Versamelde werke

[p. 968]

4 Swart Bobbejane of Amnestie

Aan baie lesers sal dit waarskynlik bekend wees dat groot afwykings in die kleur van die Suid-Afrikaanse bobbejaan in verskillende dele van ons land aangetref word. Die grys kleur wat van die Kaap tot aan die Limpopo voorkom, kan as tipies aangeneem word. Van lig- en donkergrys is daar egter wyd uiteenlopende verskille. In die hoë gebergtes wat Transvaal van Portugese gebied skei, verskyn die groen bobbejaan, wat verskillende dieptes van hierdie kleur toon. Ten noorde van die Limpopo begin die gebied van die geel bobbejaan.

Dan was daar die seldsame swart bobbejaan, wetenskaplik miskien die interessantste afwyking. Hierdie kleur bestaan waarskynlik nie meer as 'n afsonderlike tipe nie. Af en toe word 'n ‘terugval’ tussen ons grys bobbejane aangetref - 'n pikswarte wat gewoonlik as 'n geval van melanisme deurgaan. Vroeër het die swart bobbejaan egter taamlik dikwels voorgekom. Sy vernaamste gebied het weswaarts van die Betsjoeanalandse grens die Kalahari ingestrek.

Enige jare gelede het 'n ou vriend, die heer Jan Wessels, my vertel dat swart bobbejane êrens in een van die groot dorsstreke van die Kalahari voorkom. Dit sou destyds vir my van die grootste belang gewees het om 'n paar kleintjies lewend in hande te kry en ook die velle en skedels van 'n paar dooie volwassenes. Die heer Wessels was 'n ou woestynjagter en het geredelik toegestem om my te vergesel na die beweerde gebied van die swart bobbejane. Vir hierdie doel moes ons 'n ou Vaalpens raadpleeg, ene Klaas, toe woonagtig aan die Palala. Hy was waarskynlik die laaste van sy ras en is voor sy dood deur dr. Breyer afgeneem en gemeet. Hy moet toe seker oor die honderd jaar oud gewees het. Hy het ons vertel dat hy ongeveer sestig jaar tevore saam met 'n jaggeselskap gegaan het wat deur die Mapela-kaptein uitgestuur was om seldsame diervelle te vergaar. Dit was op hierdie reis deur die woestyn dat hulle die swart bobbejane teengekom het. Dit was te midde van 'n ‘groot dors’, 'n sandstreek wat in 'n droë jaar ondeurwaadbaar was. Hier was die ‘Rooi Rand’ met 'n standhoudende waterkuil waar die bobbejane gedrink het.

Ou Klaas se geselskap moes natuurlik te voet reis, sodat die Groot Dors vir hom veel dodeliker voorgekom het as wat dit vandag vir reisigers te perd sou lyk.

Hy het baie sorgvuldig die ‘pad’ aan die heer Wessels beduie, as dit 'n pad genoem kan word, want dit was niks meer as 'n oneindige sandvlakte met wisselende duine en hier en daar 'n enkele groot boom, 'n klein koppie of rotsstapeling waardeur die reisiger sy rigting moes bepaal nie.

Vir ons reis het ons meer as 'n maand lank voorbereidings gemaak. Drie gesoute perde is goed opgevoer en deur die heer Wessels aan steeds toenemende dors gewoond gemaak. Een was 'n pakperd en op die ander twee het ons gery.

[p. 969]

Ons het uitgereken dat, as alles goed gaan, ons drie dae sonder water sou wees. Gedurende die nag van die vierde dag sou ons die Rooi Rand en die waterkuil bereik. Ons moes natuurlik in al ons maatreëls die grootste gevaar van alles voor oë hou; dit was dat ons die kuil droog sou aantref en dat ons dadelik weer met vermoeide, uitgehongerde en dors perde sou moes terugvlug deur die Groot Dors.

Ek gaan nie ons reis beskrywe nie en die swart bobbejane verdwyn ook geheel en al uit hierdie geskiedenis. Genoeg is dit om te vertel dat ons in die Groot Dors slegs in die nag gereis het.

Dit was helder maanlig, sodat die heer Wessels maklik in staat was om ons klein kavalkade te rigsnoer volgens die padwysers wat ou Klaas aandui.

Alles het goed gegaan tot die vierde nag, toe 'n dodelike angs oor my begin neersak. Ek moet dit erken. Ek was egter met die woestyn onbekend en ons omgewing het vir my veel dreigender en verskrikliker voorgekom as vir die heer Wessels, wat maar ewe bedaard voortgegaan het.

