Spieghel historiael. Deel 3. Partie III en IV

[p. 406]

IV partie. VII boek.
(Fragment¹⁾).

⁺ Nylus oec die riviere²⁾,
Die om sente Jans misse pleget sciere
Te vloeyen verre ende wide,
En vloeyde niet in dien tide;
Ende daer om en mocht men niet
Van droecheden, wats gesciet, ...³⁾
Ende hier om wort die soudaen
In sorghen sere bevaen,
Want hi den dieren tijt dochte.
Hier om hi den paeys sochte,
Ende onboot mit sinen broeder zaen,
Coenradine⁴⁾, den kerstinen, sonder waen,
Dat hi hem Damiate wilde geven,
Mochti entie sine behouden tleven,
Ende tcruce mede ende al die man,
Die Saladijn hier voren wan
Te Jherusalem in die goede stede;
‘Ende waer die gevangen leggen mede⁵⁾,
Die sal ic u leveren nu ter stont;
Ende Jherusalem, ic doet u cont,
Sal ic weder maken doen,
Dat tebraken mine baroen;
Ende al tlant willic u laten te dele,
Sonder allene II castele,
Die sal ic te chense houden van u,
Also lange als die vrede duret nu.’
Maer dese II so starc waren
Ende stonden so wel te punte, twaren,

1) De belangrijke, tot dusverre geheel onbekende, fragmenten van het Zevende en Achtste Boek der Vierde Partie, die wij hier laten volgen, zijn onlangs te Gent door den Heer F. Van Der Haeghen gevonden, te gelijk met andere stukken, waarover in onze Inleiding nader gehandeld wordt. Het zijn drie perkamenten bladen van een buitengewoon groot handschrift; elke bladzijde heeft 4 kolommen, elke kolom 75 regels. Het eerste blad bevat een gedeelte van het Zevende Boek; de beide andere, die aan elkander sluiten, behooren tot het Achtste Boek en behelzen o.a. het merkwaardige slot der Vierde Partie, dat op de geheele zamenstelling van den Spiegel Historiael zulk een even onverwacht als helder licht heeft verspreid. Zie verder de Inleiding.

+ Vinc. B. XXXI. c. 87. m.
a.

2) Het fragment verplaatst ons in het jaar 1219, in het beleg van Damiate door de kruisvaarders. De Sultan (Malek-al-Kamel) houdt de overgave der stad hardnekkig tegen; doch de ellende en het gebrek zijn op het hoogst geklommen. Daar komt nu nog bij, dat ‘Nylus oec die riviere’ enz.

3) Blijkbaar ontbreken hier een paar verzen, waarvan de inhoud door het Latijn duidelijk wordt aangewezen. Vinc. (Nilus) ... magnam partem terre siccam reliquit, que nec arari nec seminari poterat suo tempore.

4) Vinc. Cum Coradino, fratre suo. - Zoo wordt Moaddhem, de broeder van Malek-al-Kamel, gewoonlijk in de verhalen der kruisvaarders genoemd. Zie Hamaker, Comment. de exped. adv. Dimyatham, p. 71, n. 27, en Reiske op Abulfeda, aldaar aang.

5) Weder een voorbeeld van den bij Maerlant en Velthem niet ongewonen overgang van de indirecta tot de directa oratio. Verg. bl. 397, aant. ⁶⁾.

[p. 407]

 

Dat hi daer mede wel soude dwingen

30

Die lande alle sonderlingen

 

Tot Jherusalem der stede, besiet;

 

Ende hier of en wisten donse niet.

 

Dit gebod behagede onsen lieden,

 

Ende hier op si hem oec berieden;

5

Patriarke, bisscopen, legaten,

 

Hertogen, Duutsce prelaten,

 

Fransoyse, Ytaliene ende Tempeliers,

 

Riddren ghemene, Hospitaliers,

 

Rieden alle in deser maniere,

40

Dat men Damiate opname sciere¹⁾.

1) Hier heeft Velthem zeer onnaauwkeurig en verward den tekst van Vinc. wedergegeven, die te regt verhaalt, dat de gevoelens der Christenen omtrent het al of niet aannemen der aangeboden voorwaarden verre uiteenliepen. Verg. Wilken, Geschichte der Kreuzzüge, VI. 280.

