Spiegel historiael. Eerste partie [alleen brontekst]

[p. 1,95]

I Partie. III Boek.
Hier beghint die derde bouc vander eerster paertien.

Hoe Cyrus wert geboren. I.

Int XXXste jaer dat int prisoen

Die Jueden waren om haer mesdoen,
Destruweerde met mogentheden
Cyrus die crone van Meden.
Astiages, sijn oudervader,
Verloos die mogentheit algader,
Ende Cyrus, die grote here,
Brochte dien van Persen de ere:
Hoe dat quam hort cortelike.

Astiages, die coninc rike,

Hadde eene dochtere ende kinder nemmere.
Doe sach in drome die grote here,
Dat so groot een lanc wijngaert
Ute siere dochter lachame waert,
Dat hi bespreede al Azia.
Sine droemspelres riep hi na,
Die voer waer hem seiden tgone,
Dat soe soude dragen enen sone,
Dien al Azia soude bliven,
Ende hem oec des lands verdriven.

Astiages hevet dit ontsien,

Ende gaf siere dochter nadien
Eenen ongeborne ridder ende maten,
Omme dat soe sone soude laten
Na hare, die onmogende ware:
Dus waendi vri sijn van vare.
Nochtan als tkint was geboren,
Pijndi hoet mochte sijn verloren,
Ende gaeft sinen heimeliken rade,
Ende hiet dat hijt verdade;
Maer hi ontsach hem ende dochte,
Dat tlant ter dochter keren mochte,
Ende dorste dat kint niet ontliven,
Ende liet met eenen herde bliven,
Ende beval hem ende seide,
Dat hijt voer die beesten leide.
Die liet liggen inden woude,
Up aventuren wats wesen soude,
Ende hevet sinen wive geseghet,
Die aldoe van kinde leghet.
Soe bat datment hare bringe saen.
Die herde om tkint es gegaen,
So vint hi waert ene teve soget,
Die altoos niet en ghedoghet,
Datter voghel of dier bi blive.
Gheent kint brochti den wive,
Ende teersten dat ment brochte hare,
Soe loucht in diere ghebare,
Alse of soet hadde ghekint.
Gheent wijf hilt up dat kint,
Ende hiet Spartacus nader teven,
Die hem daer behilt sijn leven;
Want spartacus in Perscher tale
Dats een hont, weetmen wale.

[p. 1,96]

Van Spartacus, dats Cyrus, hoe dat hi here wart. II.

Alse dat kint een deel was groet,

Quamen die kindere, sine genoot,
Ende corent coninc vanden gesellen.
Daer was hi sere swaer den fellen,
Entie hem overhorich waren,
Die blau hi alsonder sparen.
Die lieden bolgen omme tgone,
Ende clageden over des herden sone.
Die coninc verboot dien kinde,
Ende vragedem, wies hi hem bewinde.
Hi antworde met stouten rade,
Dat hijt alse coninc dade.
Dit dochte den coninc wonder scinen;
Doch so mercti dat den sinen
Vele gheleec nade ghedane.
Bi dien herde quam hijs ane,
Dattet was siere dochter sone,
Ende peinsde dattet meende tgone,
Dattem sine spelres ontbonden,
Ende bevaelne tien stonden
Hem te houdene, dien hi te voren
Beval dat hine hadde verloren.
Maer omme dat hi hem dede
Alsulke ongetrouwechede,
Gaf hi hem sijn selfs kint eten,
Ende liet hem daer na weten,
Dat hijt hem tetene hadde gegeven,
Want hi sinen neve liet leven.

Daer naer ghesciede des,

Dat die coninc Astiages
Dien man, die Spartacus helt,
Gaf groot here in sire gewelt,
Omme te vaerne up viande,
Die wilden scaden den lande,
Ende hi bleef sittende in Meden.
Den ghenen gedochte der lelicheden,
Die hem sijn here hadde gedaen,
Ende riep ten Persienen saen,
Dat men Spartacus coninc core,
Want hi waert van rechten hore,
Ende hietene Cyrus, dat luut arfname;
Want hi meende, al eist onbequame
Astiages van desen knechte,
Hi es oer, sijn eist lant bi rechte.

Astiages verhort die mare,

Ende ontboot sinen neve dare,
Een hiet Darius, alse wijt horen,
Ende heeftene te sone vercoren.
Die quam jegen Cyrus met here.
Die Persiene verloren die were,
Ende vloen van vreesen vanden live.
Doe quamen jegen hem de wive,
Ende ontecten hem tusscen die dien,
Ende riepen: ‘Waer wildi vlien?’
Dies scaemden hem die Persiene,
Ende vercoeverden van dien vliene,
Ende ontaden die van Meden.
Astiages wart daer ter steden
Verwonnen ende Darius;
Maer hovescelike voer Cyrus:
Nadie maniere den milden neven
Hevet hi den oudervader gegeven
Dat conincrike van Yrcane.
Dariuse liet hi ane
Tlant van Meden, inder gebare
Alse oft siere moeder broeder ware;
Maer dat hi seker wesen woude,
Dat weder an hem keeren soude.

Van Esopus, ende wie coninghen in Percen waeren. III.

In Cyrus tiden was Esopus,

[p. 1,97]

 

Die favelare, wi lesent dus,

 

Die de favele conde maken,

 

Hoe beesten ende vogle spraken.

5

Hier ute es gemaect Aviaen

 

Ende andere bouke sonder waen,

 

Diemen Esopus heet bi namen.

 

Ware oec iemen dien si bequamen,

 

Die hevet Calfstaf ende Noydekijn

10

Ghedicht in rime scone ende fijn.

 

Souke haer gedichte, hi vinter inne

 

Spellecheit ende wijsheit van zinne;

 

Dies willict hier overliden,

 

Ende voert te miere jeesten tiden.

15

Deerste coninc van Persi

 

Was Cyrus; XXX jaer was hi

 

Coninc mogende ende rike:

 

Nie voer hem was sine gelike.

 

Cambices sijn sone daer naer

20

Die regneerde VIII jaer.

 

Daer naer II broedere maenden VII;

 

Daer naer waest in sinen levene

 

Darius XXXVI jaer,

 

Ysdaspis sone, wet vorwaer;

25

XXXVI jaer naer des

 

Was coninc daer na Xerces.

 

VII maende, wi lesent dus,

 

Waest daer naer Archabanus.

 

Acarxerces was daer naer

30

Coninc in Persen XL jaer.

 

Xerces dandere drouch nemmee

 

Die crone danne maende twee.

 

Sogdianus VII maent,

 

Doe was hem die doot vermaent.

35

Darius Nothus drouch de crone

 

XIX jaer te lone.

 

Assuerus was in Persen here

 

XL jaer met grotere eere.

 

Atexerces, die Othus hiet,

40

XXVI jaer, alsemen ziet.

 

Arges, die was Othus sone,

 

III jaer regneerde die ghone.

 

Daer naer Darius die leste,

 

Dien Alexander al ontveste,

45

Alse u besceet die bouc hier naer,

 

Was coninc van Persi VI jaer.

 

CC jaer ende XXXIX,

 

Onder XV coningen gehertich,

 

Stont dat rike van Persie,

50

Eert Alexander wan, die vrie.

Van Cyrus moghenthede, ende wat wondere hi dede. IIII.

Hort vort van Cyrus vromichede:

Hi diet algader onderdede,
Waerwaert dat hi henen voer,
Hi vermat hem ende swoer
Assierien ende Babylone
Te winne; hi nam here scone,
Ende voer tien lande waert.
Ganges lette sine vaert,
Ene riviere sekerlike,
Die meeste van al erderike,
So dat een ridder, een scone man,
Over dwater swemmen began,
Entie stroem an sinen danc
Droeghene onder, ende verdranc.
Die coninc Cyrus wart erre,
Ende zwoer, eer hi voere iet verre,
Hi soude upt water wreken dan
Die doot van dien sconen man;
Hi soude den stroem, die daer liep,

[p. 1,98]

20

So cranc maken ende so ondiep,

 

Dat die wijf beneden knien

 

Over souden waden dien.

 

Een jaer grouf hi, wien soos wondert;

 

LX aerme ende vier hondert

25

Maecte hi ende ledese in dat,

 

Ende dede dies hi hem vermat.

 

Nu hevet hi Babylonen belegen,

 

Daer geen striden en dooch jegen,

 

Hi ende Darius sijn oem.

30

Dit dochte Balthasar een droem,

 

Die coninc daer was inde stede,

 

Entie achterste coninc mede

 

Van Nabugodonosors geslachte,

 

Die Jherusalem wan met crachte,

35

Ende maecte feeste sinen goden,

 

Ende hadde die vate vor hem ontboden,

 

Daermen wilen Gode teeren

 

Mede diende inden tempel ons Heren.

 

Doe sach hi waer ene hant screef

40

III wort, dat aldaer staende bleef,

 

Die meenden, dat sijn rike ware

 

Ghetellet ende geproevet int sware,

 

Ende versceden oec van heme,

 

Ende God wille dat ment hem neme

45

Dien van Persen entie van Meden

 

Met harde groter vromecheden.

 

Nu hort wonder van Babylone,

 

Hoe groet, hoe staerc waest ende hoe scone.

Van Babylonen, hoe groot ende hoe staerc het was. V.

Babylonie was ene stat,

Die rijcste daer coninc noint voeren zat,
Staende in een plein up ene riviere,
Viercante met houken viere:
Van elken houke toten anderen
XVM passe int wanderen.
Elc pas hevet voete vive,
Ende elc voet, daer ic af scrive,
Die es XVI dumael lanc.
Deser stede ommeganc
Die es sekerlike dus,
Alse ons scrivet sente Jheronimus.
Dat balefroit van gere stat
Entie hoghe tor, daer ghi dat
Hier te voren af horet iet,
Daer God die tongen omme sciet,
Die indie Byble hetet Babel,
Ende Nembroche te deele gevel.
Daer waren temple marberine,
Ende daer in grote beelden goudine;
Die straten van marbere diere,
Vergout in meneger maniere,
Ende anders scrijftmen van desen,
Dat ongelovelijc dinct wesen.
Dit es hier geset omme dat,
Dat moghentheit, veste no stat,
Jegen die gramscap van onsen Here
Es niet te rekenne min no mere.
Wart gheorlovet, dat men mochte
Dat besien, of ment besochte,
Die hoghe stat daer de stede stoet,
Die so edel was ende so ghoet,
Sone vondemen anders gene saken
Dan der leuwen enter draken

[p. 1,99]

35

Haghen, bossch ende gestruren;

 

Els dan die tegline muren,

 

Die al noch hooch staen aldaer,

 

Ende sidert over menech jaer

 

Vermaect waren inder maniere,

40

Dat mer in sluten soude de diere:

 

Anders binnen eist al wostine,

 

Hol ende dal ende grote rivine.

Hoe Cyrus Babylonien wan. VI.

Cyrus viel vor die stede,

Alsic u eersten weten dede,
Die sulc was dat niemen dochte
Dat mense winnen of maken mochte.
Die Eufrate, die grote riviere,
Die mids loept dordie stede diere,
Grouf hi in so meneghen beken,
Dat hi binnen es gestreken
Biden ghate ende biden boghe,
Daer soe liep dorden mure hoghe.
Daer so slougen si menegen doot,
Ende Balthasar, de coninc groot,
Verloos lijf, lant ende crone,
Dachterste van Babylone;
Ende Cyrus oem Darius
Die wart here daer na aldus,
Ende was out LXII jaer.
Daniele vant hi daer,
Dien propheete, vul wijsheden,
Dien voerdi mettem in Meden,
Ende nammene te sinen rade,
Ende settene inden hogesten grade
Onder alle sine baroene.

Dese vorseide in sinen doene

Scone vander maget Marien,
Ende sprac in siere prophetien.
Hi seide: gehouwen ware een steen
Uten berghe sonder hant engeen.
Die berch dats die moeder ons Heren,
Groot van dogeden, vul van eeren;
Ute hare quam dongehouwen steen:
Dat was, sonder man engheen,
Jhesus Cristus die Gods sone.
Wel met rechte es steen de ghone;
Want so wie so up hem vallet
(Dats die onhovescelike van hem callet),
Hi blivet verdorven over een;
Ende up wien so vallet oec de steen
(Dats wie so sire gramscap geburt),
Hi wert al te sticken ghescuert.

Cyrus name, weet voerwaer,

Was twee hondert ende X jaer
Van Ysayen genoemt te voren,
Eer hi ten rike wart gecoren,
Ende seide, dat God selve woude
Dattem die werelt bughen soude,
Ende dat hi soude laten gaen
Die Jueden, die waren gevaen,
Ende sinen tempel weder maken,
Dien die van Babylonen braken.
Aldus gevielt: doe hi wan
Babylonien, gaf hi dan
Den Jueden orlof danen te keerne,
Den tempel te makene, Gode te eerne,
Ende si den cost namen te datte
Selve van sijns selves scatte.

Darius was tien tiden doot,

Ende al tlantscap cleene ende groot

[p. 1,100]

 

Quam hem an; doe scalt hi quite

60

Alle die Jueden met vlite.

Hoe Cyrus vrijede de Jueden. VII.

In coninx Cyrus derde jaer

Porreden uten lande daer
Omtrent L dusent man,
Ende Cyrus sendde mettem dan
IIIIM ende CCCC stic
Alrande vate, so meene ic,
Daermen, nadien rechten zede,
Dien tempel soude dienen mede.
Dat was dat LXXste jaer
Van haren vangnessen swaer.
Si voeren in Jherusalem
Entie vate Gods met hem.
Eerst maecten si den outaer,
Ende daden Gode offrande daer,
Ende doe fondeerden si den tempel:
Hare geburs namens quade exempel,
Ende lettedse met haren twiste,
Also dats Cyrus niet en wiste;
Ende binnen dien XXX jaren,
Dat Cyrus crone drouch te waren,
Sone mochten si in ghenen saken
Mans hoghe den tempel maken.

Vanden Jueden laten wi bliven,

Ende sullen Cyrus jeeste vort scriven.

Doe Cyrus lach voer Babylone,

Vernam hi, dat met helpen scone
Cressus quam, coninc van Liden,
Omme te ontsettene tien tiden
Babylonen, die vaste port;
Maer Balthasar wart eer vermort,
Entie stat gewonnen mede,
Eer hi mochte ontsetten die stede.
Hier omme wart Cyrus sijn viant,
Ende nam sijn volc altehant,
Ende trac te Liden waert sijn here,
Op Cressuse, oft hi vonde were,
Te danckene sinen groten ofjonst.
Cressus ne mochte gehelpen const
Van orloghen, noch al sijn scat,
Hine moeste bliven mat
Ende van Cyruse ghevaen.
Doch so lietene Cyrus gaen,
Ende gaf hem weder lijf ende lant;
Want hi verhorde ende bevant,
Dattem die Grieken quamen
Alle te hulpen te samen:
So lief hadsine, wet vorwaer,
Haddi hem ghesijn te swaer,
Die Grieken hadden, sonder waen,
Cyruse met wighe bestaen.

Hoe Cyrus Cressuse anderwaerven vinc. VIII.