Dit was naby middernag. Volgens ons berekeninge moes ons die Rooi Rand lankal binne gesig gehad het, maar daar was nog niks binne die gesigseinder te sien nie. Aan alle kante om ons strek die sand grensloos soos die see. Hier was geen duin, geen boom of koppie om die ewigdurende eentonigheid te breek nie. Net die sand, stilte en maanlig. Ja, die maanlig! Nooit sal ek dit vergeet nie, want op geen ander plek in die wêreld het ek ooit sulke maanlig gesien nie. Dit was 'n sonderlinge blou lig, met sommige van die skakerings van pêrlemoer op die horison, en die horison was altyd slegs 'n paar honderd tree van ons af, of so het dit altans geskyn. Dit was asof ons onder 'n omgekeerde koppie van deurskynende blou porselein was, versier met miljoene goudspiksels.

En die stilte! Baie reisigers het al getrag om die nagtelike stilte van die woestyn te beskrywe en ek dink nie dat een daarin geslaag het nie, eenvoudig omdat dit onbeskryflik is. Al wat ek van die laaste afgryslike nag duidelik onthou, is die geluid van die perdehoewe in die sand, 'n aanhoudende sagte gesing wat uiteindelik in die werklike hallusinasie van nouliks hoorbare musiek oorgegaan het. En wanneer ons stilhou, gaan die weerklank, as ek dit so mag noem, in jou ore aan net soos die naklank van 'n sagte klokgelui in die oneindige verte.

Die gesing in my ore het vir my mettertyd 'n werklike foltering geword en gepaard daarmee het die gevoel van moedeloosheid en oorsaaklose angs toegeneem. Ek was egter te skaam om die terugtog aan te beveel voordat my gids twyfel begin toon.

Toe ons by een geleentheid lank ná middernag stilhou, merk ek op dat die kruis laag aan die westerboog van sy sirkel om die pool aan die sak is. Dit was toe dat ek besluit het om die kwessie van vlug te opper; maar voordat ek 'n woord kon uit, hou die heer Wessels sy hand in die lug om ‘Luister’ aan te dui. ‘Het jy dit gehoor?’ vra hy. En te midde van die oneindige gesing in my ore

[p. 970]

hoor ek 'n eienaardige geluid wat ek etlike sekondes lank nie kon herken nie omdat dit so uiters onverwags was. Dit was die diep, hol geblaf van 'n groot hond in die verte. Dit beteken sonder twyfel die aanwesigheid van mense! Ek herinner my die verligting, die onbeskryflike gevoel van blydskap wat die geluid dadelik by my gewek het. Ek het begin lag, 'n bietjie histeries, dink ek.

'n Halfuur later kom ons binne gesig van die Rooi Rand, 'n reeks lae koppies wat in die verte in die blou maanlig wegsmelt en vlak voor ons, teen die voet van die hoogste deel van die reeks, was 'n gebou van die een of ander aard sigbaar. So onverwags was dit dat die heer Wessels lank die werklikheid van die verskynsel betwyfel het. Maar alle twyfel was spoedig te niet. Oor die sand storm 'n groot swart gedaante op ons af met 'n geblaf en geknor wat ten minste bewys lewer van krag en grootte. En dit was 'n enorme hond wat in kringe om ons hardloop en steeds meer dreigend en woedend word by ons nadering van die woning. Dit was 'n eienaardige gebou van gestapelde klip wat waarskynlik uit die koppie self versamel was. Langs die huisie was 'n klein klipkraaltjie waar die geloei van beeste en die geblêr van bokke spoedig deur die lawaai van die hond aan die gang gesit is.

Gelyktydig met ons stilhou voor die deur, verskyn 'n lig in die voorvertrek van die huisie. Die klipmure was met klei toegepleister, maar daar was oral skrefies waar die lig van binne deurstraal. Ek was seker dat ek net na die aansteek van die lig 'n gefluister van mensestemme kon hoor, maar dit is later in twyfel getrek en die heer Wessels het dit nie gehoor nie, ten minste nie heeltemal duidelik nie.

Meer as vyf minute was daar absolute stilte en behalwe die lig, geen teken van lewe binne die huis nie. So woedend was die hond intussen dat ons dit nie durf waag om van die perde af te styg voordat die baas sy verskyning maak nie.

En toe had ons skielik die mees verbasende ontmoeting in die hele sonderlinge avontuur. Die voordeur word skielik van binne oopgeruk en 'n vrou verskyn op die drumpel met 'n geweer in haar hande.

‘Wie is daar?’ roep sy. ‘Antwoord van waar julle nou is en moenie roer nie of ek skiet!’

