Het schilder-boeck

[fol. 52v]

Bediedinghen der Verwen, watter mede beteyckent can worden.
Het veerthiende Capittel.

1  Om dat de Sonne sulcke cracht doet blijcken,^*
Dat Mane, Sterren, en all' aerdtsche lichten^*
Moeten haer uytnemende claerheyt wijcken,
En dat haer stralen den Goude ghelijcken,^*
En t'Goudt onder de metalen te plichten
Is het voornaemste, soo sullen wy stichten
T'propoost onderscheydelijck, eerst soo vele^*
Belanghend' is t'Goudt, aenwijsende ghele.
2  Onder alle verwen bequaem en prijsich,
Wy dan aen t'gheel, als t'heerlijckste, beginnen,
Om dat het de schoon Goudt-verw' is aenwijsich,
Iae Goudt, welck sonder versaden is spijsich
Der ghiere Menschen meer lustende sinnen:
Dit blinckend' inghewandt afgrondich binnen,^*
Wt ons alghemeen Moeders buyck ghetrocken,
Heeft oyt ter Weerelt veel quaets doen berocken.
3  Want t'onmatich begeeren des onvromen,^*
Is al t'quaet, en niet den Goude te wijten,
Cadmus als vinder, heeft t'Goudt eerst becomen,
Twee Colchische Conings t'maeghdom benomen^*
Der aerd', om Goudt, bin Samniens limijten,
En hebben met Schaeps huyden gaen bevlijten^*
Daer uyt den water t'Goudt by een te lesen,
Waer uyt t'gulden Vlies fabel is gheresen.
4  Iae Fabel, de Weerelt schier door ghestoven,^*
Van den Argonauten, Iasons ghesellen,
Vreemder om lesen, als weerdt te gheloven,
Hoe sy sonder Hercules, om te boven
Te comen, een Vrouw te werck mosten stellen:
maer Goudt, om zijnes naems oorsprongh vertellen,
Hippocrates meent de hercomst zy groeyend
Van Aurora, safferanich en gloeyend.^*
5  Oft immer van Aura in den Latijne,
Seyt Isodorus, heeft het naem ghecreghen,
Welck een glans beteyckent van claren schijne:
Oock en laet ons Gregorius van zijne
Sonderlinghe blinckentheyt niet versweghen,
End' in't ghemeene zijn altijts gheneghen
De Menschen om te sien, met sinnen rustich,
Wat suyver en claer is blinckende lustich.
6  De schoonste schoonheyt is den onsichtbaren
Schoonen, aller schoonheyts oorsprongh ghehuldich,
Wien de helder Sonne, niet om verclaren,

* Van het Gout.

* Van't overtreflijck licht der Sonnen.

* De Sonne den Goude gheleken.

* T'goudt onder t'gheel gherekent.

* Door t'Goudt oft om t'gout veel quaets gheschiedt.

* Oorsaeck is, onmatich begheeren.

* Salauces, en Ebusopes.

* VVaer uyt de Fabel van t'gulden Vlies is ontstaen.

* Van de gulden Vliesreys hebben gheschreven Orpheus, Valerius Flaccus, en Apollonius.

* Van waer t'Goudt den naem soude hebben.

[fol. 53r]

 

Oock wordt gheleken: en met gulden hayren^*

 

Wort Phoebus ghenaemt, jae altemael guldich:

 

De nutbaerheyt des Gouts is menichvuldich,

 

Daer veelsins de Menschen hun by gheneeren,

 

maer t'misbruyck comt uyt onmatich begheeren.

 

7  Om dat geen verwen dan connen verschoonen^*

 

T'schoon gouden coleur, te deser oorsaken,

 

Keysers, Coninghen, machtighe persoonen,

 

Van Goude hun Scepters, hals banden, Croonen,^*

 

En veelderhande cieraet lieten maken,

 

Gheborduerde Mantels, en gulden Laken,^*

 

En Cleeders doorschoten met gulden strepen,

 

Welck Coningh Attalus heeft eerst begrepen.

 

8  En t'heeft Attalus werck den naem behouden:

 

maer te Babylonien was ghevonden^*

 

Onder veel verwen dat blinckende Gouden

 

Te bordueren, waerom sy dit oock wouden

 

Met name Babylonisch werck vermonden,

 

Costelijck, en weerdich veel duysent ponden,

 

Want den Keyser Nero een sulck ghewrochte

 

Cieraet, een milioen Sesterces cochte.

 

9  Oock de heylighe Schrift tuyght ongheloghen,

 

Van seer costelijcke gulden Cieraten,

 

En hoe Salomon wijs, rijck van vermoghen,^*

 

Gods Huys al met puer Goudt heeft overtoghen,

 

Selfs oock den vloer becleedt met gulden platen:^*

 

Summa, lustich en schoone boven maten,

 

Iae wonder heerlijck, als wel is te dencken,

 

Moste dat louter gulde gheel daer blincken.