Anderwaerven Cressus dochte,

Dat hi hem verweren mochte,
Ende Cyrus heeftene bestaen
Ende heeftene anderwaerf gevaen.
Up eene hort dedine binden,
Ende dede omme vier daer sinden,
Ende soudene verbernen up de hort,
Maer dat een groot reghen wort,
Die daer blusscede den brant,
Ende men dat bi redene vant,
Dat hi daer bi quite ware:
Dus ontginc hi vandien vare.
Up dit gheluc wart hi verwaent.

[p. 1,101]

 

Daer hi eens sit ende vermaent

15

Dat hi so rike ware van scatte

 

(Men seget oec voer warheit datte,

 

Dat nie coninc wart so rike),

 

Antworddem een man wiselike:

 

‘Niemen verwane hem up sijn goet,

20

Dat niemene sekerheit en doet;

 

Want daventure es sere fel.’

 

Snachts dochtem in drome wel,

 

Dattem Jupiter maecte nat,

 

Entie zonne droghede dat.

25

Die dochter spellet hem also houde,

 

Ende seide dat menne crucen soude,

 

Ende bernen soude metter pine,

 

Ende droghen mettien zonnescine.

 

Dit gheviel hem eer hi staerf,

30

Want Cyrus vingene anderwarf,

 

Ende heeftene te winde gehangen:

 

Dus was gedaen sijn ontgangen.

 

Dus nam ende jammerlike

 

Van Lyden dat conincrike.

Watin Cyrus ghevel, ende oec sine doot. IX.

Al hadde Cyrus indien tiden

Verwonnen den coninc van Liden,
Hem bleef wederstoot int lant,
So dat hi eene maniere vant,
Daer hise mede dwanc onsachte endewel,
Ende gaf hem orlof vrouwen spel,
Singhen, dansen ende baleeren,
Te doene weltijt dat sijs begeren.
Doe dochtem vrouwen ende wijn
So genougelijc leven sijn,
Dat si der wapenen al verghaten:
Dus dedi hem dorloghe laten,
Ende vergheeten metter weelden,
Dat si waren stoute heelden.
Daer naer Cyrus, diet al verwan,
Soude eene riviere liden dan,
Hiet Araxes, om meerre lant
Te bringene onder sine hant.
Daer moesti vander eeren beeten.
Die coninghinne van Messageten
Quam met wighe hem te gemoete,
Ende waerpene onder die voete,
Ende sconfierde al sijn here,
Ende vingene indier were.
Soe nam sijn hooft met overmoede,
Ende waerpt in een vat met bloede.
Soe seide: ‘Du begeres oint dat,
Nu drinc bloet ende make di sat!’
Wapene! waer sullen wi ons bekeren?
Wat prisen wi de grote heren?
Waer sullen wi aerme keytive?
Nu es hier doot van eenen wive
Een die meeste here genouch,
Die ie ter werelt crone drouch!

In Cyrus tiden was coninc te Rome

Tarquinius, alsict ghome,
Die overdeghe bi toenamen.
Hi quam ande crone met scamen;
Want hi slougher omme sinen sweer,
Tullius Servilius, die eer
Voer hem hadde coninc gewesen.
Wi vinden lesende van desen,
Dat hi te Rome eerst vant prisoene,
Kaerkeren, boyen tsinen doene,
Daermen met torment den man,
Ende hi visierde eerst den ban,

[p. 1,102]

 

Diemen mesdadegen soude geven.

 

Sindent wart hi tslands verdreven

 

Omme Tarquine sinen sone;

50

Want vercracht hadde de ghone

 

Eene joncvrouwe wel geboren,

 

Die wij Lucriane noemen horen.

 

In Cyrus tiden regneerde mede

 

Tote Atheenen indie stede

55

Pistarcus, die verdreven waert.

 

Doe visierdi nieuwen aert,

 

Hoe hi mochte werden here,

 

Messelike in vele kere;

 

So dat hi hem wonden dede,

60

Scoren ende gheselen mede,

 

Ende hi quam also indie port.

 

Dat volc dedi roupen vort,

 

Ende scuerde sine cledere tien stonden,

 

Ende toghedem lijctekijn van wonden,

65

Die hi dor die stat hadde ontfaen,

 

Ende seide, wiet hem hadde gedaen.

 

Oec seidi: ‘Dat die Senature

 

Mi haten, dats jegen de nature:

 

Hets al omme der meenten recht.’

70

Met desen worde wart hi echt

 

Vander ghemeenten here gecoren,

 

Ende daden hem gaen serianten voren,

 

Die sijns lijfs namen waer,

 

Ende bleef here XXXIII jaer.

75

Ene dochter haddi, alsict vinde,

 

Die een jongelinc verminde,

 

Diese eens custe al openbare,

 

Aldaer hi ontmoete hare.

 

Die moeder wildene doen ontliven;

80

Doe sprac die vader: ‘Het moet bliven.

 

Of wi hem dat lijf afwinnen,

 

Die ons hertelike minnen,

 

Wat wildi dan dat men met hem doe,

 

Die ons ontliveden, wisten si hoe?’

Van Cambices, Cyrus sone. X.

Na Cyrus wart coninc sijn sone,

Cambices so hiet die ghone.
Die vader haddem in sijn leven
Die stat van Ninive ghegheven;
Daer drouch hi crone, wet vorwaer,
In Cyrus leven XII jaer;
Maer in Percen naden vader
Ne maer VIII jaer algader.
Alse hem anquam des vaders rike,
Verhief hi hem so condechlike,
Ende screef met an menech rike,
Dat si hem alle ghemeenlike
Souden wesen onderdaen;
Maer si ontseident also saen.
Doe sendi uut met groter were
Olofernus ende sijn here,
Ende hiet hem, dat hi niemens vermede,
Ende hi alle dafgode afdede;
Want hi wille dat menne god hiete,
Ende andere gode te makene niete.
Olofernus die dwanc al,
Steden, borghen, berch ende dal;
So dat hi quam ter Jueden lande,
Die vrucht hadden vordie viande
Vander stat van Jherusalem.
Olofernus die maecte hem
Ende belach Beculia,
Eene stat Jherusalem na,
Der Joden inganc, des lants sit.
Daer was eene Juedinne, hiet Judit,
So scone dattet wonder was.
Si ginc totem; hi mercte das,
Dat soe was so wel gedaen,
Hi wart met haerre minnen bevaen.
Nachts waendi pleghen sire minnen,
Ende, alse si quam ter tenten binnen,

[p. 1,103]

 

Vant soene met slape bedreghen,

 

Ende hevet hem thovet afgeslegen;

 

Dat drouch soe binnen indie stat.

40

Al there wart gesconfiert bi dat,

 

Ende vloen henen metter spoet;

 

Die Jueden hadden al dat goet.

 

In Scolastica machmen lesen

 

Meer ende langer dinc van desen.

Cambices zeden ende sine daden. XI.

Cambices hadde vele namen:

In dietsche ystorien alte samen
Seget dat hi Nabugodonosor hiet;
Hesdras en noemtene so niet:
Atarxerces oft Assuerus
Heetmenne, wi vindent dus:
Dus so haddi namen viere.
Hi was van so felre maniere,
Dat hi sinen rechtre dede
Villen alle sine lede,
Want hi valsceit hadde gedaen,
Ende dedene up een zitten slaen.
Doe ginc hi ende sette upte gone
Teenen bailliu des mans sone,
Omme dat hi te meer ontsaghe
Onrecht te wesene in sinen dage.
Verwoet was hi ende onghesinnet,
Dese Cambices, alsement kinnet:
Hi vermat hem in sinen zin,
Hi soude weten dat beghin,
Van wanen dat Nylus quame,
Eene riviere waest vander name,
Die coemt uten Paradise;
So verre voer hi dattem spise
Ghebrac, ende hi dordien noot
Moeste slaen sijn volc te doot
Entie eten, ende keren.
Nochtan en consti niet geleeren,
Wanen Nylus quame doch:
Doch bespottene Yrcanus noch.

Dese Cambices, alsict vant,

Verwan van Egypten tlant,
Ende bracht onder trike van Persi;
Hare gode onwerde hi,
Apis entie andere mede;
Hare templen hi vellen dede.
Daer naer soudi senden baroene
Omden temple van Amone
In Lybien, datmen vellen soude
Ende roven vandien goude.
Daer verloos hi sonder were
Vele volx van sinen here:
Indie zantzee dat si versmorden
Inden groten wint van norden.

Phyctahoras zeden. XII.

Egypten verloos sine crone

Bi desen Cambices onscone,
Ende was sonder coninc daer naer
Hondert ende XI jaer.
Dese Cambices maecte scone
In Egypten Babylone.

In sinen tiden verboot hi mede

Dien van Jherusalem der stede,
Dat si den tempel niet en wrochten,
Dien Jueden, die genade sochten.
Doe bleef dwerc staende daer naer,
Naer dat hi doot was II jaer.

In sinen tiden, alsiet las,

Was die wise Pyctagoras,
Dat was die alre eerste man
Die philosophen name gewan;
Want men vragedem, wat hi ware:
Doen wildi al openbare

[p. 1,104]

 

Hem dus vroeden name niet geven;

20

Want die name die was bleven

 

Den VII vroeden van Atheene,

 

Ende daer af was hi niet gemene;

 

Ende hi seide al openbare,

 

Dat hi philosophe ware,

25

Dat was meester der wijsheden:

 

Van desen leestmen in vele steden.

 

Hi was van Samos geboren,

 

Ende voer in Egypten, omme horen

 

Der sterren const, die sere es scone;

30

Daer naer voer hi te Babylone,

 

Omme te leerne in sinen zin

 

Vander werelt dat beghin.

 

Hi voer te Creten, te Lacedemone,

 

Omme te leerne die wette scone,

35

Die maecten Ligurrus ende Monos.

 

Doe so quam hi te Cronnos,

 

Ende vant volc, dat vromech was,

 

Die wilden hem bewinden das,

 

Dat si lieten goede nature,

40

Ende hilden hem in luxure.

 

Die leerdi met worden mede,

 

Ende met volgene goede zede,

 

Dat si die dorperhede lieten,

 

Ende hem zonden began verdrieten.

45

Na sine doot, omme goede exemple,

 

Maectemen sijn huus een tempel.

 

Hort hier vort na dese saken

 

Des wijs Pictagoras spraken.

Van sinen sproken. XIII.

Men sal emmer daer toe zien,

Datmen scuwen sal ende vlien
Ende ofjagen talre stonde
Vanden lachame dongesonde,
Vander herten den dommen raet,
Vanden buke die overdaet,
Ende onwetentheit vanden zinne,
Ende van der stat die onminne,
Ende uten huse nijt ende hate,
Ende van alre dinc onmate.

Pyctagoras spreect dit allene:

Der vriende dinc es al gemeene.
Up II dinc sullen wi ons beraden,
Wat wi doen sullen ende wat wi daden;
Houden der waerhede gebode,
Want die bringen ons naest Gode.

Die was dat Pictagoras riet:

Ne ganc boven mate niet;
Ende alse du sies eenen man,
Daer verwaende haest es an,
Die en soudstu niet gram maken
Met genen dorperliken saken.
Hout den steden haer recht.
Droufheit van zinne vervecht.
Dune souts in dijn huus niet halen
Lieden van te vele talen.

Nu hort vort van hem sijn dolen:

Hi sprac eerst van Griexen scolen,
Dat die ziele onstervelijc ware,
Ende dat soe nu hier, nu dare,
Van eenen lachame inden anderen
Plaghe varen ende wanderen,
Nu in beesten, nu in lieden.
Van hem selven wildi bedieden,
Dat hem ghedochte wel van desen,
Dat sine ziele hadde gewesen
In IIII andere man, sijt seker das,
Eer hi wart Pictagoras;
Ende dinc, die nu sijn ende liden,
Sullen noch sijn ende tanderen tiden;
Ende meneghe andere dolinge mede,
Die hier niet els ware dan dulhede.

Eene aventure vertellet ons dus

In sinen tiden Valerius.
Hi seghet dat Pyctagoras liet
II jongren, dien dit es gesciet
Dat si hem also onderminden,
Dat hem deen wilde laten binden

[p. 1,105]

 

Over den anderen, daer hi lach

50

Van sinen live up eenen dach;

 

Want hi die eer lach gebonden,

 

Hi bejagede so vele stonden,

 

Dat hi hem thuus soude maken

 

Ende besetten sine saken,

55

Ende liet sinen gheselle borghe

 

Van diere anxtelikere sorghe.

 

Alse die dach naken began,

 

So bespotte die tyran

 

Sinen pant, die ginder lach,

60

Want comen ware die leste dach.

 

Dander seide: ‘Dits al niet,

 

Mijn vrient sal doen dat hi behiet.’

 

Tier selver wilen enter stonde,

 

Alse hijt belovede metten monde,

65

Quam dander lossen sinen pant.

 

Dies wonderde dien tyrant,

 

Ende scaltene quite vander doot

 

Omme die getrouwechede groot,

 

Ende bat hem lieden na desen,

70

Dat hi die derde moeste wesen.

 

Siet hier gherechter lieven cracht,

 

Die dat sterven niet en acht,

 

Entie de wreetheit sachten leert,

 

Ende haetscap in minne keert!

Van II broederen, heren van Perscen, ende hoe Darius coninc wart. XIIII.

Na Cambices, die VIII jaer

Coninc was, dit wet vorwaer,
Wart coninc daer een baroen
Wonderlijc quaet in sijn doen.
Cambices die en hadde geen kint,
So dat hi dat in drome vint,
Dat sijn broeder sekerlike
Naer hem soude hebben trike;
Dies hiet hi den broeder verslaen.
Maergis hevet dit verstaen,
Sijn broeder, ende trac een swaert,
Ende doodde hem selven metter vaert.

Dese dinc was so bedect,

Dat vor nieman wart vertrect;
Want alleene wist een sijn raet,
Die nauwe decte die overdaet.
Alse Cambices was verstorven,
Hevet die ghene trike verworven
In diere gelike, indier gebare,
Alse oft te Margis behoef ware,
Ende nam Pantey te wive,
Cyrus dochter; maer indien live
Sone was hi maer VII maent,
Ende teersten dat hi sterven waent,
Brochti sinen broeder vort,
Ende seidem in waerre wort,
Dat Margis ware Cyrus sone.
In Persen dede men lichte tgone;
Want den coninc no sine kinder
Sach harde selden iemen ginder,
Sonder gewapent ende versiert
Oft ontekent oft onvisiert,
Sonder sijn heimelike raet.
Alse die ghene trike ontfaet,
So minderde hi den tribuut,
Omme te hebbene der meenten luut
Mettem, dat si hem waren hout.
Mettien een edel man, een out,
Een wijs, mercte dese dinc,
Die met boden aneginc
Siere dochter, eere vander partien
Van des coninx, des heren amien,
Ende dede hare vraghen tghone,
Oft hi ware Cyrus sone.
Soe ontboot, dat soes niet en wiste
Noch geweten conste bi liste;
Want elke amie woende allene,
Ende niemen met anderen gemene.
Die vader ontboot doe hare,
Alse hi quame slapen dare,

[p. 1,106]

 

Dat soe taste ende besiet,

 

Weder hi oren hadde of niet;

 

Want Cambices hadde daer te voren

 

Dien afgesneden beede sine oren,

55

Dies selves Hermeides broeder.

 

Bider dochter wart hijs vroeder,

 

Dat hi was al sonder oren:

 

Des wart sine doot ghesworen.