Haar houding was so beslis en vreesloos dat ek 'n kriewelrige gevoel in my ruggraat gewaar het.

‘Moenie skiet nie, niggie!’ antwoord die heer Wessels met 'n vrolike laggie. ‘Ons is nie rowers of skelms nie, net 'n paar dorstige reisigers.’ En toe maak hy ons name bekend en vertel kortliks die rigting en doel van ons koms.

Die jong dame was spoedig tevrede gestel omtrent ons bona fides, maar nog het dit my voorgekom asof sy huiwerig en twyfelagtig was. Maar Afrikanergasvryheid het mettertyd alle ander gevoelens baasgeraak. Sy het die hond tot orde geroep, ons die waterkuil aangedui en aanbeveel dat ons die perde vir die res van die nag in die klein vlei span, waar daar nog taamlik gras was.

[p. 971]

Maar terwyl ons nog met haar staan en praat, het daar iets gebeur wat 'n sonderlinge uitwerking op die voorval gehad het. Sy het ons net vertel dat sy Grobler heet, Minnie Grobler, en dat sy stoksielalleen is. Haar vader was weg na die een of ander Boesman-‘werf’ en sou waarskynlik meer as 'n week wegbly. Buiten twee klein Boesman-veewagtertjies, wat toe by ons staan, gereed om ons te help om die perde te versorg, was daar geen sterfling op die werf nie. Nouliks had sy ons dit vertel, of ons hoor duidelik binne die klap van 'n deur. Ek kon sien dat die geluid haar ook laat skrik en sy kon nie nalaat om 'n vlugtige kyk oor haar skouer na binne te neem nie.

Minnie Grobler was destyds 'n meisie van ongeveer twee- of drie-en-twintig. Sy was 'n sterkgeboude jong dame met 'n spierontwikkeling so kragtig as wat ek ooit in 'n meisie gesien het. Mooi was sy nie, maar sy had 'n sterk gesig met 'n paar vonkelende swart oë en 'n enorme drag swart hare, 'n ware dogter van die woestyn!

Sy het ons haar geskiedenis kortliks vertel. Haar vader het ongeveer vyftien of twintig jaar tevore uit Betsjoeanaland hier ingetrek. Dit was die woning van 'n ou prospekteerder wat hier lank na goud gesoek en uiteindelik beswyk het. Haar moeder is oorlede kort ná hul aankoms en van toe het sy en haar vader hier alleen gewoon. In al die jare het nie meer as twee of drie blanke reisigers hulle bereik nie. Maar sy was verskillende male na dorpe en bloedverwante in die suide en weste gewees, waar sy ook enige jare op skool was.

Die huisie was 'n baie sonderlinge affêre van gestapelde klip. Die ou prospekteerder -so het Minnie ons vertel - het dit gebou oor die ingang van 'n klein tonnel wat hy in die koppie ingegrawe het in sy soektog na goud. Sy glo nie dat hy ooit iets gevind het nie en alles is nog net soos hy dit gelaat het. Sy en haar vader het nooit 'n spoor van goud in die ou tonnel gekry nie. Die huis het bestaan uit twee vertrekke, altwee slaapkamers, met 'n buitekombuisie. Agter was 'n derde vertrek met 'n geslote deur. Uit hierdie vertrek, het Minnie vertel, gaan die tonnel 'n paar tree die koppie in. Nou hou hulle dit gesluit en dit dien as 'n pakkamer van ou rommelary wat anders net die werf sou vervuil.

Minnie het ons met die grootste gasvryheid bejeën. Ek kon sien dat sy bly en opgewonde was om weer mense te ontmoet wat haar iets van die buitewêreld kon vertel, en ek was verbaas om uit haar vrae te ontdek dat sy oor alle onlangse gebeurtenisse in die buitewêreld in die donkerste onkunde verkeer. So gretig het ek nooit 'n mens sien luister na die nuus wat ons haar gedurende die loop van die volgende dag kon vertel nie. Daar was g'n einde aan haar belangstellende vrae nie ... En tog was daar iets in haar gedrag wat ek nie kon verstaan nie. Dit was asof sy telkens 'n skrik ervaar wat haar tot 'n dieper bewussyn voer, en dan word sy skielik terughoudend en agterdogtig en haar vrae wek die indruk dat sy begerig is om ons vertrek te verhaas voor haar vader terugkeer.