 

10  T'Goudt is, nae Schriftueren beteyckeningen,^*

 

T'beproefde werckende gheloove crachtich,

 

Daer de Bruydt des Heeren in allen dinghen

 

Med' is overtoghen, als d'arem-ringhen

 

Van Rebecca oock bewijsen eendrachtich:

 

Want hy, die daer is ghetrouw en waerachtich,^*

 

Riedt een Ghemeynt', in't gheloove verloopen,^*

 

T'doorvyerde Goudt weder van hem te coopen.

 

11  Wt den Poeten waer veel te gloseren,

 

Van Marons gulden ranck, en derghelijcke:

 

maer hoort hoe d'Herouten in't blasonneren^*

 

D'edel wapen coleuren compareren:

 

Dit hooghste metael bewijst te zijn rijcke,

 

Wijs, edel, grootmoedich, en magnifijcke,

 

Noch naer het coleur datter is beneven,

 

Sy dat een nieuw beteyckeninghe gheven.

 

12  By t'blaeu, daer't hem alderliefst by wil voeghen,^*

 

Beteyckenet voor die Levreye draghen,

* T'Goudt is nut, doch wort door s'Menschen onmatich begeeren misbruyckt.

* VVaerom t'Goudt in grooter weerden is.

* T'gout waer toe gebruyct.

* T'Gout wort in weefwerck eerst gebruyct door Attalus.

* Te Babylonien was eerst gevonden het bordueren met goudt. Iosua. 7.

* 3. Reg. 6.22. en 30.

* VVonderlijcke schoonheyt des Tempels Salomonis.

* VVat t'gout in de Schrift beduydt. Psal. 45.14. Gen. 24.22.

* Apoc. 3.18.

* Maronis gulden ranck wil wijsheyt beteyckenen.

* In wapenen der Edelen, bewijst t'Goudt rijckdom, wijsheyt, en grootmoedicheyt.

* Goudt by blaeuw, beteyckent t'gebruyck van sweerelts lust.

[fol. 53v]

 

T'ghebruyck van des Weerelts lust en benoeghen,

 

Doch by graeuw niet dan een sorchvuldich wroeghen

 

Van die om onghebruyck hun selven plaghen:^*

 

By groen ghebruycks, hope met welbehaghen:

 

By violet, troost van liefde versadich:^*

 

By swart, in liefden lijdtsaem en ghestadich.^*

 

13  Ghematichden rijckdom by t'incarnate^*

 

Dit goudt-geel beteyckent: somtijts alleene,^*

 

Een redelijck Mensche, van goeden state,

 

Iae wel ghetempert, en wijs van ghelate,

 

Oock seer goet van raedt, over al ghemeene:

 

maer onder all' edel ghesteenten reene,

 

By den Topazius (om recht te spreken)

 

Wordt dit edelste goudt-coleur gheleken.

 

14  Dus is het gheel een verwe schoon en blijde,

 

Aldernaest het wit, licht, en claer van mijne:

 

Beyde tot Moysi en Salomons tijde

 

Was constich ghemaeckt, en ghewrocht van sijde,

 

Een voorhangsel, oft een groote gardijne:

 

maer gheel was t'voornaemste coleur, ten fijne

 

Dat het niet en schijne, teghen behooren,

 

Het gheel in de verwen te stellen vooren.^*

 

15  Als d'oude Schilders niet dan vier manieren

 

Van verwen en hadden, soo wy eerst seyden,

 

Was den ghelen Oker, een van den vieren:

 

Sonder dat, wat hadden sy gaen versieren,

 

Om hun werck tot eenich aensien te leyden?

 

maer wy hebben nu wel al vier verscheyden

 

Ghelen boven den Oker in ons tenten,

 

Masticot, schiet-gheel, en twee Oprementen.

 

16  Meny wil oock ghenoech voor gheel bestrecken,

 

Oraengich, dats goudtverwich te bedieden,^*

 

Men cander met Masticot mede trecken,

 

Oft cieraten maken: want t'is te ghecken,

 

Veel Goudt te ghebruycken, men moet het vlieden

 

Binnen ons werck, doch dat gantsch te verbieden

 

Heb ick geen macht, maer t'is beter te deghe

 

Al t'cieraet met verwe brenghen te weghe.

 

17  Al hebben eenighe ghemeent voor desen

 

Hun werck met den Goude schoon op te toyen,

 

T'welck d'onverstandighe wel hooghe presen,

 

Het soude doch in desen tijdt nu wesen

 

Meer een ontcieringhe, dan een vermoyen:^*

 

Dus die Dido met Aeneas van Troyen,

 

Op de Iacht treckende nu maken wilde,

 

Behoefde van t'Goudt niet te wesen milde.