Hoe Damiaten gewonnen was. XXXIII.

⁺ Daer na die soudaen heymelike dede

Ene grote menich te van voetgangers gerede
Bi enen hoeke in die stat,
Daer CC ende XL kerstine na dat
Bi slaeptide in waren comen
Des Sondachs nachts, heb ic vernomen,
Ende dese worden aldus saen
Alle gedoot ofte gevaen²⁾.

Op die None van Novembris,

Dat na Alre Heiligen misse es,
So wort Damiaten gegeven op,
Sonder slach ende clop³⁾,
Sonder striden, sonder minieren,
Sonder assaut enigertieren
Ende sonder enige scade groot.
Dese ende dese victorie bloot⁴⁾
Mach men Gode wel andragen.
Ende Nylus oec na dien dagen
Ghinc vloeyen soetelijc ende sere,
Ende vele meer dan si dede ere,
So dat al die grachten aldaer
Worden in tlant vervult, vorwaer.
Die soudaen wort sere confuus nu
Om dese dinc, dat segic u,
Dat Nylus wies aldus hoge,
Ende te voren stont so droge,
Ende verbernde sine castele, sonder waen,
Ende is wech gevloen saen.
Die kerstine ghingen in die stat,
Ende vonden alse corren liggende na dat
Die liede doot op der straten⁵⁾,
Van honger groot utermaten
Ende van plagen die daer was.⁺
Si vonden oec genoech na das
Silver, gout, sindael ende side,
Laken, menich dier gesmide,
Scone cledre, alrehande dinge,
Die men mochte gepensen sonderlinge,
Dies vant men daer vol planteyt.
Wat helpter vele toe geseit?
Damiaten, dat hier voren
Den kerstinen dede groten toren,
Ende in allen riken was vernant
Boven allen steden die men vant,
Ende behoederse was van der zee,
Ende roverse der kerstine ende gevee
Altoos hier voer hadde gewesen⁶⁾,

+ Vinc. B. XXXI. c. 88.

2) Wederom heeft onze dichter (vs. 1-8) het oorspronkelijke niet verstaan en de zaak hoogstverward voorgesteld. Men vergelijke de woorden van Vinc.: Interea Soldanus magnam multitudinem peditum clandiculo et per loca palustria misit ad civitatem, quorum CCXL Christianis dormientibus licias fuerunt ingressi dominica nocte post festum Omnium Sanctorum. Tandem per clamorem vigilum occisi sunt et capti, quos ad ducentos et plures computavimus. - Verg. Wilken, VI. 282. In vs. 3 is het ligt, hoeke in broeke te verbeteren en zoo doende de loca palustria weder te geven; doch de verdere verwarring komt blijkbaar op rekening van den vertaler.

3) ‘Zonder slag of stoot,’ zou men thans zeggen, en zegt de dichter zelf in vs. 49.

4) Denkelijk aldus te lezen:

Desen ende ende dese victorie bloot

d.i. ‘dit einde (dezen afloop) en deze overwinning.’ Vinc. ut soli Deo ascribatur victoria.

5) Vinc. plateas eius invenerunt stratas cadaveribus mortuorum, pestilentia et fame deficientium. - Corre, d.i. dood ligchaam, kreng; zie Ruusbroec, D. II. bl. 202. In Lippijn, vs. 168, vule corre! vuil kreng! als scheldwoord. In den Delftschen Bijbel van 1477 komt het woord herhaalde malen voor.

+ b.

6) Hs. Altoos hier voer thooft gewesen. Doch hadde wordt door den zin als de ware lezing aangewezen, of liever nog haddes indien althans Velthem ook in vs. 42 dedes, in vs. 43 en 45 waers geschreven heeft, gelijk een zuivere stijl vereischte.

[p. 408]

 

Hoe bistu dus ofcomen van desen

 

Sonder slach ende sonder stoot?

50

En can niet dat wonder groot

 

Ghescriven no geseggen van di,

 

Sonder dat ons Heren mogentheit si.

Hoe vast Damiaten was, ende hoe si haer ghewin deilden. XXXIIII.

