoer, en ek verlang 'n redelike aandeel in die profyte.’ Van hierdie planne het nooit iets gekom nie.

Nag

Marais se kommentaar:

‘Die drama speel gedurende 'n periode van Afrikaner-ontwikkeling waaraan die oorlog 'n verpletterende einde gemaak het. 'n Nuwe geslag was net in wording waarvan beide seuns en dogters die voordeel van moderne onderwys geniet het en, in hierdie opsig, deur 'n groot kloof van die onmiddellik voorafgaande Voortrekkergeslag geskei is. Die taal waarin hul opvoeding geskied het, was natuurlik grammatikaal Nederlands wat destyds die skryftaal van alle Afrikaners deur die hele Suid-Afrika was, en in die Republiek die amptelike taal, en ook die taal van kansel, hof en skool. Hierdie omstandigheid het 'n groot invloed op die Afrikaans van die noorde gehad en daar is baie wat dit vandag bejammer dat hierdie invloed geen kans gehad het om breëre en blywender gevolge - vernaamlik wat ons taal betref - te bewerkstellig nie.

Die instroming van Nederlanders het ook 'n bespeurbare invloed op die periode gehad. Vandag sien ons dat dit feitlik die enigste bron was waaruit die Afrikanerdom van Suid-Afrika nuwe krag en lewe kon geskep het. Dit was egter te kort van duur om 'n voortdurende nasleep te verwek. Maar terwyl dit bestaan het, was hierdie invloed duidelik bespeurbaar in ons maatskaplike lewe in die noorde.

Wat eiename betref, moet opgemerk word dat die meeste Afrikaanse skrywers gedurig moeilikheid in die keuse van name ondervind. Tot onlangs nog was die egte Afrikaner-families (in die noorde vernaamlik) so aaneengeskakel dat om “gewone” name in verdigte verhale te besig, die waarskynlikheid meebring dat een of ander bekende persoon onwetend genoem word. Daarom het Skrywer meer “ongewone” Afrikanername gekies. Die name egter, hoe ongewoon hulle ook al mag klink, is almal eg met 'n Afrikaanse geskiedenis van minstens tweehonderd jaar agter hulle.’

Aantekeninge deur die redakteur:

Soos 'n mens uit die hierbo aangehaalde brief kan aflei, het Marais in 1933 aan nog 'n toneelstuk begin skryf. Eers vroeg in 1936 het hy die manuskrip aan 'n jong verslaggewer by Die Vaderland, F.G.M. du Toit, oorhandig met die versoek om dit persklaar te maak en te laat uitgee. (Du Toit het toe gewerk aan 'n verhandeling, Eugène Marais - Sy Bydrae tot die Afrikaanse Letterkunde.) Enkele maande later was Marais dood. Sy toneelstuk, Nag, het die volgende jaar (1937) by J.L. van Schaik verskyn.