 

VII waren diere gesellen,

60

Die dit onrecht wilden vellen,

 

Ende quamen gewapent tier zale;

 

Si sloughen doot altemale

 

Diese werden, si waren gram,

 

So datmen bet vort bequam,

65

Daer die raetsiere waren, die VII;

 

Twee daeden sire vanden levene

 

Ende sloughen den coninc doot.

 

Dese twee broederen, wet al bloot,

 

Ne waren heren niet een jaer.

70

Grote bliscap so was daer,

 

Dat trike was te rechte comen,

 

Dat tonrechte was genomen.

 

Trike van Persen dat stont dan

 

An VII edele raetsman:

75

Magus hietse dystorie scone.

 

Die VII waren van edelen doene,

 

Ende proeveden, hoe men sal gemecken,

 

Wien men mach ter cronen trecken,

 

So dat si vonden woch ter cure,

80

Ende bevalent der aventure.

 

Si maecten bi haer selves danc,

 

Dat si ter zonnen upganc

 

Up hare orssen comen souden

 

Int vrijthof, ende si wouden,

85

So wies ors dat daer teersten nijede,

 

Dat men dien te coninge wijede.

 

Darius, Ysdaspis sone,

 

Waser een, ende was die ghone

 

Die de crone sere begherde.

90

Hi die wachte sine paerde

 

Vragedem, hoe die dinc ware;

 

Doe seide hijt hem al openbare.

 

‘Neen,’ sprac dander, ‘laet u sorghen,

 

Ghi wert here upten dach van morgen.’

95

Nachts alst was in donkeren tiden,

 

Dedi sijns heren ors riden

 

Eene merie int vrijthof,

 

Also dat niemen wiste daer of.

 

Des maergens alse die VII quamen

100

Up hare orssen daer te samen,

 

Darius ors dat ghedochte

 

Der merien, alst nature sochte,

 

Ende wart neiende te hant.

 

Die VI vielen neder int sant,

105

Ende groetene coninc ende here;

 

Doch was Darius geboren eere

 

Vanden coningen sekerlike.

 

Thant nam hi in huwelike

 

Cyrus dochter Pantey.

110

XXXVI jaer regneerde hi.

Hoe Zorobabel an Darius quam. VI.

Desen Darius kende wel

Die goede Juede Zorobabel,
Ende was in Cambices tiden
Comen an des Darius zide
Te siene, oft hi des coninx gedochte
Bi desen prence verkeren mochte;
Maer dat en diedde altoos niet.
Heimelike hi doe Dariuse riet,
Dat hi Gode van Ysrael
Belovede ende hilde wel,
Waert dat hine coninc maken woude,
Dat hi sinen tempel soude
Verheffen in Jherusalem.
Zorobabel die quam an hem,
Doe hi wiste dat hi coninc was;
Eer hi woch voer beval hi das,
Dat men metsen soude seere.

[p. 1,107]

 

Darius die dede hem eere

 

Alse saen alse hi daer quam;

20

Want hine tsinen bedde nam,

 

Ende een was vanden drien,

 

Die tsinen live soude sien.

 

Darius hadde gemaket feeste;

 

Van sinen lande alle die meeste

25

Waren comen, alse hi behiet.

 

Nachts en mochti slapen niet,

 

Ende gaf een raedchel hem drien,

 

Die tsinen live moesten zien,

 

Ende vragede: wat machtichst mochte sijn,

30

So die coninc, so die wijn,

 

So dat wijf? die tscoenste ontbonde

 

Entie scoenste antworde vonde,

 

Hi soudem doen vele eeren.

 

Des maergens quamen vor die heren

35

Die drie, ende deen sprac openbare,

 

Dat die coninc machtichst ware;

 

Want die mensche es bi naturen

 

Coninc vanden creaturen,

 

Entie coninc dwinget gereet,

40

Ende doet hem doen al dat hi heet.

 

Dander hevet daer vort bracht,

 

Dat die wijn es van meerre cracht;

 

Want het coemt al vanden zinne,

 

Dat die mensche hevet inne,

45

Dat hi es boven creaturen;

 

Ende oec eist scout der aventuren,

 

Dat die coninc boven es;

 

Maer die wijn, des sijt ghewes,

 

Die verwinnet met siere cracht

50

Menschen zin ende coninx macht,

 

Ende maket al vergeten mede

 

Vroetscap ende mogenthede.

 

Die wise, vroede Zorobabel

 

Togede dat bi redenen wel,

55

Dat boven gaet der vrouwen cracht;

 

Want soe leven ende macht

 

Den coninc gevet entien man,

 

Die den wijngaert winnen can.

 

Oec en es niemene so vroet.

60

Hine laet sijn lijf of stort sijn bloet

 

Omme sijn wijf, alst es te doene;

 

Hine es so bloot, hine wert coene

 

Omme te behoudene sijns wijfs ere.

 

‘Ic sach ende kende,’ seiti, ‘eenen here,

65

Eenen coninc, dien, daer hi zat,

 

Sine amie gaf menegen plat;

 

Was soe blide, so was hi vro,

 

Ende was soe droeve, hi was also.

 

Nochtan hevet die moghenthede

70

Boven allen saken die waerhede:

 

Soes euwelijc ende can niet verkeren,

 

Hare macht en can minderen no meren.’

Hoe Zorobabel sinen wille ghewan. XVI.

Alle die lieden seiden wel,

Dat dbeste sprac Zorobabel,
Ende seiden, heren ende coninc,
Dat waerheit ware boven alle dinc.
Doe sprac Darius: bade dat hi woude;
Want hijt hem gerne geven soude.
Zorobabel eeschte an hem,
Dat hi in Jherusalem

[p. 1,108]

 

Den tempel Gods soude doen maken.

10

Den coninc gedochte der saken,

 

Dat hijt wilen Gode behiet,

 

Ende scrivet ende ghebiet,

 

Dat niemene hem daer toe en sette,

 

Dat hi iet den Jueden lette;

15

Maer dat men up sinen scat

 

Den tempel make; hi wille dat

 

Die vate ons Heren waren gegeven,

 

Die noch waren achterbleven,

 

Sidert dat Cyrrus crone drouch.

20

Zorobabel keert vro genouch,

 

Ende voerde mettem ander scaren

 

Harde vele Jueden, die waren

 

Noch int lant, die alle met hem

 

Waren in Jherusalem,

25

Ende vulmaecten den tempel daer,

 

Daer si toe daden V jaer.

 

Int VIIde jaer na Darius crone

 

Waest vulmaket wel ende scone,

 

Int XLVIste jaer te waren

30

Dat Cyrrus die Jueden liet varen.

 

Int tiende jaer van Darius rike,

 

So wart verdreven sekerlike

 

Die overdeghe Terquinius

 

Ute Rome, wi lesent dus,

35

Die coninc hadde gewesen daer

 

Indie stat XXXV jaer;

 

Entie Romeinen die en wouden

 

Nemmeer gheenen coninc houden;

 

Maer si wilden kiesen raetsliede.

40

Tien tiden dat dit ghesciede,

 

So was tRoemsce rike cleene:

 

Het ginc cume ten XVsten steene:

 

Men sciet doe met steenen mylen.

 

Dese raetsmanne stonden toter wilen,

45

Dat Julius dat Roemsce rike

 

Eersten anevinc mogendelike.

 

CCCC jaer LX ende viere

 

Stont te Rome dese maniere.

 

Brutus was die eerste man,

50

Die voget des raets wesen began:

 

Die verdrevene Terquinius

 

Was sijn oem, wi lesent dus.

Van Demetricus ende van Anaxagoras. XVII.

In desen tiden, wi lesent dus,

Was een man, hiet Demetricus,
Die rike was ende liet sijn goet,
Ende voer tAthenen om wesen vroet,
Daer hi hem selven blenden woude,
Dat hi te vaster peinsen soude.
Sulc seide, hi stac uut sijn ogen,
Want hi niet en conde gedoghen,
Dat hi ane soude sien
Quaden lieden goet gescien.
Sulc seide, dat hijt bedi dede,
Dat hi sonder begerte mede
Hem altoos en conde gescien,
Dat hi wijf mochte anesien.
Maer recht waest wel dat hi hem blende,
Omdat hi vant so grote scende
Alder werelt, dats toverie.
Ysidorus, daer ics up lije,

[p. 1,109]

 

Seget waer, dat Socrates

20

Die eerst vindere was des,

 

Die aert meersde ende brochte vort,

 

Dat jammer was ende grote mort.

 

Anaxagoras was tien tiden,

 

Die met onminnen de doot moeste liden,

25

Omdat hi seide al openbare,

 

Dat die zonne geen God en ware,

 

Tote Athenen indie port:

 

Hier omme so was hi vermort.

Hoe Darius up Athenen voer. XVIII.

In Darius XIXste jaer

Hief hi up een orloghe swaer
Jeghen den coninc van Syten;
Want hi wilde hem verwiten,
Dat hi hem sire dochter ontseide,
Daer hi sijn leven ane leide,
Ende vinc dat orloghe an
Met VIIIC dusentich man,
So dat hi in Syten quam,
Ende hi scade groot daer nam
Van LXXXM mannen daer.
Doe quam hem int herte vaer;
Want Hyster, die riviere groot,
In sijn here achter hem vloet,
Dat een aerm es der Dunouwen;
Brakemen die brugge, het soudem rouwen,
Sone mochti keeren niet.
Aldus wijct hi ende vliet,
Ende voer in Minder Azia,
Dat hi dwanc verre ende na.
Daer na voer hi in Macedone,
Ende wan tlant van Yoene,
Dat in Grieken leghet gemeene;
Daer naer voer hi up Atheene,
Ende belach die vaste stede.
IIII daghe, naer die Persen zede,
Vierde there ende maecte feeste:
Daer af quam hem onnere de meeste;
Want die van binnen quamen hem an
Stoutelike met XIM man
Jeghen VIC dusent man te waren.
Melchiades was vander scaren
Voghet gemaect; want hi beriet,
Datmen voere up dat gediet.
Si quamen met so groten moede
Van Athenen die stoute, die vroede,
Ende daertoe met so groter vaert,
Dat wonder was te siene dar waert.
So sere vachtmen an deene zide,
Dat dat een volc inden stride
Dochte sijn al sonder were,
Ende dander een ridderlijc here.
Die Persiene waren verwonnen,
Ende vloen te scepe, die vlien connen,
Dattere vele wart versmort:
Jammerlike was daer de mort.
Een ridder deder grote daet:
Hi slougere menegen, hi was hem quaet,
Ende alse die scepe vul lieden waren,
Greep hi een scip uter scaren
Bider stevene, dat vul was liede,
Want hem leet ware dat danen sciede,
Ende hi hilt vaste ende dede mort.
Daer wart hem up des scepes bort
Afgeslegen die rechterhant,
Daer hi tscip mede geprant.
Hine liets niet dordie minke,
Hine hilt tscip an metter slinke,
So dat men hem die afslouch thanden.

[p. 1,110]

60

Doch hilt hi tscip an metten tanden,

 

Ende vacht gelijc eenen diere

 

Metten tanden in diere maniere.

 

Die Persen verloren inden strijt

 

CCM manne tier tijt,

65

Sonder ghevaen ende verdronken,

 

Entie met dien scepe versonken.

Van coninc Cerces van Persi. XIX.

Naer dit verlies zwaer ende groot

Bleef die coninc Darius doot,
Ende liet na hem vele kinder.
Sulke wilden gheven ghinder
Arcemenes die crone te voren,
Omme dat hi eerst was geboren;
Doch waest eer Darius quam int rike,
Maer Cerces was sekerlike
Eerst naest ter cronen geboren:
Dies eeschte hi de crone voren.
Doch ghemeenlike bleven si des
An haren oem Anafarnes,
Ende dit met so sachten moede,
Dat elkerlijc dit nam in goede;
So dat Cerces trike ontfine,
Ende Archemenes lovede die dinc.
Dus ontfinc hi die crone daer,
Ende drouchse XX jaer.

Dese hevet dorloge anegevaen,

Die sijn vader hadde bestaen
Up Grieken, ende gereeddem stille
Sine vaert naer sinen wille.
Van Lacedemone was tien tiden
Een prince van Cerces ziden,
Ghebannen van siere port,
Demoratus men noemen hort;
Ende al was hi metten coninc daer,
Nochtan lach hem noch alse zwaer
Sine lantzoene alse Cerces eere.
Hier omme so pensdi sere,
Hoe hi so sijn lant behoede,
Dat ment niet onversien bestoede.
Hi bescreef groot ende smal
Die dinc in eene tafle al,
Int hout, hoet metter sake was,
Ende daer up dedi leggen was,
Ende sendet dus sinen landslieden.
Niemene conste dat bedieden,
Wat hi meende oft wat het es.
Des conincs dochter Leonides
Screepte af dat was ende vant den raet,
Hoe die dinc gescepen staet.

Valerius seit, doe Cerces woude

Raet hebben, of hi Grieken soude
Met stride souken, doe ghoot hi wijn
In eenen nap, entie goden sijn
Bat hi, dat si daden verstaen,
Hoe die dinc hem soude vergaen.
Vierewaerf, dit was wonder groot,
Verkeerde die wijn in bloede root;
Maer dit tekijn en diedde niet,
Want sijn smekende volc hem riet:
Jegen hem ware ghene were,
So ongetellet ware sijn here.

Maer Demaratus aldus riet:

‘Verwaent u, here, niet up dit diet!
Hets eene onberechte scare,
Ende hets eene sake sware

[p. 1,111]

 

Omberecht volc te bescedene,

60

Ende in orloghen te leedene:

 

Daers meer lacs an dan vromen.

 

Niet lichte en maecht daer toe comen,

 

Dat men vele volcs ghemeene

 

Berechten moge met pinen cleene;

65

Ende wat so men qualike berecht,

 

Dat en geduurt in geen gevecht.’

Hoe coninc Xerces die Grieken versochte met here. XX.

Cerces hadde in sijn here

VIIC dusent man ter were,
Gewapent van sijn selfs rike;
CCC dusent man gemeenlike,
Die hem te hulpen comen waren
Uut anderen lande met haren scaren;
Ghebecte scepe XII hondert,
Ende CCC scepe ghesondert,
Die daer voerden spise ende dranc,
Allame ende aernasch gemanc.
Jeghen aldus groot een here
Quam Leonida ter were,
Coninc van Spaerten, uptie zee,
Int ende van Termofilee,
Dats die passage, diemen weet,
Diemen Sente Joris aerm heet,
Daer dat here moeste liden,
Met IIIIM man up hem striden.
Drie dagen vacht hi achter een,
Dat hi emmer int scoenste sceen;
Ten vierden daghe sach hi there
Comen met so groter were,
Dat hi den sinen toesprac:
‘Vaert enwech, doet u gemac,
Onthier ende coemt een ander tijt,
Dat ghi bet te vordeele sijt.’
Leonida nam mettem alleene
VI hondert man, ene menechte clene,
Ende at eene maeltijt ende seide:
‘Ghi etet hier met mi upter heide;
Ghi sult dander maeltijt eten
Inder werelt onverweten.’
Mettien VIC die deghen coene
Quam inder Persen pauwelyoene,
Ende bestondse up ene avondstonde;
Des nachts slouchmen daer menege wonde.
Die Persiene sloughen die hare
Over der vianden scare.
Men vacht dien nacht duere enten dach
Tote over noene, diere na lach,
So dat Leonida entie sine,
Vermoyt van slaghen ende van pine,
Bleven onder dandere doot,
Datter cume eenech onscoot.