⁺ Binnen dien tiden dat men daer lach,

Tot op dien selven dach
Dat die stat was opgegeven,
So wasser daer wel doot bleven
XXX^M bi getale,
Die God versloech altemale;
Ende hier of hadden donse noot
Van den stanke, die was groot
In husen, op bedden, in allen steden.
Wijf, manne, kinder mede,
Vant men leggende so versmort.
Hier of worden donse verdoort,
So dat die dode daer ter stat
Die levende doden oec na dat.
Daer wasser oec gevaen daer naer
XXIIII^M vorwaer;
Som storven dese herde sciere,
Ende som worden si vercocht diere;
Som worden si kerstijn met
Ende ghingen of hare wet.

Dese stat hadde III starke mure

Omgaende jegen hare gebure,
Ende emmer deen starker vele
Dan dander ende hogher van enen dele¹⁾
Die middelste muer hadde daer
XXVIII torre vorwaer,
So groot ende so starc an scine,
Dat men mit ne gere pine,
Al liet men enen gewerden al,
Hine hadde niet dat geval,
Dat hise yewer conde gevellen nu.
Dus was die stat, dat segic u,
Bewaert [ende] gevest wale.

Doe geboot men na dese tale⁺

Bi den banne van enen legate
Van Rome, ende alle verwate²⁾,
Dat men te hope brochte thant
Dat men in die stat vant,
Ende ment deelde al gemene.
Dit was daer gedaen na tghene.
Ende daer na maecte men van den castele
Onser Vrouwen kerke te dele,
Die scone was, ende wietse³⁾ daer
Misse in te doene daer naer.
Hier in waren IIII outare,
Ghemaect scone daer nare:
Dene in dere onser Vrouwen,
Dier wi dienen souden mit trouwen;
Dander in sinte Peter ende Paulus,
Ende hem te dienen daer aldus;
Die derde in shelichs cruus ere,
Daer te singen vorwaert mere;
Den vierden maecten si gereet
In sinte Bertolmeus ere, godweet.⁺
Seylscutte, bliden, magnele,
Namen si daer te haren dele⁴⁾.
Den Duutscen enten Vresen mede
Was bevolen dese stede
Te houden ente bewaren die stat,
Ende dander voeren vort na dat.

+ Vinc. B. XXXI. c. 89.

1) Vinc. Civitas hec, gradatim murata, primum murum habebat humilem ad custodiam fossati, secundum altiorem, tertium eminentiorem secundo.

+ Vinc. B. XXXI. c. 90.

2) Gedrongene elliptische constructie, gepaard met het relatieve gebruik van ende voor die, waarover zie bl. 387, aant. ⁵⁾. De woorden zeggen letterlijk: ‘qui omnes excommunicet,’ en de zin is: ‘Men gebood bij mandament van den pauselijken Legaat, die allen (die er tegen handelden) in den ban moest doen, dat enz.’ Vinc. Hoc etiam sub anathemate terribili fuit preceptum a legato sedis Apostolice.

3) Zamentrekking van wiedese, wijedese, d.i. wijdde ze.

+ c.

4) Hs. magnelen: delen.

Hoe Tanays gewonnen wart. XXXV.

Niet minder mirakel, maer also groet⁺

Als hier voren gescreven stoet,

+ Vinc. B. XXXI. c. 91.

[p. 409]

 

Daer Damiaten mede was gewonnen,

 

So is hier voer Thanays begonnen;

5

Want en hat onse Here gedaen,

 

En mocht niet onder zijn gedaen;

 

Want die heydene seilden in die zee

 

In scepelkine, min no mee,

 

Totter rivieren die Thamas hiet,

10

Om dat si souden maken verdriet,

 

Dat die kerstine souden horen,

 

Dat sise hier mede souden verdoren,

 

Ende hem volgen souden daer,

 

Ende dan van achter comen naer.

15

Maer dit was al om niet,

 

Sine achten der ghere niet;

 

Ende doe dit die ghene saghen,

 

Die daer in die stat laghen,

 

Sloten si die porte ende ghingen vlien.

20

Hier an mach men die waerheit sien,

 

Dal die kerstine min no mere

 

Hadden ten leedsman dan onsen Here.

 

In orcondscepe, die dit sagen,

 

Dat men nie en conde gewagen

25

Van starkeren casteel, dan dit was¹⁾.

 

VII toren haddi om das

 

Ende II²⁾ grote fosseyde,

 

Mit vasten muren op alle beide.