Die heer Wessels en ek het in een kamer op 'n kermisbed op die vloer geslaap

[p. 972]

en Minnie in die ander. Ek het opgemerk dat oom Wessels gedurende die dag baie stil geword het, net asof iets swaar en donker op sy gemoed druk, en dit was toe ons die derde nag van ons verblyf in die bed lê, dat hy die eerste maal iets van sy bedekte gevoelens laat blyk het. In altwee kamers was die ligte reeds uit toe hy my toefluister: ‘Daar is iets verkeerd hier, boet, baie verkeerd. Wat dit is, weet ek nie, maar die meisie steek iets van ons weg, iets wat haar bang maak sodra dit haar byval. Luister nou.’

Ons hoor hoe 'n vuurhoutjie saggies in die aangrensende kamer getrek word en dadelik daarna sien ons 'n skrefie lig onder die deur. Toe is daar 'n skaars hoorbare geluid van roering in die ander kamer, 'n geluid van iemand wat baie suutjies en skelmagtig beweeg.

‘Luister nou,’ fluister my ou vriend. ‘Verlede nag het dieselfde gebeur.’

Ek luister met gespitste ore en hoor duidelik dat 'n deur met die uiterste sorgvuldigheid oopgemaak word en net so suutjies hoor ons dit weer toegaan en daarmee verdwyn die lig uit Minnie se kamer. Daar was nie aan te twyfel wat in die aangrensende kamer gebeur het nie: Minnie Grobler het deurgegaan na die ‘pakkamer’ wat oor die mond van die tonnel gebou was. So iets sou mens gewoonlik nie uit die slaap hou nie, maar die heer Wessels het my tot verdere waaksaamheid gedwing.

Ná 'n paar minute hoor ons haar terugkom en sien ons weer die strepie lig onder haar deur. Langer as 'n uur het sy haar kers aan brand gehou en al die tyd was daar gedempte geluide waaraan ons g'n uitleg kon gee nie. Ons het die geluid van water gehoor, af en toe die skaars hoorbare klank van koppies of skottelgoed, en tussen-in iets soos die gefluister van mensestemme.

Die volgende dag het ons twee gebuk gegaan onder die druk van 'n geheim waartoe ons geen die minste sleutel kon vind nie. Hoe laakbaar ons daaropvolgende gedrag miskien was, laat ek aan die genadige oordeel van die leser oor. Die heer Wessels het ontdek dat hy, deur 'n stukkie los pleister aan die binnemuur weg te neem, 'n loergaatjie in Minnie se kamer kon ontbloot. Ons het besluit om haar op skaamtelose wyse af te loer! En toe dit op stuk van sake kom, val ek aan die slaap! Dit was waarskynlik die nasleep van die woestyn-ver-moeidheid, maar hoe dit ook al sy, die vierde dag toe ons sou begin spioeneer sodra ons die geluide in die ander kamer hoor, het ek van die begin van die drama niks gesien of gehoor nie. Ek skrik wakker toe die heer Wessels my met die een hand aan die skouer skud en die ander saggies op my mond druk. Net by die koppenent van ons kermisbed kom 'n ligstraal deur die muur! ‘Kom kyk,’ fluister my vriend saggies in my oor. Dit het slegs 'n klein beweginkie vereis om my oog oor die skreef te kry en dit was wat ek tot my uiterste verbasing in die ander kamer sien. By 'n klein tafeltjie in die middel van die kamer sit Minnie met haar rug na ons. Sy was besig om ete te bedien. Uit 'n ketel skink sy koffie en uit 'n skottel skep sy kos in 'n diep bord langs haar. Aan die oorkant

[p. 973]

van die tafel sit 'n bejaarde man met lang wit baard en 'n ruwe bos grys hare. Dit was aan hom wat Minnie die kos bedien. Telkens buig hy oor die tafel om iets in haar oor te fluister, wat sy op dieselfde wyse weer beantwoord.

Wat in hemelsnaam kon dit beteken? Daar was nie aan te twyfel nie dat hierdie geheimsinnige ou man altyd in die geslote kamer of die myntonnel weggekruip het en dat hy alleen snags kon waag om uit te kom. Hier was tegelyk die uitleg van die klap van die deur wat ons gehoor het die eerste nag toe Minnie ons op die drumpel voorgestaan het.

Nooit vir een oomblik, terwyl die skouspel sigbaar was, het die heer Wessels sy oë van die loergat weggeneem nie. Aan sy asemhaling en die klop van sy hart kon ek verneem dat hy onder 'n toenemende gevoel van die diepste aandoening en opgewondenheid verkeer.

Eindelik gee hy 'n diep sug en tegelyk 'n uitdrukking van die uiterste verbasing. ‘Liewe Here! Nou weet ek! Petrus Steyn, uit die dode opgestaan!’