 

18  Al heeft Virgilius aldus gheschreven,

* By graeuw, sorchvuldicheyt.

* By violet, troost van liefde.

* By swart, ghestadich en lijdtsaem in liefde.

* By incarnaet, matighen rijckdom.

* T'goudt alleen in wapenen oft leverey, beteeckent een stadich, goet, wijs en vroom Man.

* T'gheel de voornaemste verwe.

* Met Goudt te chiereren wort van sommige schrijvers veracht, dan t'is al goet, wat wel staet, t'is const wel en maetlijck te chiereren, en even veel waer mede men yet doet wel staen.

* Dit schrijve ick uyt anderen, late doch elcken zijn vrijheyt.

[fol. 54r]

 

Daer stondt een Peerdt triumphelijck behanghen

 

Met Purper en Goudt, t'welck moedich verheven

 

Beet zijnen breydel, dat t'schuym quam ghedreven,

 

En ten lesten quam daer Dido gheganghen

 

Met haer suyver hayr in vergulden spanghen,

 

En schoonverwighe sijde cleeders, onder

 

Eenen Sidonischen Mantel bysonder.

 

19  Den gulden Pijl-koker met ander stucken:

 

Oft die wilde maken Cresus den pratten,

 

Daer hy Solon trotselijck woud' uytdrucken

 

D'overvloedicheyt van al zijn ghelucken,

 

En toont veel cleeders, Iuweelen en schatten:

 

Ghemerckt gulden hooghsels op eenen platten^*

 

Dagh bruyn vallen, in de plaetse van vlicken,

 

Salment dan beter met verwe beschicken.

 

20  Gout en is voor Goudt hier niet wel t'antwoorden,

 

Want t'wil te qualijck hem schicken inwendich,

 

Hoewel sy't voortijts daer veel in versmoorden,

 

maer buyten de lijsten, canten en boorden,

 

Met masschers, morissen, en t'jotsels bendich,

 

Rijcklijck te chieren, aerdich en behendich,

 

Met Goude besijden, onder en boven,

 

Is niet te verachten, maer hoogh te loven.

 

21  Gualterus Rivius, een wel gheleerde,

 

Wilde datmen een Schildery expeerdich^*

 

Van constighe handen, niet alleen eerde

 

Met een gulden lijste, maer noch vermeerde

 

Met edel ghesteenten goet en rechtveerdich,

 

Soo hoogh in zijn schriften achtende weerdich

 

Een wel ghemaeckt stuck, maer en wil niet dulden,

 

Datmen oock van binnen yet sal vergulden.

 

22  naest het Goudt heeft onder alle metalen

 

Het Silver ten rechten d'opperste stede,^*

 

In weerden, en schoonheyt, met suyver stralen

 

Blinckende, het waer seer langh te verhalen,

 

Wat Godt in de Wet t'zijnder eeren dede

 

Daer van al maken: maer siet watter mede

 

Beteyckent is, om dat's is wit bevonden,

 

T'is onnooselheyt en puerheyt van zonden.

 

23  Sulcx was het suyver Lammeken vol eeren,^*

 

Wit, onder duysenden schoon uytghelesen,

 

Wit als sneeuw, op Thabor blinckten zijn cleeren,

 

In wit verschenen d'Enghelen des Heeren:^*

 

De suyver Waerheyt van oprechten wesen^*

 

Wort al in't wit ghecleedt, en boven desen

 

In wit d'onnoosel Ieucht, Vrouwen oft maeghden

 

Te sien ghecleedt, oyt ons ooghen behaeghden.

* Met het Gout ghehooghde dinghen op vlacken dagh, vallen bruyn.

* Datmen uytwendich een constighe Schilderije niet te costelijck can vercieren.

* Van het Silver, daer het wit onder is begrepen, wat het beteyckent. Exod. 36. Exod. 38.

* Cantic. 5.

* Marc. 9.

* Actor. 1.

[fol. 54v]

 

24  Ghelijck in den Schilden t'Gout schoon en gloedich

 

Eeldom en hoocheyt can te kennen gheven,^*

 

t'Silver puerheyt en gherechticheyt goedich,

 

Beteyckent t'Root hoocheyt, en coenheyt moedich,

 

Het Blaeuw trouwheyt, en wetenschap bedreven:

 

t'Groen schoonheyt, goetheyt, en vreucht, daer beneven

 

t'Purper overvloet, Gods en s'Menschen jonste,

 

t'Swart slechtheyt, en druck, die in't hert heeft wonste.