Hoe Xerces den wijch verloes. XXI

Hier binnen sendde Xerces dan

Tote Delfos IIIIM man,
Omme den tempel te rovene daer,
Derre en keerde niet een haer;
Want reghene, blexeme ende onweder,

[p. 1,112]

 

Sloughent altemale ter neder.

 

Cerces hadde indien stonden

 

Indien wijch ontfaen II wonden,

 

Ende wilde bi watre striden:

10

Up Athenen wildi riden.

 

In Delfos so daden si vraghen

 

An Apolline in ghenen daghen,

 

Wat rade dat hi gave daer mede.

 

Hi hiet hem vesten hare stede

15

Met houtinen muren wel.

 

Temostenes ende niemen el

 

Verstont dat dat scepe bediet:

 

Scepe dat hi maken hiet.

 

Wive, kinderen ende goet,

20

In eylanden hi vluchten doet.

 

Cerces vant ydel die stede,

 

Die hi al verbernen dede.

 

Daer naer begondi in corten tiden

 

Up Grieken met scepen striden;

25

Selve hi upten oevere zat,

 

Om te bescouwene wale dat.

 

Nu was hem te hulpen coemen

 

Eene vrouwe, horen wi noemen

 

Archimesia, ende was coninginne

30

Van Alitharna, alsict kinne,

 

Die utermaten scone vaeht

 

Int voerhere met groter cracht,

 

So dat langhe in twifele stoet,

 

Welc here keeren soude den voet.

35

Maer vele bedwongen Grieken waren

 

Ghemeene in Darius scaren,

 

Die maecten die eerste vlucht:

 

Dus quam den Persienen vrucht,

 

Ende verloren een groot here.

40

Dandere, die bleven ter were,

 

Beval Cerces ende liet

 

Enen, die Mardonius hiet,

 

Omme te houdene tsiere hant,

 

Hi wilde selve rumen tlant;

45

Want hi hadde gedaen maken

 

Eene brugge, in waerre saken,

 

Tusscen Abides ende Griekenlant:

 

Dats daer omtrent, alsict vant,

 

Dat nu heet Sente Joris aerm.

50

Daerwaert voer hi gram ende waerm;

 

Maer die stroem vander zee

 

Hadde die brugge tebroken ontwee.

 

Alse hi des wart wel geware,

 

Was hi vro dat hi van vare

55

In eens visscers scepelkijn cleene

 

Ontfloe met lettel volx ghemeene.

 

Dusdaen was des heren vlucht,

 

Die te voren grote vrucht

 

Dede menegen hoghen man,

60

Alse hi dorloghe began.

Hoe Xerces keerde met verliese. XXII.

Orotius doet ons verstaen,

Dat dat voethere so was ondaen,
Daer si henen wilden tiden,
Dat si verdorven in elker ziden
Van hongre ende van aerbeiden,
Ende si up weghe ende inder heiden
Doot bleven liggende harentare,
Entien here volgeden nare
Beede voglen ende diere,
Quade, vuule ende ongiere.

Mardonius, dien dander here

Bevolen was, verloos die were;

[p. 1,113]

 

Sijn volc wart hem gesleghen of:

 

Dus vloe hi henen sonder lof.

15

Die Grieken waren vro ende coene,

 

Ende quamen in Cerces pawelyoene,

 

Daer si hem met goede laden:

 

Dit quam sint te groten scaden

 

Den lande aldaer gemeenlike;

20

Want so weeldich ende so rike

 

Wordsi, dat si thaerre scaden

 

Sidert vielen in overdaden.

 

Aldus Cerces es ghesciet,

 

Dat hem Demaratus behiet.

25

Cerces quam aldus te lande,

 

Dien wee dede scade ende scande,

 

Ende dancte Demaratus sere das,

 

Dat hi alleene die ghene was,

 

Die hem riet wel ende waer,

30

Ende hi hiet hem eeschen daer,

 

Hi wildem geven eene bede.

 

Doe eeschte hi, dat hi indie stede

 

Te Chaerters, die groot was ende scone,

 

Moeste met eere cierliker crone

35

Up eenen waghen varen in,

 

Hine wilde anders gheen gewin,

 

Ende dat was hem daer ghedaen.

 

Vreselijc volc waest sonder waen,

 

Dat niemen vanden rade daer

40

Den coninc dorste seggen waer.

Vanden stouten Demistodes. XXIII.

Alse die strijt dus was gevochten,

Ende die Grieken hem bedochten,
Van allen steden, groot ende clene,
Gaven si den prijs dien van Athene;
Demistodes van alden heren
Seiden si best werdich der eeren.
Dese Demistodes was sonder doget,
Doe hi was in sire joget,
So dattene sijn vader verstiet,
Ende sijn moeder omme tferdriet
Haer selven verhinc bider kele;
Nu haddi prijs ende eeren vele.

Dits Demistodes, daer een man

Raet dusdanen sochte an,
Weder hi riede dat hi ghave
Eenen manne sonder have,
Eenen vroeden suverliken,
Siere dochter, so eenen riken
Die wanraect ware. Hi seide dan:
Hi hadde lievere eenen man
Die goeds breke heeft, dan dat goet
Dat eenen voget hebben moet.

Dese Demostodes die was

Sint verdreven, alsict las,
Ende vanden coninc Cerces ontfaen.
Daer naer, alse hi hadde verstaen,
Dat Cerces entie sine meenen
Weder orloghen up Athenen,
Hine wildem niet afgaen,
Die hem groot goet hadde gedaen,
Noch vechten jeghen sine lede;
Bloet van stieren hi bringen dede,
Ende dranct ende staerf also,
Dies menech here was onvro.

Valerius die prijsdene sere,

Ende seghet, dat dese here
Kennede al siere lieden name;
Oec spreect hi, dat Cyrus altesamen
Sijn volc wel conste noemen al:
Dits dinc dat men wel prisen sal.

In Cerces tiden was Socrates,

Dien een man oec vragede des,
Hoe hi in siere ouden ruste,
Waer of hem spel van vrouwen luste.
‘Neen,’ sprac hi, ‘ic bem, geselle,
Dan ontslopen alse uter helle.’

[p. 1,114]

Xerces doot entie wrake. XXIIII

Euripites was indien jare,

Die seide dat hi zalech ware,
Wie so mochte hebben vrede
Van sijn selves onsuverhede.

Cerces, alder werelt vaer,

Die den lieden was te swaer,
Alse hi verloren hadde sijn eere
Int lant van Grieken aldus sere,
Wart hi onwert metten sinen.
Archabanus begonde pinen,
Een sijn bailliu, omme de crone;
Hi hadde VII sonen scone,
Die staerc ende stout waren altemale.
Navonds quam hi in des coninx zale,
Ende hevet gehangen sinen here,
Daer hi an mesdede sere.

Doe ginc hi ten joncsten sone,

Acerces so hiet die ghone,
Ende seide: ‘Dijn broeder Darius
Hevet doot den coninc.’ Aldus
Brochtijt toe met quaetheit groot,
Dat hi den broeder slouch te doot.
Dus hilt Archabanus dat rike
VII maende valscelike.
Hi ontsach hem, dat hem die baroene
Souden swaer sijn tesen doene,
Ende nam tenen geselle met him
Eenen, hiet Achabasin,
Eenen mogende, dien hi al
Die dinc ontecte groot ende smal.

Alse die ghene dat hevet verhort,

Ontecti aldie grote mort
Artaxarces den jongelinc,
Die wiselike verkeerde die dinc.
Hi seide dat het ware sijn ghere,
Dat men des maergens sijn here
Ontbode, gewapent inder gebare,
Alse oft sine meninge ware,
Dat hi woude die ridders kinnen,
Ende hi woude wapene minnen.
Archabanus quam daer ter stede
Metten anderen gewapent mede.
Doe sprac die jongeline inder gebare,
Alse of sijn halsberch cortere ware,
Of Archabanus manglen woude.
Alse hi tgeent gerne doen soude,
Ende hine afdede daer ter ure,
Stakene Artaxarces dure,
Ende heet die sonen doden mede.
Aldus so wrac aldaer ter stede
Die jongelinc broeder ende vader,
Ende versekerde sijn lant algader.

Van Ataxerces Langhehande, hoe dat hi coninc waert. XXV.

Artaxarces Langehande

Was sine toename, ende dus te lande
Quam hi, ende drouch crone XL jaer
In genaden ende sonder vaer.

In sinen tiden so was Esdras,

Die een heilech prophete was,
Een goet Juede ende een ombesmet,
Die de Byble entie wet,
Die inden tempele verbernet bleef,
Bider herten al weder screef.
Desen hadde Artaxarces lief,
Ende gaf hem zeglen ende brief
Toten princen van Surie,
Dat men die Jueden van gavele vrie,
Ende dat men van des coninx scatte
Esdrase den wisen gave al datte,
Dat bedaerf ten temple ons Heren,
Ende men hem late sijn volc leren.
Dus voer Esdras ende met hem
Groot volc in Jherusalem;
Daer dedi den Jueden laten
Heidine wijf ende verhaten,

[p. 1,115]

 

Ende las den Jueden die wet,

 

Die hem God hadde gheset.

25

Tien tiden was Empodocles,

 

Dien sere prijst Aristotiles,

 

Die prijsde boven al drie dinghe

 

Indie werelt sonderlinghe:

 

Teerste es edele onwerde

30

Vander weelde hier up derde;

 

Dander die grote liefte mede

 

Vander toecomender zalichede;

 

Tderde die claerheit van zinne.

 

Ne gheene dinc, also ict kinne,

35

Nes eerlikere dan deerste si;

 

Ende so salech mede daer bi

 

Sone es niet alse dander es;

 

Ende dat derde, nu merket des,

 

Dats nutte ende bedervelijc sere:

40

Hier boven en prijsdi min no mere.

Hoe die Romeine wonnen wet. XXVI.

In Artaxarces XIIIste jaer

Sendden die van Rome openbaer
Hem X vroeden tote Athenen,
Omme Saloens bouken leenen
Ende daer uut te nemene de wet,
Die Saloen selve hadde geset.
Die ontrakense in Latine
Uten Griexen met haerre pine,
Ende brochtense in XII taflen vort
Tote Rome indie port.
Dien X was die macht ghegeven,
Dat si die wet setten ende screven.
Hier af quam groot verdriet aldus;
Want deen, hiet Appius Claudius,
Die nam met crachte die macht
Vander stat, ende wart gheacht
Here alleene vander stede;
Dander IX swoeren hem mede.
Dus dreven si daer indie port
Overdaet ende grote mort;
Maer Appius wilde vrien
Eene joncvrouwe te siere amien,
Ende wisedse eer in eyghijndomen,
Om bat te sinen wille te comen.
Daer mense teyghijndoeme trac,
Die vader sinen toren wrac,
Ende slouchse doot mids indie stat.
Bat mochti ghedoghen dat,
Dat hise doodde indien daghe,
Dan hi sulke scande saghe.
Hier af wart die meente in roere,
Ende wapenden hem met groter voere,
Ende dwonghen die heren weder,
Dat si dat heerscap leiden neder.

In Artaxarces XXste jaer

Was een Juede met hem daer,
Nemias, die scinke was,
Ende verhorde mare das,
Dat Jherusalem die stat
Al ongevest in pinen zat,
Ende bejagede an sinen here,
Dat hi hem dede alsulke eere,
Dat hine sendde aldaer int lant,
Ende macht oec gaf indie hant
Te vestene die heileghe stede.
Doe voer hi woch ende voerde mede
Vele Jueden an sine hant,
Die eyghijn waren daer int lant,
Ende veste binnen IIII jaren de port
Al omme ende omme, alsemen hort,
Also dat si binnen der stede
Gode dienden in goeden vrede.

Van Ypocras ende Pyctagoras. XXVII.

In Artaxerces tiden was

Die phisisien Ypocras,
Die vindere was vander medicine.
Men vint in die bouke sine,
Datmen een wijf doden soude,
Want men hare tijen woude,
Dat soe boven haren man
Overspel ghevaen hadde an;
Want soe eens scoens kints genas,
Dat haren man ongelijc was
Ende sinen maghen enten haren.
Ypocras halp hare te waren,

[p. 1,116]

 

Ende vraghede, oft inde camere ware

 

Eenege ymage scone ende clare,

15

Daer dat kint na ware gedaen.

 

Men vant daer sulke ymage staen,

 

Ende hier bi behilt soe tleven;

 

Want dat upsien hat hare gegeven.

 

In desen selven tiden was

20

Die goede sprekere Pyctagoras,

 

Die eenen jongelinc te leerne nam

 

Playdieren, dinghen, ende quam

 

Hare voerwaerde te deser dinc:

 

So welken tijt so die jongelinc

25

Verwonne een pleit met sire sprake,

 

Hi soudem geven grote sake;

 

So dat hi in sulker aert

 

Goet ende vroet een meester waert.

 

Pyctagoras eeschte sine miede,

30

Dander seide dat niet en diede.

 

Doe dedine vor tgerechte dagen,

 

Ende ginc hem an met dusdaenre clagen:

 

‘Sech, wat segstu, jongelinc?

 

Quaemstu niet bi dusdaenre dinc

35

Te miere scolen, bi sulker saken,

 

Alsic di wijs mochte maken,

 

Dattu wonnes een gedinge,

 

Dattu mi souds sonderlinge

 

Lonen hogelike mijn werc?’

40

-‘Ja ic, meester!’ sprac die clerc.

 

- ‘Sone mogestu mi niet ontgaen,

 

Dune suls mi lonen daer wi staen;

 

Want gaet dat met u, so winnic echt

 

Bi vorworden ende na recht,

45

Omme dattu die sake winnes,

 

Ende dattuut vordie heren kinnes,

 

Alstu winnes een ghedinghe,

 

Dat mijn loen sal sijn sonderlinge.’

 

Die jongelinc seide: ‘Meester, neen!

50

In sal u geven loen engheen;

 

Want eist dat tfonnesse met mi luut,

 

So bem ic quite al uut ende uut;

 

Ende gaet oec iet jeghen mi,

 

Omme dat ic niet vulleert en si,

55

Sone bem ic te ghenen stonden

 

U te loenne gebonden.’

 

Si, die de dinghen wisen wouden,

 

Ne wisten wat si wisen souden,

 

Ende lieten tote an desen daghe

60

Omberecht Pyctagoras claghe.

Van Socrates ende van sinen wiven. XXVIII.

In Artaxerces XLste jaer

Sprac men wonder ende waer
Van Socratese; want hi doe was
Die wijste daermen doe af las.
Nu hort hier wondere meer dan VII
Van sinen wonderliken levene.
Socrates hadde wive twee,
Nuro ende Xantipe,
Die dicken te sceldene plaghen,
Ende over een niet conden draghen,
So dat hise daer omme bespotte,
Ende seide: ‘Dulle wive, sotte!
Sceldi omme mi - wat gaet u an? -
Eenen vulen onreinen man,
Die gheneset es alse een ape,
Ende vordie borst ghelijc den scape,
Cleene voren ende crom ghebeent?’
Ten lesten hebben si hem vereent,
Ende keerden up hem alden nijt,
Ende daden up hem menegen strijt.
Up eenen dach was Xantipe
Up eenen solre, ende seide mee
Quaet te hem waert dan gevouch,
Ende hi verwanse met redenen genouch;
Met vulen watre soene beghoot,
Ende hine sprac anders clene no groot,
Alse hi sijn hovet hadde gevaget,
Dan hi seide al ongevraghet:
‘Ic wiste wel, dat te volgene plegen
Dusdanen donre alsulc reghen.’