Hy het so onversigtig hard gefluister dat die twee in die ander kamer iets moet gehoor het, want met 'n skielike verskrikte gryp van sy hand druk die ou man die kers op die tafel dood en dié nag het Minnie haar verdere werksaamheid in die donker verrig.

Op my gefluisterde vrae wou die heer Wessels g'n antwoord gee nie. ‘Wag, boet,’ sê hy steeds, ‘laat my dink. Dit is alles baie lank gelede en ek het baie vergeet. Môre sal alles duidelik gemaak word.’

Toe ons die volgende môre ontbyt eet in die kamer wat ons tegelyk as slaapkamer dien, vra die heer Wessels skielik aan die meisie: ‘Het jy al ooit van 'n amnestie gehoor, Minnie?’

‘'n Amnestie?’ herhaal sy. ‘Nee, meneer, wat is dit?’

Sy was klaarblyklik die een of ander interessante stukkie nuus uit die verre wêreld te wagte, en haar vonkelende swart oë was stip op oom Wessel gerig.

‘'n Amnestie is 'n wet of proklamasie wat die regering uitvaardig, gewoonlik by die een of ander groot publieke gebeurtenis, soos die kroning van 'n koning of die besoek van 'n prins, waardeur gevangenes of beskuldigdes vrygelaat word of vergifnis van hul misdade ontvang. Luister nou mooi, Minnie: Vroeg in 1897 het die Britse regering amnestie uitgevaardig. Dit was die koningin se kroningsdag. In hierdie amnestie is almal wat van politieke misdade in Betsjoeanaland verdink is of nog tronkstraf het, vrygelaat. Onthou, Minnie, vroeg in 1897! Enige persoon wat voor dié datum in Betsjoeanaland aan moord skuldig bevind is, is deur hierdie amnestie 'n vry man gemaak.’

Met een hand oor haar mond gedruk, staar Minnie hom met verwilderde oë aan. Sy was sprakeloos van skrik en aandoening. Dit was duidelik te sien dat oom Wessels se woorde die diepste ontroering by haar veroorsaak het. Voordat sy 'n woord kon sê, stap hy na die middeldeur, gee 'n paar harde slae daarop en roep luid in sy groot basstem:

[p. 974]

‘Kom uit, Petrus Steyn! Dit is ek, Jan Wessel Wessels, wat praat. Jy met niks te vrees nie!’

Oom Wessel het sy geroep verskeie male herhaal voordat ons 'n geroer in die ander kamer hoor. Minnie sit oom Wessel intussen verslae en aanstaar. Ons hoor die pakkamerdeur oopgaan en toe gaan die middeldeur ook stadig oop en die ou man wat ons reeds deur die skrefie beloer het, maak sy verskyning. Hy neem oom Wessel aan die hand en bekyk hom lank deur toegeknypte oë. ‘Is dit Jan Wessel Wessels?’ vra hy met 'n stem hees van aandoening. ‘As jy gekom het om my te vang, moet jy my maar hier doodskiet. Dit sou nie meer die moeiter werd wees om my te laat hang nie. Daar is net my kleinkind hier,’ en hy wys na Minnie terwyl sy oë vol trane word.

‘Daar is g'n sprake van hang nie, ou vriend. Jy is net so vry as ek,’ sê oom Wessel.

En toe stel my vriend die ou grysaard aan my voor: ‘Dit is die vermaarde Petrus Johannes Steyn wat in die jare sewentig deur die Britse regering voëlvry verklaar is weens die beweerde moord op James Esterhouse, wat hy op aanklag van veediefstal na die naaste dorp moes vervoer.’

‘Dit was g'n moord nie,’ verklaar die ou man plegtig. ‘Ek het my eie lewe verdedig. Hy het onverwags probeer om die geweer uit my hand te ruk ...’ en toe vertel hy die ou storie.

En hier in die middel van die Groot Dors het die ongelukkige ou vlugteling vyf-en-twintig jaar onder die naam Hendrik Grobler gelewe, in gedurige vrees dat die een of ander hom sal herken en hom terugneem na Betsjoeanaland om die doodstraf te ondergaan - lank ná die amnestie wat hom 'n vry man gemaak het.

Dit het etlike ure geduur voordat ons die ou man kon oortuig dat hy vry was en nadat ons hierin geslaag het, was daar verder moeite om hom na die beskawing terug te bring.

‘Ek is al so lank alleen hier in die Groot Dors dat ek onder mense vreemd sal voel. Ek moet maar hier sterwe.’

‘En wat van jou kleindogter?’ vra oom Wessel. Dit was die argument wat hom eindelik na die beskaafde wêreld teruggebring het.