 

25  Twee metalen, Silver en Goudt met namen,^*

 

In wapenen der Edelen en connen

 

Alleen niet bestaen, desghelijcx betamen

 

De verwen niet sonder metalen t'samen:

 

Onder de Planeten is by der Sonnen

 

t'Goudt gheleken, en by de Mane connen^*

 

Wy t'Silver verstaen, en Mars by het roode,

 

By Purper Mercury, der Goden bode.

 

26  By het Blaeuw Iuppiter, Venus by t'groene,

 

t'Swart by den droeven Saturnus gheleken:

 

Aldus mach men oock verghelijcken coene,

 

Van den Sondagh af, in ghelijcken doene,

 

Met dees Verwen, al de daghen der weken,^*

 

Oock de seven Deuchden, sonder ontbreken,

 

t'Gheloove by t'Goudt, Hope goedertierich^*

 

By t'Silver, by t'Roode de Liefde vierich.

 

27  Iustitia by Blaeuw Hemelsch vercoren,

 

By t'Groene Sterckheyt, om volherden statich,

 

De Wijsheyt by Swart, zedich in't orboren,

 

Twee verwen, die den naem hebben verloren,

 

Vermengt in een, t'Violet incarnatich,

 

Ghelijckt Ghetempertheyt in't wesen matich:

 

Oock by dees Verwen ghelijcktmen de seven

 

Ouderdommen van dit menschlijcke leven.

 

28  Een kindt tot seven Iaer oudt naer het baren,^*

 

Is t'Silver oft wit onnoosel en pertich,

 

t'Blaeuw tot vijfthien Iaer de Ieucht onervaren,

 

t'Goudt-gheel den Ionghelingh tot twintich Iaren,

 

En t'Groen den Ionghman tot den Iaren dertich,

 

t'Roodt tot vijftich Iaer, noch een Man cloeckhertich,

 

Purper is tot tseventich Iaer den ouden,

 

t'Swart in den rouw' is voor de doot ghehouden.

 

29  Vier aerden oft Mensch complexien blijcken^*

 

Oock vier verwen ghelijck, eerst den Sanguijnen

 

Vol bloedts by t'Roodt, by t'Blaeuw den Colerijcken

 

Corselen, en by t'Wit den Flegmatijcken

 

Flumich en snoterich t'allen termijnen,

 

By t'Swart den swaermoedighen droef in't schijnen:

 

Oock is, soo men d'Elementen begheerde,

* Beteyckeninghen der seven Verwen in't blasonneren.

* Seker order in't blasonneren van den VVapenen, oft Schilden der Edelen.

* De seven coleuren geleken by de seven Planeten, die men ooc elck met sulcke verwe te cleeden heeft.

* Oock by de daghen der weken.

* De seven Hooft-deuchden by de verwen geleken.

* De seven Ouderdommen van s'Menschen leven by de verwen gheleken.

* Vier verwen by den vier Mensch-Aerden, en vier hooft-stoffen vergheleken.

[fol. 55r]

 

t'Roodt t'vyer, t'Blaeuw locht, t'Wit water, en t'Swart d'eerde.

 

30  T'Groen bediedt den Lenten in s'Iaers vier tijden,^*

 

t'Roodt den Somer, midts t'Sonneschijns heet branden,

 

En t'Blaeuw den Herfst, met zijn druyven besijden,

 

t'Swart is den Winter, droef, sonder verblijden:

 

Dus wijsen de Verwen aen veel verstanden,

 

Van de welck' ick nu, mijn bekrosen handen

 

Ghewasschen hebbende, wil hier uyt scheyden,

 

Om de Ieught tot t'Leven der Schilders leyden.

 

31  Ick hadde moghen, hadt willen ghelucken^*

 

Meer deelen voort brenghen, oft langher maken:

 

Doch Metselrie, met d'Aenclevende stucken,

 

Als maet, en vercorten, zijn al door't drucken

 

Seer claer in't licht ghebracht in onser spraken:

 

Oock eyghen belangh, en huyssche nootsaken

 

Nemen my de Pen, en comen my stooren,

 

Anders had ick wel duysent dinghen vooren.

 

32  Laet u dus veel, o schilderighe Ieughden,

 

Aenghenaem wesen, en dienen ten besten:

 

Om den scherpen ingangh, den wegh der Deuchden

 

Veracht niet, want siet, hy eyndicht in vreuchden,

 

Door soet ghenutten des voorspoedts ten lesten:

 

Soo ghy in des Schilders Levens, en Gesten,

 

Exempelen vinden sult, en (soo wy meenen)

 

Lesende leeren schilderen met eenen.

 

 

 

Eynde des Schilder-consten Grondts.

* Vier verwen by de vier tijden des Iaers gheleken.

* Te weten, de Boecken van Pieter van aelst, van Geometrie prospectijf, en metselrije, Hans bloem, en ander.