Alcibiades hem vraget,

Waer omme dat hi niet verjaget
Xantipe, diene pijnt dus sere.
Hi sprac: ‘Omme dat ic thuus lere,
Dat ic buten ghedoghen can,

[p. 1,117]

 

Of men mi lelike spreket an.’

 

Een wijs man wart eens sijns gheware,

 

Ende seide al openbare:

 

‘Si ontreinen in elker stede,

40

Ende si ontreinen die kinder daer mede.’

 

Sine jongers worden erre dies,

 

Ende wilden slaen den ries.

 

Hi verboot hem ende sprac, die vroede:

 

‘Hets waer, ne maer dat ic mi hoede.’

45

Hi stont wel in een ghedachte

 

Bi daghe duere ende bi nachte,

 

Sonder porren teenen stane,

 

Sonder oge up te slane,

 

Alse oft een stenijn beelde ware,

50

In dien doene, in diere gebare,

 

Alse of hi ware van live doot.

 

Sine ghemate was so groot,

 

Dat hi cume in al sijn leven

 

Eenege siecheit hevet beseven.

55

Al over al, so hebben wi verheest,

 

So was mettem een quaet geest,

 

Ende dat seide die heidine sot,

 

Dattet ware Socrates god.

Van sinen sproken. XXIX.

Socrates die sprac openbare:

Beter es hoede dan tsine in vare.

Die machtich es van vele saken,

Sal sine zinne eerst suver maken,
Ende betren dat hi hevet mesdaen,
Noch mesdaet nemmer anevaen.
Wat wille hi here sijn van lieden,
Die hem selven niet mach gebieden?

Te zonne upganghe so soeke raet,

Ende vriendscap alsoe ondergaet.

Doe so andere liede bederve,

Dat die dine niet bederve.

Doe dinen vrient sulke vrome,

Datter di bate mede af come.

Sie dattu dijn goet so verters,

Dattu ander goet niet en begers.

In goet te houdene ende te winne,

Daertoe behort mate met zinne.

Vardich raet heves int ende

Dicken rouwe ende scende.

Dese dingen en sijn den rade niet goet:

Haestecheit ende erre moet,
Ende met vrienden cort ommeganc;
Rechte vriendscap moet sijn lanc.

Hi ontseit hem selven daer,

Die biddet dat te gevene es swaer.

Ander liede scade ende verdriet

Ne maec dine bliscap niet.

Scone worde dat eist dbeghin

Daer die vriendscap bi gaet in.
Quade wort ende uter maten
Sijn beghin van alre haten.

Selden mach men vrient bejaghen,

Ende lichtelike mach mense verjaghen.

Achte dijns selves meninge mere,

Dan die name der werelt eere;
Want die werelt machmen bedriegen,
Meninge ne can niet lieghen.

Sie dattu niemene des en onnes,

Dattu gedraghen niet en connes.

Gef dattu wils, eist goet, eist have,

Dattu wils dat men di gave.

Dune sout no dommen, no wisen,

Niet vor sinen ogen prisen.

Alstu hores alleene een wort,

Dat sluut ende en brinc niet vort.

Doestu wel, di sal daer of

Dat volc wel gheven den lof.

Hi es in dobble mesdaet,

[p. 1,118]

50

Die hem beroemt als hi doet quaet.

 

Geluc dat hevet over al

 

Ter naester duere bi hem mesfal.

 

Socrates sprac, dat si gingen

 

Den corten woch ten hogen dingen,

55

Die alsulc lijf leden mochten,

 

Dat si alsulc waren alsi dochten.

 

Hem vragede een jongelinc raet,

 

Weder huwelijc ware goet of quaet.

 

Doe seide Socrates aldaer:

60

‘Doen ende laten beede es zwaer:

 

Neemstu geen wijf, soes di messciet;

 

Want na di en blivet niet,

 

Ende vremde liede sullen mede

 

Deelen dine ervachtichede;

65

Neemstu wijf, dats sonder ende

 

Sorgen, scelde ende scende,

 

Vanden zwegeren overlast,

 

Sceldende zwegeren, ende vast

 

Uptyende van anderen wiven;

70

Vanden kinderen diere bliven

 

Es alte swaer dat aventuren,

 

Hoe dat si sullen naturen.’

 

Vanden wisen Socrates,

 

Also alst hier versament es,

75

Laet u genougen. Hier na mede

 

Suldi horen wat enden hi dede.

Van eenen anderen Xerces ende Soccidianus den coninc. XXX.

Naer Artaxerces was coninc nemmee

Cerces dan maende twee;
Na hem was coninc cort in levene
Sodianus maende VII;
Daer na quam Darius Nothus,
Ende was coninc, wi lesent dus,
XIX jaer achter een.

In sinen tiden, dat wonder sceen,

Was in Cycilien erdbeve so groot,
Dat noint man sach dies genoot.
Ethna scuerde, daer vlooch uut
Vier ende vlamme ende groet geluut,
Ende verdaerf mede die brant
Dorpe, porte ende groot lant.
Doe scieden hem sulke lande in twee
Ende worden eylanden indie zee.
Al noch heden sietmen den brant
Van Cycilien daer int lant.
Achter die werelt indien daghen
Gescieden doe so vele plaghen.

In des Darius vierde jaer

Wart Plato geboren, dats waer,
Daer philosophen af favele maken,
Ende seggen in waren saken,
Dat Platoens moeder in drome dochte,
Datse Apollo in bedde sochte,
Ende willen daerbi seggen mede,
Dat die prince der wijshede
Van eere maget was geboren;
Maer dit es boerde verloren.

Valerius spreect, daer Plato sliep,

Dat in sinen monde liep
Een swaerm bien, die aldaer saten,
Ende maecten honechraten.

Plato hiet eersten Aristotiles;

Aristen sijn vader des
Die was van Neptunus comen;
Pyricoene horic die moeder nomen;
Soe was comen van Saloene,
Die sere vroet was in sinen doene.
Alse die vader brochte den sone
Tote Socrates, omme dat ghone
Dat hi van hem soude horen,
Nachts sach Socrates te voren,
Dat een vogel wit, niet groot,
Vliegende quam in sinen scoot,

[p. 1,119]

 

Ende zanc ende vlooch te hemele waert.

 

Alse hi Platoens geware waert

 

Gheborst ende ghevorhovet so wide,

50

Hiet hine Plato, ende doe bi tide

 

Seidi dat al openbare,

 

Dat sijn dromen van hem ware.

Wat in Darius tiden ghevel, ende van Alcibiades. XXXI.

In des Darius tiden was

Tote Athenen, alsict las,
Een man, hiet Alcibiades,
Edel ende rike, sijt seker des,
Ende van zinne claer ende wijs;
Van scoenheden haddi den prijs
Boven al dat was boven der erde;
In sine port van grotere werde,
Ende daertoe geraect inden mont
Bet dan ander man tier stont.
Des prijs wart hi so vro,
Ende verhief hem also,
Dat hire omme wart gehat,
Ende gebannen uter stat.
Te Lacedemone dat hi vlo.
Daer wart hi verdreven also,
Doe vloe hi te Persen waert.
Daer sendden na hem inde vaert
Die XXX tyranne van Athene:
Aldus so quam hi in weene,
Die te voren so zalech was.
Alse hi wart geware das,
Dat hi niet en conde ontgaen,
Ontstac hi die camere saen,
Daer hi in lach, ende hevet verbrant
Hem mettien huse altehant.
Wie es zalech van dat hi hevet?
Hens niemen seker alse hi levet.

Oec in des Darius Xste jaer,

Die van Lacedemone, dats waer,
Daden Herracles die stat maken.
Daer es in waren saken
Eene dinc, diemen chaertere heet,
Ende es ghehouwen, alsemen weet,
Van eere roetsen, van eenen steene,
C cellekine ghemeene,
Ende staet up VII kervetsen gehouwen
Van selfs den steene. Daer machmen scouwen
Ongelovelijc groot wonder:
Men maghere niewer els besonder
So stille runen deen toten anderen,
Alle die in dandere wanderen
Sine horent alle wel al bloot,
Ende dit es wonder alte groot.
Dits een wonder vanden VII,
Die ter werelt sijn bescreven.

In desen tiden so verloren

Die van Persen, alse wijt horen,
Egypten dat conincrike,
Dat Cambices wan mogendelike.

Van Assuerus conincrike. XXXII.

Darius staerf ende sijn sone

Wart coninc; nu hiet die ghone
Accacerces ende Mennoen.
Die Hesters bouke wille ondoen,
Die vintene genoemt daer ter stede
Inde jeesten Assuerus mede.
Sijn rike was groot, wijt ende open,
Van India tote Ethyopen.
Dese regneerde XL jaer,
Ende hadde kinder, wet vorwaer.
C ende XV, horie scriven,

[p. 1,120]

 

Som van amien, som van wiven.

 

Die dinc, die wi van Ester lesen,

 

Gheviel indien tijt van desen,

15

Hoe dat Hester die Jodinne

 

Vrouwe wart ende coninghinne.

 

In Scolastica machmen lesen

 

In Dietsche dystorie van desen;

 

Want hier moeticse achterlaten,

20

Ende elswaer mine materie saten.

 

In des Assuerus XIste jaer

 

Staerf Socrates, wet vorwaer,

 

Omme dat hi wederseide die gode

 

Jegen der groter heren gebode,

25

Ende seide, dat maer een God en ware

 

Ende alle dandere boerde ommare.

 

Wie soet ware houdet vast,

 

Hem naect haetscap ende last.

 

Hier omme wart hi gevaen

30

Ende in eenen kaerkere gedaen,

 

Daer Orosius af scrivet int sine,

 

Dat hi hem doedde met venine,

 

Ende dattem dat sijn duvel riet,

 

Die altoos van hem niet en sciet.

35

Valerius scrivet, dat ghemeene

 

Dat heerscap wijsde van Athene,

 

Dat hi storve omme die sake,

 

Want hi hare gode versprake.

 

Doe nam hi selve daer te hant

40

Den ghonen, die indie hant

 

Hilt tfenijn, ende droucht te monde.

 

Xantipe mesbaren begonde,

 

Sijn wijf, ende sprac: ‘Dits ongedout,

 

Dat hier een man sterft sonder scout!’

45

- ‘Wat spreecstu?’ seiti toten wive,

 

‘Wiltu dat men mi ontlive

 

Met rechte, alse eenen ondadegen man?

 

So waric sondelike daer an.’

 

Die was ter wijsheit staerc ende groot,

50

Die int ende stoet toter doot!

 

Men seget, doe hi staerf vorwaer,

 

Dat hi out was LXX jaer.

Wat in Assuerus tiden gesciede. XXXIII.

Na Socrates doot so bleven

Vele jongers, die sijn leven
Volgeden ende sinen raet,
Alst hier voren bescreven staet.

Exericfon die sere wale

Was gheraect in sine tale,
Die dus antwordde met gemake
Eenen die hem sprac oversprake:
‘Vrient,’ seiti, ‘du spreecx mi quaet;
Maer mine redene mi raet,
Dat ic quaet spreken versmade.’
Xerifon was wijs van rade.
Eens so quam hem eene mare,
Dat sijn sone versleghen ware,
Werende ende in ceren groot.
Hi seide: ‘Ghenouchte vander doot
So hebbic sekerlike, ghi heren,
Sindent dat hi staerf met eeren.’

In Assuerus XIIIste jaer

Was Dyogenes, van zinne claer;
Nochtan dooldi in somen saken,
Alse ons die bouken cont maken.
Hi seide: ‘Want goet ende gherecht
Huwelijc ware, so wildi echt,
Dattem niemen soude scamen
Openbare liggen tsamen.’
Oec seit men dat hijs selve plach;
Maer naer sinen stervedach
Verwan die menscelike scame,
Ende men verdreef dese blame.

Dyogenes was edel ende vri;

Maer sindent so wart vercocht hi,
Ende diene cochte daer ter stonde,
Vragede wat ambachte hi conde.
‘Ic kan,’ sprac hi, ‘den vrien gebieden.’
Dander sprac: ‘Wat mach dit dieden?’
Ende wonderde der wort.
Sine kindre brachti vort,
Ende scaltene vri vordie liede,

[p. 1,121]

40

Ende sprac: ‘Over dese gebiede.’

 

Desen Dyogenes ghevel

 

Teenen tiden also wel

 

In eenen woch, up enen dach,

 

Daer hi sine cledere besach,

45

Een blende quam ende soude daer liden,

 

Ende horte an hem tien tiden,

 

Ende vragede, wat hi daer wrachte.

 

‘Ic bem,’ sprac hi, ‘hier inde jachte;

 

Ende dat ic niet en va, dats mijn,

50

Ende dat ic va, moet verloren sijn.’

Van Dyogenes. XXXIIII.

Dese Dyogenes, die vroede,

Minde sere die aermoede.
Eens hi in die zonne sat,
Ende Alexander quam tier stat,
Ende sach an den aermen wisen,
Ende sprac aldus in hovescher wisen:
‘Oftu iet wilt, doe mi verstaen.’
-‘Ja ic,’ sprac hi, ‘rume die zonne saen.’
Dus vele achti sine rijchede.

Desen man gheviel oec mede,

Dat hi was up eene wile
Te Cyracuse in Cycile,
Daer hem Denijs, een quaet tyran,
Vele onwerden leide an.
Maer daer hi die teelen dwouch,
Bespottene een ende louch,
Ende seide: ‘Dune dorves geen teelen weeken,
Wiltstu met Denise smeeken.’
Dyogenes antworde doe:
‘Maer wiltu doen dat ic doe,
Dune hads gene noot dan
Denise te smekene, den quaden tyran.’

Dyogenes quam tote Platone,

Die rike was ende harde scone
Sijn bedde gedect met goeder moeten.
Daer ginc hi up met moderigen voeten,
Dyogenes, harde onwerde,
Ende verterde daer die hoverde.

Dyogenes vercochte al

Sijn bedde, groot ende smal,
Ende gaeft oec wech gereet;
Selve behilt hi cume een cleet.
Een scaerpe was sijn kelnare,
Enen stoc drouch hi harentare,
Daer up leendi als hi was out.
Alse hem die honger dede gewout,
Bat hi eten teenen male.
Hine woende in neghene zale,
Maer in porthusen, in overloven.
In een wijnvat, wildijs geloven,
Daer deen bodem af was uutgheslegen,
Daer lach hi in, ende jegen den regen
Ende jegen dat coude keerdi dende,
Dat hi scaerp ende gheel kende,
Ende hilt sijn spot ende seide: ‘Leert,
Dit huus keert als de werelt keert.’
Een vaetkijn haddi ende hilt dat,
Want dat hire uut dranc ende at.
Eens besach hi ende vant,
Dat een kint dranc uut sire hant.
Hi seide: ‘Ne wistic niet dat,
Dat mi nature gaf een vat,

[p. 1,122]

 

Daermen uut drinct?’ Alse hijt sprac,

 

Sijn scotelkijn hi tsticken brac.