 

Ene lake gaet oec daer omme,

30

Beide recht ende cromme³⁾;

 

Te winter macher niement liden,

 

Ente⁴⁾ zomer in ghenen tiden,

 

En si aventuerlijc zere

 

Ende oec kenne wel den kere.

35

Vissche zijn daer in die lake

 

Ongetallike, van goeder smake,

 

Daer jaerlix of hadde die soudaen

 

IIII^M marc, sonder waen.

 

Voegel sijn daer in een dele.

40

Die stat hoort tesen castele⁵⁾

 

Es mere dan Damiate es

 

Ende noch also starc, sijt seker des,

 

Ende van Damiaten oec wale

 

Ene dachvaert, in ware tale,

45

Ter zee, recht in die vaert

 

Ten lande van promessione waert⁶⁾.

 

Grote scade dese twe steden

 

Onsen lieden dicke deden,

 

Ende nu waren in der kerstine hant,

50

Sonder slach ende sonder brant,

 

Ende sonder mineren, ongepijnt,

 

Dat recht Gods mirakel schijnt.

1) Vs. 7-25. Ook hier heeft Velthem het verhaal van Vinc. niet verstaan, Christenen en Saracenen verward, en de geheele zaak averegts voorgesteld. Vinc. Nam missi in mari exploratores [nl. Christenen], numero quasi mille vivi, in naviculis per parvum flumen, quod Thanis nuncupatur, ut de cassalibus [i.e. casis, tuguriis: zie Du Cange in v.] tollerent sibi victualia, et statum predicti loci diligenter explorarent. Saraceni, qui erant in presidio castri, visis Christianis, putantes totum exercitum venire, seratis portis fugerunt. Nostri vero, solum Christum ibi capitaneum habentes, erumpentes claustra intraverunt castrum. Testati sunt nobis redeuntes, se numquam in plano fortius castrum vidisse. - Verg. Wilken, VI. 294 vlg. Door verbeteringen in den tekst is de zin niet te herstellen. In vs. 23 moge men In orcondscepe op rekening van den afschrijver zetten, en den dichter hergeven wat hij zeker geschreven heeft: Si orcondsceepten; doch het voorgaande (vs. 7-16) is, blijkbaar door onjuiste opvatting van het Latijn, geheel in de war, en daarvoor blijft de dichter aansprakelijk.

2) Hs. VII. Vinc. duplici fossa et utroque muro cingitur. - Verg. in vs. 28: alle beide.

3) Vinc. lacus se diffundit in latum in circuitum.

4) Hs. Entie, voor Ente d.i. Ende te. Vinc. in tantum ut aditus equitibus hieme sit impossibilis, estate difficilis.

5) Men leze, òf: Die stat, die hoort tesen castele, òf: Die stat vor desen castele. Vinc. Civitas ante castrum.

6) Vinc. Distat Thanis a Damiata itinere unius diei per mare versus terram promissionis.

Van enen boec dat in Damiate ghevonden was. XXXVI.

Eer Damiate gewonnen waert,⁺

So wart daer een boec geopenbart,
Dat in Arabix gescreven was.
Die name⁷⁾ daer of, sijt seker das,
Diet maecte, en was geen kerstijn,
No Jode, no heyden, no Zarrasijn:

+ Vinc. B. XXXI. c. 92.

7) Lees: Die makere. Vs. 4-8 bij Vinc. cuius auctor Se Iudeum, vel Christianum, vel Saracenum esse negat.

[p. 410]

 

Dies lochendi al openbare,

 

Dat hi gheen van desen ware.

 

Int boec stont dit gescreven al,

10

Dat ic hier nu seggen sal.

 

Daer stont in, dat een mit ogen zwert

 

Ende blosende wangen, van leden hert,

 

Mit ere gheluwer banieren¹⁾,

 

⁺ Jherusalem soude asselgieren

15

Ende der kerstine vele vaen,

 

Ende coningen ende princen verslaen;

 

Ende Tyberiadus ende Ascalone

 

Soude struweren oec die gone,

 

Ende dat cruce ons Heren mede

20

Voeren soude ongherede;

 

Ende dit soude gescien ter stonden

 

Om der kerstine vule sonden;

 

Ende daer na soudi te Tieren comen²⁾,

 

Maer dat soude hem werden benomen,

25

Dat hi dat niet gestruweren en conde.

