Versamelde werke

[p. 1122]

Vierde bedryf

Dieselfde toneel, 'n paar uur later. Almal is aan tafel vergader behalwe Ryk de Ridder en Gert Visser. Hulle praat onder mekaar met kaart nog oop voor generaal De Lannoy; hy en Misry nog met wit verband aan.

gert visser (kom binne van agterdeur met twee emmers melk).

Kragtig, die ou paadjie word elke dag nog moeiliker. (Sit emmers neer.) Ek sien weer die stof agter die Kliprant uitstaan.

de lannoy (vrolik).

Ja, oom Gert, en as jy 'n paar uur tevore gekom het, sou jy in die stofdamp gewees het.

gert (kyk hom vraend aan).

In die stofdamp?

de lannoy.

Ja, oom Gert, hulle was hier.

gert.

Wie was hier?

de lannoy.

Rooikoppe.

gert.

Rooikoppe? Hier? Wat het hulle kom soek? (Die generaal wys na homself.)

de lannoy.

Hulle het manskappe van die teenparty kom soek.

gert.

Magtig! En hoe het jy verbygekom, generaal?

de lannoy (wys na doodkis).

Ek was 'n tydjie in die hiernamaals.

gert.

Magtig! En hy? (Wys na Mias).

de lannoy.

O, hy was tydelik doofstom - 'n doofstom kleinkind van mevrou Van Eeden, en Mias het hulle wragtig koudgelei.

gert.

Magtig! Ek sweer dit was Marie se werk. (Kyk na haar. Sy lag en knik.)

de lannoy.

Ja - reg geraai, oom Gert. Geen ander van ons kon so 'n plan so gou uitgedink het nie.

gert.

En generaal, hier kom die verlore luitenant. Hy is kort op my hakke. Ek het hom langs die Droësloot sien opkom, sleepvoet asof hy gedaan is. Hy het nie een maal opgekyk en het my nooit gesien nie. Hier kom hy nou.

Ryk de Ridder kom binne deur agterdeur. Hy staan 'n paar minute verbaas en rondstaar. Dan slinger hy sy geweer af.

de lannoy.

Kragtig, Ryk, ons was angstig oor jou. Wat het gebeur? Ons het hier byna 'n mooi stel afgetrap. Gee hom 'n koppie koffie, Marie. Hy is uitgeput.

ryk (kom neerslagtig vorentoe na die generaal, met sy geweer in twee hande gedra. Hy plaas dit op tafel voor die generaal).

Ek gee my oor in jou hande as gevangene, generaal. Ek het verraad gepleeg en ek vra jou om my hier en nou te veroordeel en buite te laat teregstel. (Almal bekyk hom verbaas.)

marie (histeries met uitgestrekte hande).

Ryk!

constantia.

Die arme seun is ylhoofdig. Dit is seker sonsteek. Kry 'n skottel

[p. 1123]

kou water en die asyn, Sophie.

de lannoy.

Verraad, Ryk? (Lag.) Wat vir 'n grap is dit? Ek verstaan nie wat jy bedoel nie.

ryk (druk Marie minagtend opsy).

Moet jou nie inmeng nie. Ek meen net wat ek sê. Ek het verraad gepleeg. Deur 'n swart spioen het ek die vyand vertel waar om jou te vind. Hulle mag enige oomblik hier wees. Ek sal ongewapen saam met jou gaan tot waar jy my kan verhoor en veroordeel.

marie.

Ag Rykie. Rykie wat praat jy?

ryk (druk haar minagtend opsy).

Moet jou nie inmeng nie! Jy het al genoeg ellende veroorsaak. (Almal staan 'n tyd lank verbysterd.)

misry (kom nader voor De Ridder).

Ek verstaan nie, luitenant. Sê bietjie weer. Is dit alles 'n grap? (Kyk hom stip aan, met sy gesig teenaan dié van De Ridder.) Nee, ek kan sien dit is geen grap nie.

De Ridder maak 'n beweging om hom met veragting opsy te skuiwe.

ryk.

Wag!

Mias gryp hom aan die arm en druk tussen hom en De Lannoy in.

mias.