55

Sine doot die proevet dat,

 

Dat hi noit aermoede was sat;

 

Want doe die Grieken in siere ouden

 

Teere feesten varen souden,

 

Quam hem indien woch die rede,

60

Ende bleef liggende teere stede

 

Indien weghe; hine liet hem draghen

 

No weder paert nochte waghen,

 

Maer hi ruste onder eenen boem.

 

Te sinen vrienden sprac hi: ‘Neemt goem

65

Te ghenen spele; magic ghenesen,

 

Ic sal emmer mede daer wesen;

 

Verwint mi devel, ic vare ter hellen

 

Wonen met minen gesellen.’

Vanden groten orloghe tusschen Carthago ende Cicile. XXXV.

In Assuerus XVste jaer

So was dat orloghe swaer
Tusscen Cartago ende Cycile,
Dat gheduurde lange wile,
Daer si langhe groot gheval
Die van Cartaengen hadden al.
Van danen voeren si in Sardeine,
Daer si verloren al reine
Dat meeste deel van haren here.
Om dese scandelike onwere
Daden si bannen ute Cartago,
Met gemeenen rade also,
Haren maerscalc Malione
Ende mettem menegen ridder scone;
Nochtan dat si bi sinen handen
In Affrike, in vele landen,
Eere hadden gehat in meneger stede,
Ende oec in Cycilien mede.
Teersten dattem die mare quam
Vanden banne, worden si gram,
Ende quamen alle weder int lant;
Cartaengen belaghen si te hant.
Si seiden, dat si niet en quamen
Den lande te scaden of te scamen,
Maer inbans te werdene weder;
Ende al waren si gevallen neder
In eene orloghe sware,
Dat haer scout niet en ware,
Maer der aventuren scout:
Dat wilden si togen met gewout.
Der stede hebsi dat benomen,
Dat hare geen goet mochte comen;
Dit brochte die port in groter noot.
Hier omme wart die strijt so groot,
Dat Malioen wan die stat
Ende al datter binnen zat.
Diene hadden gedaen bannen,
Die hinc hi, knapen metten mannen,
Ende daertoe Cartalo sinen sone,
Die binnen mede was; die ghone
Was boven hem allen gehanghen.
Alse hi die stat hadde bevanghen,
Sette hire sine wet in durenture,
Ende settere in X senature,
Ende en bore lanc daer naer
Wart hi doot geslegen daer.

Van Mago ende sinen II sonen. XXXVI.

Na Malus wart Mago

Here gemaect van Carthago,
Die wiselike ende ridderlike
Hilt dat lant van Afferike.
Hi staerf ende liet sonen twee,

[p. 1,123]

 

Die meneger stat daden wee

 

Naer desen; ende met haren scaren

 

Sijn weder in Sardeine gevaren

 

Die van Kartaengen, ende meest al.

10

Deen broeder hiet Asrubal,

 

Amilcar hiet dander bi namen.

 

Alsi in Sardeinen quamen,

 

Vacht Hasdrubal daer IIII werf zege;

 

Doch bi mesfalle, dat allewege

15

Den mensce volget tallen stonden,

 

So bleef hi daer doot van wonden.

 

Amilcar die quam in sine stede,

 

Die voer in Cycilen mede,

 

Ende wan steden metten husen,

20

So dat hi belach Ceracusen;

 

Ende nachts quam hem in drome dat,

 

Dat hi des avonds indie stat

 

Te Ceracuse eten soude:

 

Dat was waer, woudi of [en] woude,

25

Want hi wart aldaer ghevaen:

 

Dus eist mettem niet wel vergaen.

 

Anders pant ne mochti geven,

 

Dant hem coste daer sijn leven.

 

Naer hem quam Arculyoen,

30

Die stoutelike anegreep dit doen,

 

Ende dat here in Cycile

 

Versaemdem in cortere wile,

 

Ende hevet hem bi zeuwe ende bi lande

 

II wighe gewonnen inde hande.

35

Doe quam eene gadoot int here,

 

Dat tfolc doot bleef sonder were,

 

So vele, datse indien stonden

 

Die levende niet gegraven conden,

 

So dat hi met cleender scaren

40

Te lande weder moeste varen,

 

Ende laten sine orloge also.

 

Die rouwe, die was te Carthago,

 

Diene conste tonge getellen,

 

Alse hi quam ende sine gesellen,

45

So groot was dat hantgeslach.

 

Alse hi selve den rouwe gesach,

 

Liet hi menegen heeten traen;

 

In sijn huus es hi gegaen,

 

Ende sloot al buten vriende ende kinder,

50

Ende doodde hem selven ginder.

Van Denise, coninc van Cicile. XXXVII.

Van desen wighe scrivet dus

Helynandus ende Orosius,
Ende sente Jeronimus oec mede,
Die dat ware te wetene dede,
Ende hietene den vermaerden strijt,
Niet omme prijs, die te diere tijt
Die van Carthago wonnen daer,
Maer omme tmesfal ende om tmesbaer,
Dat altemale ende sonder were
Woesterde tAfferijcsce here.

Tien tiden wart ende tier wile

Denijs van altemale Cycile
Coninc ende here vercoren,
Als dus die van Carthago verloren.
Die voer over in Ytale,
Ende wan die Grieken altemale,
Waer so hi conde geweten,
Dat si Ytale hadden beseten.
Maer doe quam hem ene mare,
Dat van Affrike there ware
Weder in Cycilen comen,
Ende hadden te here genomen
Amilcars sone Symioene.

[p. 1,124]

 

Een verradere van valscen doene,

25

Die mogenste een van Affrike,

 

Die dede te wetene heimelike

 

In Griexen lettren in corter wile

 

Ydocuse, coninc van Cycile,

 

Dien staet van aldien groten here

30

Entie maniere ende oec de were;

 

So dat utequam die raet,

 

Dat was dien verradere quaet,

 

Want hi wart daer omme verdaen.

 

Die senature cuerden saen

35

Van Cartago, om dese dinc,

 

Dat wie dat te scolen ginc

 

Van Cartago nemmermere

 

Neghene Griexe lettren en lere,

 

Noch oec Griexe tale mede;

40

Maer alst coemt teeneger stede,

 

Daer Griexe tale noot sal wesen,

 

Een latineerde si te desen.

 

Dus bleef dorloghe tiere wilen

 

Tusscen Affrike ende Cicilen.

45

Nu suldi horen van Denise,

 

Hoe hi was, in welkere wise

 

Dat hi quam, die quade tyrant,

 

Te gewinne stat ende lant.

Vanden selven Denise. XXXVIII.

Dese Denijs van fellen doene

Ginc ter scolen met Platone,
Ende was van maten lieden geboren.
Teenen tiden, alse wijt horen,
Sach eene vrouwe, hiet Himena,
Eenen droem, nu hortere nae:
Hare dochte dat soe vernam,
Dat soe inden hemel clam,
Ende dat soe daer, groot ende cleene,
Der goden sitten sach gemeene;
Ende alse soet al besach met moeten,
Sach soe te Jupiters voeten
Gobonden liggen eenen man,
Die vreselijc was te scouwene an.
Mettien vragede soe den man
Diese leedde: ‘Wies die tyran,
Die daer leget onder voete?’
Hi sprac: ‘Hets een mesfal onsoete,
Dat zwaer sal wesen altemale
Dien van Cycile ende van Ytale;
Ende alse sine bande sijn tebroken,
Saelt menege stat ende borch stoken
Ende vellen neder ende breken.’

Dese Denijs met sinen treken

Quam in Cycile te Cyracusen,
So dat hi van vele husen
Ende van borghen here waert.
Niemene so hevet hi gespaert,
Weduwen, weesen, ridderen, man,
Hine sach dat hi gewan
Al dat hare, cleene ende groot.
Alt volc bat om sine doot,
Sonder alleene een steenout wijf,
Soe bat den goden om sijn lijf
Altoos, ende omme sine gesonde;
Also dat hi teere stonde
Hare vragede, oft ware om sine dueget.
‘Here!’ sprac soe, ‘in mire jueget
Hadden wi enen here van felheit groot,

[p. 1,125]

40

Doe badic omme sine doot;

 

Dan quam een aergere in sine stat,

 

Om sine doot ic mede bat;

 

Nu bestu daerchste entie derde,

 

In di en es pays no verde,

45

Ende vruchte, waerstu onder moude,

 

Dat hier een aerger comen soude:

 

Dus biddic omme dijn lange lijf.’

 

Doe scaemdi hem dat oude wijf

 

Tontlivene, die hem sijn recht seide

50

Met also hoveschere coenheide.

 

Hi rovede zee ende lant,

 

Ende wat hi indie monstre vant,

 

Gout ende selver, hi naemt al.

 

So wantrouwel en es no wesen sal;

55

Dien hi eerst sijn lijf beval,

 

Sine vriende, dedi van hem al,

 

Ende nam vremde wilde liede,

 

Diene hoeden omme miede;

 

Ende want hi baerdmakere ontsach,

60

Sine dochtren hi sceren leren plach,

 

Ende alsi groot gewassen waren,

 

So dede hise van hem varen.

 

II wijf haddi, maer als hi soude

 

Mettem sijn, alse hi woude,

65

Dat was in so grotere wachte,

 

Waest bi daghe, waest bi nachte,

 

Sijn bedde was omme gevest

 

Met eere gracht, so men conste best,

 

Met eere valbrucgen, ende daer binnen

70

Sloot hi hem selven jegen afwinnen.

 

Van scatte was hi so rike,

 

Dat cume iemen was sine gelike;

 

Groot volc haddi ende scepe vele,

 

Ridderscap al uten spele.

75

Sindent wart hijs al verdreven,

 

Ende wan daer hi bi moeste leven,

 

TAthenen, alse wi horen tellen,

 

An kinderen die hi leerde spellen,

 

Ende sijn broederkijn. Dus was hi spegel

80

Omme der aventuren zeghel,

 

Dat hi dul es ende verdovet,

 

Wat heren dat hare gelovet.

Van Platoens aventuren. XXXIX.

In Assuerus XVIIste jaer

Doe sprac men verre ende naer
Vander wijsheit van Platone,
Die liet sine rijcheit scone
Ende Athenen sine stede,
Ende voer buten wonen mede
In een dorp, woeste al na,
Dat heet Achademia,
Daer die lucht was ongesont,
Omme dat hi aldaer ter stont
Met evele sijn vleesch wilde dwingen,
Ende hijt daer bet mochte vulbringen
Te pleghene siere philosophie,
Ende te studeerne met sire paertie.
Van sire doget, van sinen bloemen,
Salmen u somech point hier noemen.

Niet lichte en wart Plato gram;

Alse hi horde ofte vernam
Van hem enege achtersprake,
Hine gelovede niet der sake.

[p. 1,126]

 

Van hem ginc verre ende naer,

 

Datmen seide al openbaer,

 

Dat hi ware sekerlike

 

Die wijste van al erderike.

25

Alle die jongelingen tsamen,

 

Die dit wort van hem vernamen,

 

Entie wijsheit hadden vercoren,

 

Gingen onder Platone horen.

 

Nochtan dat hi dies hadde name,

30

Haddi in hem selven scame,

 

Want hem niet waer en dochte

 

Die mare, die men van hem brochte.

 

Dies es hi in Egypten gevaren,

 

Want hi hadde gehort te waren,

35

Dat daer waren wisere heren,

 

Ende wilde hare wijsheit leeren.

 

Lievere haddi in vremden lande

 

Pine, cost, scade ende scande,

 

Om te leerne dat hi niet en wiste,

40

Dan sijn zin bleve in twiste

 

Van eeneger dinc of in wane.

 

Dus nam hi dat wandelen ane,

 

Ende wart jongre mettien clenen,

 

Die meester was van al Athenen.

Noch van sinen sproken. XL.

Dus besochti in dier maniere

Die nature vander riviere
Die Nilus heet, entien zede
Vanden wilden Egypten mede.
Daer leerdi hare philosophien,
Dat meten van geometrien
Ende dat rekenen ende dat tellen,
Met anderen jongen gesellen.
Oec seghet men mede, eer hi keerde,
Dat hi Eubreusce lettren leerde,
Ende Moyses bouke besach,
Daer der werelt beghin in lach.
Selke wanen overwaer,
Dat hi Jeremien horde daer;
Maer dan es, clene no groot,
Hi was wel C jaer eer doot.
Van danen voer hi in Ytale,
Omme dat hi wilde altemale
Pyctagoras wijsheit leeren,
Entie sine daer mede meeren.
Daer ginc hi wandelen ende dolen
Harentare van scolen te scolen,
Ende sochte eenen wisen man
Van Tharenten, hiet Architan,
Die leerdem ghinder ende las
Die wijsheit, die Pyctagoras
Wilen screef in sinen bouken.
Dus ginc hi die wijsheit souken
Entie lettren harentare,
Ghelijc oft si vluchtich ware,
Ende hi hare volghede biden spore;
Want hi scaemdem te wesene dore.
Wat dat groot was ofte goet,
Omginc hi al in sinen moet.
Haddi recht gelove gheweten,
So en haddijs niet vergheten.
Dies waren si alle gemeenlinghe
Die philosophen indie dolinghe;
Dies seide Plato, dat ware een
Diet al vermochte, ende el negheen;
Maer onder hem waerre vele die daden
Also alse hem ware geladen.

Jupiter, sprac hi albloot,

Die ware inden hemel groot,
Ende sprac, dat hi hadde here groot

[p. 1,127]

 

Ingel ende duvel. Nu merct albloot,

 

Dat hi in Gode doolde sere;

 

Ende al gaf men hem prijs ende eere

 

In bouken van philosophien,

50

Van Gode ne consti niet lien.

Vanden selven. XLI.

Plato spreect in Fedrone,

Dat niemen so blode no so coene
Sijns dancs die doot sal anvaen;
Entie selve doet verstaen,
Wie so wille vaste leeren,
Dat hi die doot sal begheren.
Dit scijnt deen jegen dander gaen,
Maer men saelt aldus verstaen:
Die naturlike doot
En sal niemen ontfaen, en doe de noot;
Die doot die men begeren sal,
Dats dat een sinen lachame al
Van genouchten trecke ende hale,
Ende des vleeschs wille altemale
Wederstae entie leckernie,
Wille hi leeren philosophie.
Philosophie, spreect hi al bloot,
Dat es pensen omme die doot.

Plato die gelovet des,

Dat die ziele onstervelic es,
Ende dat proevet hi vaste ende wel
Bi redene ende bi niewet el.
Alse in sinen bouken dit las
Een, die Theobictus geheeten was,
Dordie minne vanden andren live
So warp hem neder die keytive
Van enen mure, omme die sake
Dat hi beteren levene genake.

Plato seghet dit wordekijn:

Alse langhe alse te samen sijn
Dit quade vleesch entie zin,
Sone conen wi no meer no min
Dat wi begeren niet gewinnen,
Dat es: die rechte waerheit kinnen;
Want die lachame brinct ons ane
Ongetelt buten allen wane
Pinen, peinsen ende aerbeit,
Ende sorghe sonder nuttelicheit:
Dat es die sake diet ons doet,
Dat wi in ghenen dingen sijn vroet.
Maer indien tiden dat wi leven,
Willen wi dat vleesch begheven,
Ende niet een twint of harde cleene
Hebben dan met hem ghemeene,
Ende wi altoos in gheere waerf,
Sonder nauwe dat hem bedaerf,
Den zin mettem laten gesellen,
Dus moghen wi die zonden vellen,
Enter wijsheit genaken,
Die ons sal so soete smaken.