 

Ende in der vraeyer orconde

 

So heeft Salijn³⁾ dit al gedaen.

 

Voort so dede die boec verstaen,

 

Dat die kerstine daer na niet lanc

30

Al dier steden ommeganc

 

Winnen souden, ende Damiëten

 

Ende Thanas wart hem beheten;

 

Ende hi voerseide oec, in ware dinc,

 

Van enen kersten coninc,

35

Die van Nubien soude wesen,

 

Ende soude Mich⁴⁾ die stat na desen

 

Destruweren, ende Mamets bene

 

Spaersen ende destruweren na tgene;

 

Ende vele dingen, die som gesciet

40

Nu sijn, ende som oec niet,

 

Dat vant men daer in al gescreven,

 

Maer niet en wist men van wient was bleven.

 

Men heeft vernomen hier voren wel,

 

Dat liede seiden mit monde wel

45

Ende prophiteerden dat soude gescien,

 

Nochtan en hadden si niet van dien

 

Int herte van ghere weldaet⁵⁾:

 

Als van Balam ghescreven staet,⁺

 

Die valsche ende onwettich was;

50

Doch propheteerdi, als ict las.

1) Vinc. Saladini nomen non posuit, sed per nigros oculos et crocea vexilla ipsum designat.

+ d.

2) Vinc. et quoque conabatur Tirum apprehendere, sed non profecit.

3) Lees: Saladijn. Zie aant.¹⁾). In vs. 26 misschien te lezen: in der vraeyhede orconde, d.i. als een getuigenis van de waarheid (dezer voorspelling).

1) Vinc. Saladini nomen non posuit, sed per nigros oculos et crocea vexilla ipsum designat.

4) D.i. Mecca. Vinc. Insuper predixit quemdam regem Christianum Nubianorum Mecham civitatem debere destruere, et ossa Machometi pseudoprophete dispersa proiicere.

5) Vs. 43-47. Vinc. Scimus quosdam gentiles ethnicos Spiritum sanctum in ore habuisse, sed non in corde, et manifeste de Christo prophetasse.

+ Vinc. O.

Hoe Chorodijn al sijn lant onboot. XXXVII.

In desen tiden quam Chorodijn⁶⁾⁺

(Dat was een heyden Sarrasijn)
Tot Palestine ende struwerde aldaer
Cesarien den casteel, vorwaer;
Maer die onse ontvloen daer uut
Ter zee waert sonder enich geluut,
Want si daer hadden goeden uutganc.
Ende doe voer men⁷⁾ daer na niet lanc
Tot Fili Dei, den starken casteel;
Maer die hads daer sijn deel⁸⁾,
Want die Tempeliers haddent zo
Bewaert, dat hi hem niet een stro
En conde gederen nu ter wile.
Die Tempeliers daden nu, sonder ghile,
Assaut op die dieve, twaren,
Die Sarrasine, [die] te Akers waren⁹⁾.
Vromelike sloegen sise doot,
Ende some vingen sise inder noot.
Ende hier om onboot Choradijn,
Van daer die zonne opgaet, die hulpe zijn,
Alle die Zarrasine, godweet,
Dat si tAkers quamen gereet,
Ende dat ofdaden in den gront;

6) Verg. bl. 406, aant.⁴⁾.

4) D.i. Mecca. Vinc. Insuper predixit quemdam regem Christianum Nubianorum Mecham civitatem debere destruere, et ossa Machometi pseudoprophete dispersa proiicere.

+ Vinc. B. XXXI. c. 92. m.

7) Hs. doe men voer. Vinc. Demum processit ad castrum Filii Dei.

8) Vinc. et considerans illud ab omni parte, sagaciter intellexit quia comprehensibile non erat.

9) Vinc. Eodem tempore Templarii latrones Saracenorum ab Achon repulerunt, viriliter occidendo quosdam, alios captivando.

[p. 411]

 

Maer so vele kerstine nu ter stont

25

Vant hi in den lande daer,

 

Dat dit bliven moeste vorwaer;

 

Ende om den dienst¹⁾ oec mede,

 

Die hare princen te meniger stede

 

Hadden, ende oec om dat

30

Dat hare liede te meniger stat

 

Lagen verslegen in hopen groot,

 

Ende Calippus, haer paus, geboot

 

Dat mense ter erden doen soude:

 

Dit waren die saken entie scoude.