Ryk de Ridder, meen jy dat dit jy is wat die Rooikoppe van die generaal vertel het? Is dit jy wat hulle gestuur het om hom dood te maak? Meen jy dit, luitenant? (Pouse.) Het jy dit gedoen, De Ridder?

Ryk laat sy kop op sy bors sak en antwoord niks.

ryk.

Ja.

de lannoy (sak op stoel neer).

Ryk, Ryk! Jy! Jy! Dan is dit klaar met alles. Ek het gedroom dat daar iets in die Afrikanersiel is wat hulle nie kan oorwin nie. Maar nou sien ek dat dit slegs 'n droom was. Tante, nou gooi ek tou op! Tussen my en Ryk was nie vertroue alleen nie. Hy was vlees van my vlees, been van my been.

mias (word skielik waansinnig woedend. Hy gryp rewolwer van die kaggel).

Wag, generaal. Ek sal hom skiet! (Haal rewolwer oor.) Ryk de Ridder, is jy klaar? Staan regop, luitenant. Staan julle vroumense opsy! (Wuif hulle na een kant. Sophie gee histeriese gil. Hy kom nader met rewolwer aangelê.)

de lannoy (spring vorentoe. Gryp sy hand en dwing rewolwer in die lug).

Misry, ek verbied jou! Keer hom, help my; keer hom.

Marie en Sophie klou ook aan Misry. Hy dwing vorentoe met rewolwer bo sy kop deur die generaal so hoog gehou. Hy maak vreeslike geluide en trek woedend gesig.

misry (skreeu).

Gee pad! Los my! Los my! Almal uit my pad! Jou hond! Jou hond! Ek sweer voor God. Gee pad! druk die deur toe! Ek moet hom skiet; ek moet hom skiet. Hy durf nie lewe nie!

Ryk staan al die tyd met kop op bors - neem geen notisie van lawaai nie. De Lannoy gryp hom om die lyf en pak die rewolwer met een hand. Sophie en Marie gryp hom ook met uitgestrekte arms. Almal praat en roep tegelyk terwyl Mias worstel om los te kom en die rewolwer bo sy kop uit die hand van generaal De Lannoy te ruk.

[p. 1124]

de lannoy (gee bulderende bevel).

Mias, ek beveel jou om die rewolwer aan my te oorhandig. (Mias begin bedaar.) Luister, jou dwaas, as jy Ryk de Ridder skiet, sal jy dit alleen oor my dooie liggaam doen.

Mias laat sy arms sak. Hy hyg na asem. Almal laat hom los. Hy los die rewolwer in die generaal se hande. Sophie neem hom aan die skouers en dwing hom stadig weg van die groep na hoek regs agter. De Lannoy plaas rewolwer op tafel. Al die tyd het De Ridder bewegingloos gestaan met oë op die grond, ongestoord deur die geweld van Misry. As Sophie Mias weg het, kom De Lannoy weer voor Ryk staan.

de lannoy.

Maar waarom in Gods naam het jy my nie hier op die daad doodgeskiet nie. Ryk? Dít is wat ek nie kan verstaan nie. Waarom al hierdie omslagtigheid? Waarom op dié vreeslike wyse te werk gaan?

de ridder (met geboë hoof en diep beskaamd).

Ek verdien dat jy my skande tot die laaste flenters oopskeur. Generaal, dit was omdat ek nie alleen 'n verraaier was nie - ek was tegelyk 'n lafaard.

de lannoy verbysterd).

'n Lafaard?

marie. (kom tussen hulle staan. Sy is na die generaal gekeer. Met een hand agter haar wuif sy De Ridder tot stilswye en agteruit. Sy staan verslae met oë na die grond gekeer.)
Mias is onderwyl met Sophie in onhoorbare gesprek. Hulle neem geen notisie van wat aangaan nie. Met sy rug na die gehoor het Mias Sophie stadig agterwaarts tot in die hoek regs gedwing waar hulle gesprek gedurende die skouspel voortgaan. Sy rug is altyd na die gehoor, terwyl Sophie na voor gekeer is en skuins verby hom sigbaar is. Met sy en haar gedrag skyn dit asof hy haar tot iets trag oor te haal wat sy afwend. Elke nou en dan gryp hy een van haar hande wat hy met altwee syne streel. Sy trek dit terug - nie te beslis nie - en lag elke nou en dan met haar hand oor die mond. 'n Worstelinkie vind elke nou en dan plaas. Mias se diepe erns beskou Sophie klaarblyklik as 'n grap, maar vind dit tog nie onaangenaam nie. Constantia bly in haar leunstoel sit. Langs haar staan Gert met sy rug teen die kaggel. Elke nou en dan buk hy om met haar te praat (onhoorbaar) wat sy beantwoord (ook onhoorbaar). Intussen luister hulle na wat tussen die drie in die middel van kamer plaasvind.