Van hem selven noch. XLII.

Echt spreect Plato die wort:

Salich ware lant ende port,
Tfolc ende al die werelt echt,
Waren si vanden wisen berecht,
Oft wilden heren, alsi dolen,
Hem trecken ter wisere scolen.

Diere spise entie groot,

Dats der dulre lieder doot;
Want alsemen vissche vaet met ase
Of met hinghene, so vaetmen dwase.

Echt spreect hi: Wilde hare wijsheit togen

Onsen sterveliken ogen,
Aldie werelt soudse minnen,
Ende hem pinen omme haer winnen.

Dat rechte ne mach niemen weten,

[p. 1,128]

 

Hine zie oft onrecht si gespleten.

 

Wetenthede die hare versceet

 

Vanden rechte ende dat ontleet,

 

Dan sal men noemen gene wijsheit,

20

Maer bendichede der scalcheit.

 

Die moet oec, die tallen tiden

 

Vechten wille ende striden,

 

Diene hevet der coenheit meer no min,

 

Maer dats een dul, haestich zin.

25

Dats gerechtechede gherecht,

 

Die up daermoede niene vecht.

 

Den onnoselen doen geen quaet,

 

Dats eene zeghe daer ere uut gaet.

 

Dogen dats al die cracht,

30

Daer philosophie al up acht.

 

Plato die quam in Cycilen

 

Toten tyranne in eere wilen,

 

Denise, daer wi eerst af spraken.

 

Hine wiste wat feesten maken,

35

Noch werdicheit in sijn gedochte,

 

Hoe hine best onthalen mochte;

 

Maer met menegen man verchiert,

 

Met scepen dore wel ghevisiert,

 

Ontfinc hine met groter hoochede.

40

Doe sach Plato aldaer ter stede,

 

Alse ons Helynandus seghet,

 

Hoe Denijs was ommeleghet

 

Met meneger gewapijnder scare,

 

Die sijns lijfs namen ware.

45

Hi seide: ‘Wat hevestu mesdaen,

 

Dattere so vele bi di gaen,

 

Die dijns levens nemen ware?’

 

Ay! edele aermoede ommare,

 

Hoe lettel die werelt gevroet,

50

Hoe seker du sijs ende hoe goet!

 

Doch es openbare anschine,

 

Dat Architan van Tarantine

 

Was doe Plato levende was;

 

Want dystorie gewaghet das,

55

Dat Plato te siere scolen ginc,

 

Ende van hem leerde menege dinc.

 

Architan spreect in sijn bispel,

 

Dat enghene dinc so fel

 

Van naturen es ghegheven

60

Den mensche alse weeldich leven;

 

Ende dit proevet hi hier bi,

 

Dat ghene dinc gegeven en si

 

Der mensceit ouer meer no min

 

Maer die ziele die hiet hi zin

65

So seghet hi dat weeldichede

 

Sin verdonkert ende zede,

 

Ende niet der zielen meer en dert

 

Dan alse tfleesch heeft dat begert.

 

Dese Architan was rike sere.

70

Nu haddi onder hem alse here

 

Den ghenen, die sijn goet bedreef,

 

Ende jegen hem rekende ende screef;

 

So dat die knape eens mesdede,

 

Doe seide Architan daer ter stede:

75

‘Waric niet gram, du souds becopen.’

 

Hi liet eer ongewroken lopen

 

Die mesdaet, dan hi den knecht

 

Iet verswaert hadde jegen recht.

[p. 1,129]

Van Brennus ende vanden Gallen. XLIII.

In Assuerus XVIIste jaer

Quam te Rome scade ende vaer
Vanden Gallen, die doe quamen
Uter stat van Sans te samen;
Want een haer here, hiet Brennus,
Die quam met eenen here aldus,
Met Bellinus sinen broeder,
Die beede waren van ere moeder,
Ende wonnen al tlant vanden Rine,
Daer si daden menege pine.
Van danen voeren si in Ytale,
Daer sijt wonnen altemale,
So dat si quamen in Tuscane,
Daer si daden sware bane
Eere stat, daer si voren laghen.
Doe quamen ghinder indien daghen
Boden van Rome ghevaren,
Die also spraken ende gebaren,
Alse of si ten payse spraken.
Mettien ghevielen also die saken,
Dat men vacht daer een pongijs.
Die Gallen, die waren wijs,
Saghen daer, waer die Romeine
Indien stride waren ghemeine,
Ende oec metter stede vochten.
Fellike si hem bedochten
Ende peinsden, sochten dese vrede
Met ons sonder dorperhede,
Sine vochten tonsen scanden
Aldus dan niet mettien vianden,
Ende nament in grotere onwerden.
Si voeren henen haerre verden
Vander stat, daer si voren laghen,
Ende hebben over een gedraghen,
Dat sijt willen up Rome wreken;
Want eist, dat si die stede breken,
Die hooftstede es int lant,
Dandere gaen hem alle in hant.

Alsi dus up Rome quamen

Met haren here altesamen,
Was een raetsman indie port,
Diemen Fabius noemen hort,
Die quam ute met grotere were
Te gemoete met sinen here,
Daermen hertelike vacht
An beeden ziden met groter cracht;
Maer dat en mochte altoos niet dieden.
Fabius met sinen lieden
Was daer gevellet in corter tijt,
Rechts alsemen ripe coren snijt;
Entie Gallen voeren dure,
Ghelijc dat men vellet de mure,
Ende men up die stede tart.
So swaer was die wijch ende so hart,
Men mochte altoos niet lichtelike
Ghevinden, dat dat Roemsce rike
Meer ridderscap teere stat altoos
Tote dien daghe oint verloos.

Hoe Brennus Rome wan metten Gallen. XLIIII.

Die Gallen voeren indie stede;

Want so verwoest was soere mede,
Dat die straten idele waren:
Si mochten daer si wilden varen.
Si staken indie husen brant,
Ende maectent asschen altehant;
Doude liede, die senature,
Dander porters, die ghebure,
Slougen si indie huse met allen,
Ende daden die huse up hem vallen:
Dus worden die Romeine begraven
In haren asschen, in haerre haven.
Ic waenre cume M waren
Als vander Roemscher scaren,
Die int capitoel tier stont
Vloen, dat uptien berch stont,
Ende ghemuurt was wel ende vaste;
Daer onthiltsi hem vordie gaste.
Aldaer besatense die keytive,
Ende daden hem anxt vanden live,
Honger, vreese, menech coude.

[p. 1,130]

 

Doch hadden si M pont van goude...

 

Nochtan, al waest aldus gevallen,

 

In dat lant nochtan van Gallen

25

Was Rome van grotere name.

 

Omme dit ende om dese scame

 

Hadden achtinghe die Romeine

 

Stat ende mure te vellen al reine,

 

Ende te makene eene andere stede

30

Elswaer, ende so te heetene mede.

Vanden capytole van Rome ende vander gans. XLV.

Dystorie van ouden Bertaengen seget,

Dat nu Inglant te hetene pleget,
Dat van Bartaengen coninc Bellijn
Brennuse, den broeder sijn,
Uten lande verdreef met allen.
Doe quam hi int lant van Gallen,
Int lant dat Allobroga hiet,
Dat men Bourgoenyen nu heten pliet,
Tote Sans, ende behuwede tlant.
Sindent worden si van eere hant
Brennus ende Bellijn,
Ende wonnent al neven den Rijn,
Ende begaedden, alse ghi hort,
Rome die vermaerde port,
Ende hingere XX vanden besten
Uptie maerct buten der vesten,
Daer si voer tcapitoel laghen,
Ende daer dandere toesaghen.
Oec hadden si hem na bi nachte
Tcapitool afgewonnen met crachte,
Ne ware eene gans alleene;
Want die wachters sliepen gemeene,
Want die wachters waren moede,
Entie Gallen met stouten moede
Waren comen toten tinnen.
Ende souden hebben gevallen binnen;
Maer eene gans hevetse verroken,
Ende riep ende hevet tebroken
Der wachters slaep, die cume benamen,
Dat dandere niet in en quamen.
Om dese dinc maecten die Romeine
Eene selverine gans ghemeine,
Ende anebedense updien dach,
Dat dat jaergetide lach,
Daer naer over menech jaer.
Sente Ambrosius, over waer,
Maecte hier af sint sijn spot,
Ende seide: ‘Rome! Jupiter dijn god
Met anderen dinen goden sliep,
Die gans die wiec wel ende riep:
Dies maecstu sacrificie hare,
Niet te Jupiters outare.
Dine goden sijn beneden der gans!
Ne ware dor hare, die van Sans
Hadden dine gode gherovet:
Hijs domp die an hem gelovet!’

Valerius seget: doe die van binnen

Hem ontsagen jegen afwinnen,
Want hem die honger dede noot,
Worpen si uut dor scalcheit broot.
Doe dit saghen die van Gallen,
Voeren si woch al met allen.
Hi seghet: het stont hem so onsiene,
Dat die reepe andie engiene
Al verrot oec waren daer,
Entie vrouwen hare haer
Daertoe gaven te maken linen:
Dus sere waren si in pinen.

Van Aristotiles ende sire sprake. XLVI.

In Assuerus XXXIIIste jaer

Was Aristotiles, wet vor waer,
XVIII jaer out, ende hi was
Platoens disciple, alsict las.
Hi was vanden staercsten zinne,
Daer ic af te sprekene kinne.

[p. 1,131]

 

Aristoteles die seghet:

 

Hijs dom die hem te prisene pleget:

 

Dats ydele glorie die sere achtert,

10

Ende dulheit eist datten een lachtert.

 

Hi sprac, hine hadde pine enghene

 

Van aermoeden, dan alleene

 

Dan dat hi den aermen mochte

 

Helpen, alsem sijns verdochte.

15

Dat betaemt den goeden man,

 

Dat hi gheen onrecht doen en can,

 

Noch gedoghen in sinen moet,

 

Datmen hem groot onrecht doet.

 

Sijn es die lachter ente mesprijs,

20

Die onrecht doet in eneger wijs

 

Eenegen mensce onverdient.

 

Ware ons nature also vrient,

 

Dat wi sagen also clare

 

Alse linx doet, dat openbare

25

Al doresiet dat hem coemt bi,

 

Wie es dan, die so scone si

 

Van buten an hude, an hare,

 

Alsemen binnen saghe al clare,

 

Ne maer ontlieflijc ter cure?

30

Ons maect scone niet de nature,

 

Maer die crancheit vanden ogen,

 

Diet doresien niet conen gedogen.

 

Dit sijn Aristotiles wort

 

Jegen de minres, leert ende hort:

35

Vrouwen minne, wille hi weten,

 

Doet alre redene vergeten.

 

Hets verwoetheit harde naer,

 

Ende eene redene sere onmaer

 

Indie vroede herten staet.

40

Het beneemt zin ende raet.

 

Hoghe herte, sterken moet

 

Minne dicken vallen doet.

 

Van hoghen pensene ende van groten

 

Doet soese neder ghenoten.

45

Claghende ende van heeten zinne,

 

Ende van dommen beghinne,

 

Die harde zinne entie fiere

 

Maect soe sachte ende goedertiere.

 

Oec doet soe bernen die zinne

50

Met onversadere heetere minne.

 

Wantrouwel sere utermaten,

 

Soe doet den mensche hem selven haten.

 

Ende int ende minne van vrouwen

 

Keert in haetscepe ende in rouwen.

Noch vanden selven. XLVII.

Hijs bloot die alle dinc ontsiet,

Hi es coene die niet en vliet;
Entie alle genouchte ontfaet
Ende neghene wederstaet,
Dats een ongestade man;
Die alle genouchte scuwet dan,
Diene mach niet gestaen daer inne;
Suverheit ende cracht van zinne
Verderven ende comen ter scade
Met brekene ende met overdade:
Middelheit maket dan al goet.
Wie so danne sinen moet
Vanden lichame ontrecket so,
Dat hijs es int herte vro,
Die es emmer van reinen zinne;
Maer so wie dat droevet daer inne,
Hi es ongestade van herten;
Entie in pinen es ende in smerten,
Ende dan al dat neemt in goede,
Die es van eenen staerken moede.

Cracht van zinne dats over waer

Middelheit tusscen coenheit ende vaer.
Hovescheit es in middel leven

[p. 1,132]

 

Tusscen nemen ende gheven.

25

Behagelheit hout middelhande

 

Tusscen die eere entie scande.

 

Verwoetheit, alst es tijt ende stede,

 

Es eene edele domphede,

 

Alset coemt ter groter sorghen,

30

Daer hem niemen uut can verborgen.

 

Elc dinc es best in sinen tijt:

 

In doude wijsheit es groot delijt,

 

Want els en hevet soe gene doghet;

 

Reinecheit prijstmen inde joghet.

35

Die somwile sal dat beste kiesen,

 

Hi magere wel ane verliesen.

 

Hets beter leren dan worden rike;

 

Nochtan eist nutteliker sekerlike,

 

Die noot hevet, dat hi goet geerige,

40

Dan hi omme leeren prighe.

 

Dese bloemen hebben wi besocht,

 

Ende uten Latine in Dietsche brocht

 

Ute Aristotiles bouken;

 

Vort willen wi der jeesten roeken.

Vander plaghe van Rome. XLVIII.

Tien tiden ende indien daghen

Quamen te Rome sware plaghen:
Eene siecheit ende scaerpe sucht,
Die menegen dede grote vrucht,
Entie stont langhe ende zwaer.
Man ende wijf ende kindere daer
Storven daer, groot ende clene,
Indie stat wel naer ghemeene.
II jaer so stont dese dinc,
Ende so wie dat der doot ontginc,
Wart so magher ende so cranc,
So ongevaruwet ghelu gemanc.
Doe die II jaer waren leden
Ende terde quam, mids inder steden
Scuerde die erde mids ontwee,
Dies menech hadde van vare wee.
Een ridder, hiet Marchus Curius,
Wapende hem, alst was aldus,
Ende spranc midden indie scuere.
Dit was eene dulle aventuere.

Van coninc Assuerus, die doodde Dariuse sinen sone. XLIX.

Alse Assuerus in Perci

Coninc hadde gewesen vri
XL jaer, doe staerf hi ghinder.
Hi hadde C ende XV kinder:
Sonen warent alle beghene,
III waerre wettachtich alleene.
Darius die outste hiet,
Dien de vader, eer hi versciet,
Des lants crone draghen dede,
Al waest jeghen der Percen zede,
Die niemen trike ne wilde geven,
Eer die ander doot was bleven.
Omme die eere vanden vader,
Sette hem die zone algader,
Hoe hi den ouden gecorte sijn leven.
Mettem hevet hi daertoe verdreven
Siere broederen L mede,
Dien hi al dat sweren dede.
Die nijt quam al omme een wijf;
Want Assuerus, doude keytijf,
Hadde sijns broeder wijf ontfaen
In huwelike, ende met hem gedaen,
Eene vrouwe, hiet Astacia.
Darius die stont daer na,
Datse hem die vader wilde gheven
Metten rike naer sijn leven,
So datse hem die vader behiet.
Daer naer en docht hem eerlijc niet.
Want hire hem niet wilde jonnen,
Begaf hise inden tempel der sonnen:
Wat wive so quam daer ter stede,

[p. 1,133]

 

Bleef in euwelikere suverhede.