1) Men leze: twist. Vs. 27-34 bij Vinc. quod efficere non poterant propter inexorabilem discordiam principum terre ipsorum, Christianis plurimum opportunam, quam Caliphus, eorum papa, sepelire laborabat. - In vs. 30-33 zou men vergeefs naar een verstandigen zin zoeken, die in den zamenhang past; zij leveren een allerkeurigst staaltje, hoe weinig Latijn Velthem verstond en welk een slecht vertaler hij was. Wij willen niet drukken op de misvatting, waardoor hij van den Kalif der Saracenen een eigennaam Calippus maakt; maar vermakelijk is de vergissing in het Latijnsche sepelire. Vinc. bedoelt natuurlijk, dat de Kalif zich beijverde, den hevigen twist tusschen zijne rijksgrooten te doen ophouden of bij te leggen. Maar Velthem kent die beteekenis van sepelire niet, denkt aan begraven, en, niet wetende wie er begraven moest worden, vertelt hij nu maar dat er heele stapels Saracenen verslagen lagen, die men ter aarde bestellen moest, en daarom kon men niet naar Acre oprukken! C'est ainsi qu'on écrit l'histoire!

⁺ Hoe donse letteron senden te Georgianen, ende hare wesen. XXXVIII.

⁺ Dese niemare is verre geronnen,

Dat Damiaten is gewonnen
Ende Thanays, die vaste stat.
Letteren sende men saen na dat
In Georgianen ten kerstinen luden²⁾,
Die daer den castele hueden.
Dit tornde den Georgianen zere:
‘Sal dus onwerdich volc onsen here
Ende onse lant daer onderdoen,
Die van verren sijn ontvloen
Ende over zee dus comen hare?’
Dat hadde hem herde onmare³⁾.
Georgiane sijn lieden, godweet
Die Gods dienst hebben leet.
Bi Grieken comet an dene side,
Ende an Persen an dander side⁴⁾.
Lanc eist so dat coemt
Anden berch, die men Caspi noemt.
Het sijn onbesceiden liede,
Ende striden gherne in allen tide.
Die clerken van den lande daer
Hebben ront gescoren haer haer,
Entie leke gevierkant mede⁵⁾.
Hare wive riden mede gerede
In allen striden, weet vorwaer.
Man ende wijf in tlant daer,
Als si te stride sullen gaen,
Ende eer si dan den strijt bestaen,
So hebben si ene cawoorde gereet,
Entie al vol wijns gereet,
Dien drinken si al uut tier stat,

+ e.

+ Vinc. B. XXXI. c. 93.

2) Hs. lieden, in strijd met het rijm.

3) Vs. 4-12 zijn weder louter wartaal, want wederom heeft Velthem niets van het Latijn verstaan. Hij laat de kruisvaarders een brief naar Georgië zenden (zie ook het opschrift van dit cap.), en de Georgiërs zich beklagen, dat de kruisvaarders hun land wilden onderwerpen! En wat zegt Vinc.? Dat de Georgiërs een brief aan de kruisvaarders zonden, waarin zij (de gezworen vijanden der Saracenen) hunne schaamte te kennen gaven, dat de Franken, een volk dat over zee uit verre landen gekomen was, eene stad als Damiate hadden veroverd. Vol spijt hadden zij nu gezworen, de Ongeloovigen mede aan te tasten en hun Damascus of eene andere sterke plaats te ontnemen! - Verg. Wilken, VI. 297. De woorden van Vinc. zijn te breedvoerig om hier aan te halen: wie ze naslaat, zal bevinden dat het onzen vertaler hier geheel heeft geschemerd.

4) Ook deze vier verzen zijn even gebrekkig als de vorige. De Georgiërs, die reeds in de 3^e eeuw tot het Grieksche Christendom waren bekeerd, worden als heidenen voorgesteld, en Georgië zal aan Griekenland grenzen! Velthem heeft wederom niets van Vinc. begrepen. Deze zegt aldus, duidelijk en wel: Sunt igitur Georgiani cultores Christi, ritum habentes Grecorum, Persis vicini. - In c. 41 beschrijft Velthem zelf de Georgiërs als Christenen.