marie (tussen generaal en De Ridder soos aangedui).

Wag, generaal! (Sy praat stamelend met tussenpose.) Laat ek vertel. As daar 'n skuldige is, dan is dit ek. As een moet veroordeel word, dan ... dan ... (Sy kan die woorde nie uitkry nie, lê haar hand op sy arm en spreek meer smekend.) Dit is nie sy skuld nie. Dis ek. Ag kan jy nie verstaan nie, generaal?

de lannoy (bekyk haar fronsend asof hy die raaisel nie kan ontplooi nie. Dan is dit asof 'n lig by hom opgaan. Sy arms sak moedeloos en hy staar 'n tyd lank in die verte. Daar ontwikkel stadig 'n gevoel van diep selfbeskuldiging wat duidelik uit sy toon hoorbaar is).

Jy, Marie? Ja, ek dink, ek dink ek begin verstaan. Dis alles andersom, Ryk. As daar van veroordeling sprake is, dan dink ek sal ons altwee maar teen die muur moet staan, en ek miskien eerste. Watter donker

[p. 1125]

warboel is die mensehart! Kom Ryk, ons moet dit alles hier vaarwel sê. Ons het te lank vertoef, te lank ons harte weer warm gemaak by hierdie gloed van huislike liefde. Die heiligheid van 'n huisgesin is nie meer vir ons bedoel nie. Die nag wag daar buite. Ek het eenmaal gedink dat daar niks meer is wat van ons geëis sal word nie. Die huis waar ons gebore is - die ou tehuis waar geeste van ons dierbares nog swerf; al ons aardse besittings; al die vreugde en heerlikheid van die lewe in ons jeug; al die genot van skoonheid, van vreugde, van vriendskap. Al dié dinge het ons gegee. Ek het gedroom dat daar nie meer was nie. Maar die wese wat ons dien, is onverbiddelik. Die swaar wat die diepste in ons harte tril, die vurigste, die heiligste van alles, wat selfs dood en graf trotseer; dit ook moet ons uitskeur en aan haar voete lê. Kom, Ryk, laat ons groet en gaan; dis laat. (Hy begin groet. Soen Constantia op haar voorhoof, en Gert met die hand sonder om te praat. Sophie en Mias gaan uitmekaar en kom vorentoe - Mias traag en onwillig - Sophie nog laggend. Almal groet oor en weer. Ryk soen ook Constantia en Sophie. De Lannoy groet Sophie met die hand alleen. Dan Marie; hy hou haar hand lank vas. Sy bekyk hom half smekend terwyl trane oor haar wange rol. Hy los haar en lê sy hand op slot van agterdeur, en draai weer om terwyl hy die deur agter hom stadig oopmaak. Hy draai sywaarts, kyk na buite terwyl hy praat.) Kom, Ryk, kom Mias! Die nag is vreeslik donker. Kyk hoe blink die sterre! Die onbereikbares - verniet strek ons die hande uit.

Hy gaan 'n tree na buite maar bly nog in die duister sigbaar, sy rug na die gehoor en sy gesig na bo gekeer. Mias gaan uit langs hom. Ryk kom laaste. Hy het almal gegroet behalwe Marie. Hy staan 'n tyd lank by die deur en kyk na haar, twyfelagtig en onseker.

marie (gaan 'n tree nader - sy strek altwee haar hande uit na hom).

Ryk! (Hy neem haar hande, dan vou hy haar hartstogtelik in sy arms.)

Gordyn