 

Hier omme wildi den vader morden.

 

Dit quam uut bi wroegers worden.

35

Hi entie sine worden gevaen,

 

Ende alle ontlivet ende verdaen,

 

Ende hare wive entie kinder,

 

Beede meerre ende minder.

Hoe Codomanus suverde Persen. L.

Assuerus wart van rouwen daer

Siec, ende staerf cortelike daer naer.
Dat rike upten middelsten quam,
Amilacus, alsict vernam.
Die ontsach hem in sijn gedochte,
Dat iemene jegen hem zweren mochte,
Ende slouch sine mage doot ginder,
Princen, wive ende kinder,
Hine spaerde jonc noch oude,
Want hem niemens ontfaermen woude.
Doe trac hi te Susen waert,
Alse dat te winne metter vaert,
Want het des riken hovet was.
Hem dochte wel die waerheit das,
Dat trike weke al ghemeene,
Haddi Susen die stat alleene;
So dat die beste vandien lande
Staken te samen die hande,
Ende volgeden met here ane,
Ende maecten prince vanden vane
Eenen, die Codomanus hiet,
Die node die dinc achterliet.
Den wijch hi jeghen hem nam,
Daer die dinc also vulquam,
Dat hi ende sine hulpe groot
Bleven indien wighe doot.
Codomanus wan dien zeghe,
Ende bleefs te werdere alle weghe
Indat rike van Persi;
Want so nauwe waren si
Verdreven, en hadde hi gedaen,
Si waren doot of ghevaen.
Hier omme gaf men hem de baelgie
Vanden lande van Aermenie;
Ende Ochus, die joncste vanden drien,
Die Assuerus hiet, was nadien
In Persen gemaect coninc daer,
Ende waest XXVI jaer.
Sindent dese Codomaen
Na Ochus doot wart ontfaen
Ter cronen, omme die hovescede,
Die hi dien van Persen dede,
Ende was Darius ghenoemt.
Bi hem wart sijnt verdoemt
Die crone van Persen ende van Meden;
Want het wan met mogentheden
Alexander up hem al,
Alsemen hier naer tellen sal.

Van Ochus rike ende van Demostenes. LI.

Ochus, Assuerus joncste sone,

Wart coninc, ende regnerde de gone
Naden vader XXVI jaer.

In sinen tiden, wet voer waer,

Was Demostenes, die so wale
Was gheraect an sine tale,
Wies proverbien ende wijshede
Ic wille setten hier ter stede.

Alse Demostenes leerde rectorike

(Dats eene const, die maket rike
Die wille wesen taleman),
Dochtem in hem selven dan,
Dat sijn luut te cleene ware
Omme te sprekene openbare.
Doe purgeerdi met so groter pine
Die smetten entie blamen sine,
Dat niemen bet en brochte vort,
Alse hi wilde, sine wort:
Dat luut, dat clene was ende stille,
Maecti grof naer sinen wille,
So dat den lieden wel bequam.
Alse hi spreken eerst annam,

[p. 1,134]

 

Uptien oevere ginc hi staen,

 

Daer die zee an ginc slaen;

25

Daer ghinc hi roepen lude ende spreken,

 

Ende sine cleene stemme breken.

 

Oec drouch hi in somegen stonde

 

Vele keselen inden monde,

 

Omme dat hem in sinen orbare

30

Die mont vele te gereeder ware.

 

Dits die wise Demostenes,

 

Daer dit af bescreven es,

 

Dat Thays was in sinen daghen,

 

Die scoenste daermen af gewagen

35

In bouken hort, eene over eene

 

Wijf ter werelt ghemeene,

 

Die man gedogede omme ghelt.

 

Dese Thays, daermen af telt,

 

Hadde hare vermeten des,

40

Dat soe desen Demostenes

 

Emmer te valle bringen soude,

 

Weder woudi of en woude;

 

So dat soe quam, daer soe den man

 

Brochte daertoe, dat hi beghan

45

Up hare merken ende zien,

 

Ende soe wart geware indien,

 

Dattene begaven die zinne.

 

Doe togede soe hem gebaer der minne,

 

Ende hi leide hare te voren

50

Sinen wille ghelijc den doren,

 

Ende began bidden ende claghen,

 

Hoe hi sinen wille mochte bejagen,

 

Ende vragede hare, wat soe hebben woude,

 

Updat soene ontfangen soude;

55

Ende soe was upt bedde gegaen,

 

Alse diene waent hebben gevaen.

 

Thays eeschte C pont.

 

Die cost noeptene tiere stont,

 

Dat hi te siere redenen quam.

60

Thovet slouch hi neder, een deel gram,

 

Doe sprac hi: ‘In wille entrouwen

 

So diere copen gheen berouwen.’

 

Dus schiet hi danen puur ende clare,

 

Ende verwan sijn vleesch ende hare.

Van Demostenes noch. LII.

Twee man waren in sinen tiden,

Die souden dor Athenen liden,
Ende si ghaven hare ghelt
Eere diernen die tgeent helt,
Die alt ghelt te bewaerne plach,
Dat daer indie herberge lach.
Si seiden: ‘Ne ghevet niemen alleene,
Sonder ons beeden ghemeene.’
- ‘Gherne,’ sprac soe, ende indien
Ginc elc om sine bederve sien
Van comanscepen harentare;
So dat deen wart besieket sware,
Ende dander gheselle die ginc lieghen,
Ende gheent joncwijf bedrieghen,
So dat hi hare afwan met ghilen
Al geent ghelt ter selver wilen,
Ende droucht aldaer hijs seker was.
Sijn gheselle daer na genas,
Ende eeschte den joncwive daer of
Sijn deel ghelts ende haer belof;
So dat die dierne ghewan
Demostenes, den taleman,
Voer tgerechte, daer soe stoet
Ende moeste antworden vor dat goet,
Entie gheene eeschte antworde
Vandien ghelde, van worde te worde.

Demostenes vragede openbare

Den joncwive, oft also ware,
Ende soe sprac: ‘Te waren ja!’
- ‘Vrient!’ sprac Demostenes, ‘nu gha,
Oftu wilt datmen tgelt di telle,
Ende brinc hare dinen geselle;
Want dat joncwijf lijet wel,
Dat die dinc also ghevel:
Dinen eesch hevestu gewonnen dan,
Up dattu bringes den anderen man.’

Van Phillip van Machedone. LIII.

Sente Ysidorius die seghet,

[p. 1,135]

 

Die vele dings te telne pleget,

 

Dat Phillip, die felle man,

 

Die den groten Alexandere wan,

5

Beleghen hadde eens Athenen.

 

Men begonde vraghen sijn meenen,

 

Wat hi wilde van haren goede.

 

Hi seide: men gave hem die vroede,

 

Hi wilde els niet datter es.

10

Doe antwordde Demostenes

 

Eene favele, daer hi mede ontriet,

 

Datmen des en dade niet,

 

Ende seide: ‘Die wulve entie herden

 

Eens gedinghe wilen gherden,

15

Dat si gevriende werden souden.

 

Die wulven seiden, dat si wouden

 

Hebben te ghiselen die honde,

 

Anders wilden si in ghere stonde

 

Pays geven, noch maken vrede;

20

Want vander honde pijnlichede

 

Quam dorloghe altemale.

 

Den herden docht gevoughe tale

 

Dese dinc, ende gaven hem de honde,

 

Diese wachten talre stonde,

25

Entie hare scaep verwerden.

 

Doe quamen die wulven ende verterden

 

Die beesten sonder eenege were,

 

Ende daden scade ende grote dere.

 

Dus saelt varen,’ sprac die vroede,

30

‘Gheeft men Phillippe onse hoede.’

 

Dus moeste Phillip sceden dane

 

Sonder ghisel ghenen tontfane.

 

Demostenes vragede teenen stonde

 

Eenen, die favelen vinden conde,

35

Hoe groot ware sine meeste miede

 

Van eere favelen onder die liede.

 

Dander seide: ‘Wel een pont.’

 

Demostenes antworde tier stont:

 

‘Ic hebbe meer ontfaen van goude,

40

Up dat dat ic swighen soude.’

 

Dus scadelijc, alst coemt ten spronge,

 

Es vanden taelman die tonge:

 

Daer nes geen trouwe an in gere stonden,

 

Sine si met selvere gebonden;

45

Men moet vanden advocaet

 

Tswigen copen, of het wert quaet.

Van Demostenes ende Echines. LIIII.

Eens quam also die aventure,

Dat te Athenen die senature
Jegen Phillippe van Macedone,
Die vul was meneghere hone,
Eens voerspraken hadden noot,
Also dat men daer ontboot
Demostenese, die hem ziec maect,
Ende ginc te bedde al naect,
So datmen boden om hem sende.
Demostenes antwordde int ende:
‘Ic bem siec vander gheilsucht.’
- ‘Neen!’ sprac een, ‘ens gene vrucht,
Die gheilsucht en es di niet fel
Maer hets die gheltsucht ende niet el.’

Echines was in deser tijt.

Tusscen hem II was nijt,
Welc die beste taelman ware;
Maer Demostenes openbare
Was beter dan Echines was:
Echines lijede selve das.
Hier omme was hi van allen mannen
TAthenen uter stat gebannen,
Ende was in Rodes ghesent,
Daerne Demostenes heeft gescent;
Nochtan prijsde in dat lant
Echines sinen fellen viant,
Ende seide, datmen III manieren
Geraecthede mochte visieren
Anden wisen Demostenes:

Teen, dat hi was meester des

Sine tale so te bringene voren,
Dat hi den lieden vullede de oren;

Dander, dat hi met ghelate

Alle dogeden trac te sire bate;

Derde, dat hi geluc hadde in,

Daer hi bi stal der lieder zin.
Gheene ogen consti verkeeren
Vreselike, alst ginc ter eeren;

[p. 1,136]

 

Ende alse hi omme genaden taelde,

40

So ontfaermelike hi verhaelde

 

Sine ogen ende sinen mont,

 

Dats elken wonderde, daer hi stont.

 

Dese Echines, alse wi lesen,

 

Hadde Socrates jongre gewesen;

45

Ende alse hem vele jongers gaven

 

Vele ghelts ende vele haven,

 

Echines was aerm ende sprac bidi:

 

‘Meester, here! ic geve di:

 

Dat beste dat ic geleesten mach,

50

Gheve ic di up desen dach;

 

Al ghaven di dandre dat si wouden,

 

Si hebben dbeste deel behouden.

 

Hier omme biddic, meester goede!

 

Dattu mine aermoede

55

Ontfaen wilt in goeder manieren,

 

Ende so eerlike verchieren,

 

Dattu hebs lof ende eere.’

 

Dit wort bequam Socrates sere.

Van Anno in Cartaengen ende van sinen wive. LV.

In desen tiden was te Carthago

Een man, die hiet Anno,
Die rike was utermaten sere,
Ende peinsde om te wesene here;
So dat hi des wart te rade,
Dat hi mare lopen dade,
Dat hi bringen wilde te manne
Siere eygijnre dochter, ende maken danne
Grote werscap ende grote feeste,
Om te hebbene daer de meeste,
De senaturen vander stat;
So dat hi ghevisierde dat,
Dat hise wille alle ghemeene
Veninen, groot ende cleene,
So datter hem niet een ontginge;
So dat utequam die dinghe
Biden ghesinde dat was daer,
Ende was gevonden ende geproeft waer;
Nochtan bleef up hem ongewroken,
Die dese mordaet wilde stoken.

Alse dat Anno versiet,

Dattem dit en diedet niet,
Peinst hi een ander engien,
Hoe sijn wille mochte vulscien.
Deyghine, die waren int lant,
Die trac hi an sine hant,
Entie gemeente harentare,
Omme dat hi wilde metter scare
Onderlopen die vaste port;
Doch so quam die raet oec vort,
Eert te ghenen daghe quam.
Alse hi dat sach ende vernam,
So nam hi XX dusent man,
Gewapent, ende onderran
Eenen casteel daer in Affrike,
Daer hi mede scadelike
Die liede moyede, alse wijt horen,
Entie coninc vandien Moren;
So dat hi daer wart beleghen,
Ende ghevaen ende wel dorsleghen
Met roeden, dattem tfel moeste breken,
Daer naer sine ogen utesteken,
Doe tebroken alle sine lede,
Ende voer tfolc ontlivet mede.
Nochtan sijn gescuerde lachame,
Om hem te doene meerre scame,
Was ghenaghelt an een hout.
Al dat men wiste dat hem was hout,
Beede maghe ende kinder,
Worden mede ontlivet ghinder,
Omme dat men niet en woude,
Dattene iemene wreken soude,
Ende hem elkerlijc ontsaghe
Meer te roerne dusdane plaghe.

Hoe Cartagho sochte die hulde van dien van Rome. LVI.

Tien tiden wijgeden de II steden,

Die sint hadden vele onvreden

[p. 1,137]

 

Onderlinghe, spade ende vroe,

 

Dat was Rome ende Chartago.

5

Elke van desen tween deden pine,

 

Omme hovet vander werelt tsine.

 

Indien selven tiden sochten

 

Die van Carthago, hoe si mochten

 

Vriendscap tote Rome gewinnen,

10

Ende sendden, omme begin van minnen,

 

Tote Rome hare boden,

 

Die bi eeden van haren goden

 

Vaste vriendscap maken souden

 

Tusscen die II steden; want si wouden

15

Hem met machte staen in staden,

 

Up dat sijt hem weder daden.

 

An beeden ziden waest doe gesworen,

 

Al waest sidert pine verloren,

 

Alse ghi horen sult hier naer

20

Tusscen hem II menech orloge swaer.

 

Na dit incomen sekerlike,

 

Dat quamen die van Affrike

 

Omme vriendscap in Ytale,

 

So gesciede, weetmen wale,

25

Die sware haghel, de deemsterhede,

 

Daermen af vint in meneger stede

 

Inden jeesten af gescreven;

 

Want die nachte so lanc bleven,

 

Dat menech man seide met monde,

30

Dat si van des daghes stonde

 

Harde vele traken an.

 

Daertoe hagelet nochtan

 

Rechte keselen, rechte steene,

 

Uten swarten swerke gemeene.

35

Aldus reinet, sonder saghe,

 

Achter een XXV daghe,

 

Des menech was die weten woude,

 

Dat die werelt enden soude.

 

In desen tiden, in desen onweder,

40

Doet dus keselen reinde neder,

 

Wart grote Alexander geboren,

 

Der werelt plage, der werelt toren,

 

Die gesele van erderike,

 

Die noch nie en wan ghelike.

45

Dit, wanic, meende dat onweder,

 

Dattere viel van hoghen neder,

 

Alse u die bouc hier na ontbint,

 

Daer ghi die vraye jeeste in vint,

 

Die ic dichte hier te voren,

50

Also alsemense vint in auctoren;

 

Maer daer sijn favelen toe geslegen,

 

Dier ic hier niet en wille plegen,

 

Noch der redenen van hem int Walsch

 

Ne volgic niet, want soe es valsch:

55

Ic houts mi an broeder Vincent.

 

Hier es die derde bouc gehent.