5) Vinc. habentes rasuram in capite, clerici rotundam, laici quadratam.

[p. 412]

 

Ende stoutelike gaen si na dat

 

In den strijt, al onvervaert¹⁾:

 

Dit is der Georgianen aert.

35

Al binnen vrede, hebben sijs stade²⁾,

 

Slaen si enen ende doen scade;

 

Ja sgraven zone van Tripel mede³⁾

 

Sloeghen si oec, binnen vrede,

 

In onser Vrouwen kerke doot,

40

Daer si tribuut of gaven groot⁴⁾.

 

In dit selve jaer hier te voren

 

Starf die soudaen uutvercoren

 

Van Yconien; men seit oec das,

 

Dat hi heymelic kersten was,

45

Ende hi so lief hadde die kerstine,

 

Dat hi dickent die Sarrasine

 

Jegenstreet doer der kerstijn wille.

 

Hi liet oec die gevangene stille

 

Ute, ende halpse henen zaen;

50

Entiere bliven wilden, sonder waen,

 

Hi beltse daer int lant also.

 

Neven sire siden wildi oec toe

 

Kerstine hebben in allen tiden,

 

..................⁵⁾

55

So beval hi hem sinen lichame;

 

Want van hem bet bequame,

 

Dant van den Zarrasinen dede.

 

Dese hadde in hoeden mede⁶⁾

 

Saladijns zone, Miralinen,

60

Jeghen den zone Saphinen;

 

Nochtan Calephas van Baldas,

 

Die der heyden paus was,

 

Hadde Saphdijns kinder onderstaen,

 

Ende wildem tlant doen hebben saen.

1) Vinc. pugillarem cucurbitam repletam vino puro velocius ebibunt, et statim adversarios suos viriliter invadunt. - In vs. 31 heeft het Hs. dier stat.

2) Indien niet tusschen vs. 34 en 35 eenige verzen ontbreken, moeten wij alweder onzen vertaler van verregaande onnaauwkeurigheid beschuldigen. Hetgeen hij hier (vs. 35-40) op rekening der Georgiërs stelt, verhaalt Vinc., en te regt, van de Assassijnen en hun opperhoofd, den Oude van den Berg. ‘Usitatum siquidem habebant’ (zegt hij, na eenige woorden die tot overgang dienen) ‘Assensseni et eorum preceptor Vetulus de Montanis,’ cet. Waarschijnlijk heeft Velthem, met die namen geen weg wetende, gemeend dat er nog altijd van de Georgiërs sprake was, die hij nu eenmaal voor booze heidenen hield. - Voor sijs, gelijk de grammatica eischt, heeft het Hs. sijt.

3) Vinc. filium Tripolitani comitis.

4) De zin is, blijkens Vinc., dat zij daarvoor met eene zware schatting gestraft werden. Zij werden door de Tempelridders gedwongen, jaarlijks 3000 bysantijnen te betalen.

5) Blijkens het rijm en den zin, ontbreekt hier een vers, dat aldus b.v. kan geluid hebben:

Ende waer so hi soude liden,

Vs. 52-57 bij Vinc. Idem Christianos adeo familiares habebat, ut custodes corporis sui constitueret eos.

6) Vs. 58-64. Vinc. Manu etiam tenuit Miralim, filium Saladini exhereditatum, contra filios Saphadini, quantum Caliphus permittebat de Baldas, papa sue gentis. - In vs. 60 moet (ook blijkens het metrum) Saphadinen, in vs. 63 Saphadijns gelezen worden. Wat den naam van Saladijn's zoon betreft, in ons Hs. is het twijfelachtig, of er nuralinen staat, of miralinen; doch Vinc. heeft miralim, en zoo ook Oliverus Scholasticus, Hist. Damiatina, c. 20 (in Eccardi Corp. hist. medii aevi, T. II. p. 1417), uit wien het geheele verhaal van Vinc. bijna woordelijk ontleend is. Elders evenwel (L. XXXII. c. 54) wordt hij door Vinc. Noradinus genoemd, en evenzoo Noradijn bij Velthem, die dit gedeelte van Vinc. in zijne Vijfde Partie (Sp. Hist. B. I. c. 4-20) inlaschte. Zie de uitgave van Le Long, B. I. c. 5 en 6, waar echter verkeerdelijk Moradyn gedrukt staat: het Hs. heeft Noradijn. Vermoedelijk was de ware naam Emir-Nour-Eddin-Ali, hetgeen bij verkorting even goed Nour-Eddin als Emir-Ali heeten kon, en zoo tot Noradinus en Mirali beide aanleiding gaf.

Hoe Japhat was gevelt, ende ander dinc. XXXIX.

Doe men screef ons Heren jaer⁺

M CC XX vorwaer,
So struweerde Choradijn ongelet
Den sterken casteel te Japhet⁷⁾.

Int jaer recht dat sculdich was⁸⁾

Die coninc van Jherusalem, sendi vor das

+ Vinc. B. XXXI. c. 94.

7) De naam was Saphet, gelijk Vinc. te regt heeft. Verg. Oliverus l. 1. c. 26, en Wilken, VI. 303.

8) Wij zeggen niet te veel, als wij beweren dat alles, wat van vs. 5 af in dit hoofdstuk volgt, volkomen onverstaanbaar en zonder eenigen zamenhang is. Het mag zijn, dat hier en daar verzen zijn uitgevallen, maar blijkbaar heeft ook de vertaler het verhaal van Vinc. niet begrepen; een paar erge fouten zijn buiten twijfel aan hem te wijten. Wie, die dit cap. leest, komt op de gedachte, dat er sprake is van den aftogt van Jan van Brienne uit het leger te Damiate, en van de overgave dier stad aan den Sultan van Egypte? Reeds terstond mist vs. 5 allen zin: bij Vinc. heet het -. ‘Factum est autem vertenti anno, quando solent reges ad bella procedere,’ cet. - Vervolgens laat Velthem den Koning van Jerusalem ruimen voorraad naar Damiate zenden: Vinc. daarentegen verhaalt, dat hij zich uit het leger verwijderde (verg. Wilken, VI. 299 vlg.), maar dat de hand Gods de stad van het noodige voorzag (‘Iohannes, rex Iherusalem, castra fidelium reliquit ... Aperiente manum Domino, qui portum Damiate implevit ubertate frumenti, vini et olei, cet.’). Ook vs. 11 en 12 zijn het gevolg van een deerlijk misverstand.

[p. 413]

 

Tot Damiaten groot goet in scine,

 

⁺ Van terwe, van smoute ende van wine,

 

Van perden ende van goeden baken,

10

Om donse mede doen te maken.

 

Ende dit dedi, omdat hi daer mede

 

Hem onsculdighen wilde gerede.

 

In die seste vaert van die Melane¹⁾,

 

Entie erdsche bisscop van Fornane,

15

Entie bisscop van Ceregensen der stede.

 

Her Vrederic sende sinen bode oec mede,

 

Die daer letteren sende saen

 

Mit goude gebulleert, sonder waen,

 

Daer sine coemste in was gescreven

20

Mit vele sijnre genoten beneven.

 

Entie bisscop van Brandijs²⁾,

 

Ende van Ytalyen menich ridder wijs,

 

Die legate mit hem brachte,

 

Die waren van groter machte.

25

Nu dese erdsce bisscop, daer ic of sprac,

 

Van Meylane oec mede trac

 

Ende sijn geselscap, ende sijn comen

 

Over zee, daer si hebben vernomen

 

Den soudaen, die sine castele

30

Waecte vaste na enen dele

 

Op die yle van Damyaten,

 

Ene dachvaert van daer, hem tonbaten.

 

Maer dese bisscop hadde ridders met,

 

Ende hebben hem daer jegen geset

35

Ende belet van sinen doene³⁾.

 

Matheus, die grave coene,

 

Quam mit VI galeyden, vorwaer,

 

Daer hem in die zee die II daer naer

 

Gheroeft waren⁴⁾; ende den soudaen

40

Daer na gelevert, sonder waen,

 

Alle die kerstine die hi nu

 

In sine mogentheit hadde, segic u,

 

Voort nu leverde den paynen,

 

Om te quellen ende doen pinen⁵⁾.

+ f.

1) Hier zijn zeker eenige verzen weggeraakt. De zin loopt niet los, het werkwoord ontbreekt. Vinc. Supervenerunt in sexto passagio Mediolanensis et Cretensis archiepiscopi, Favensis et Regenensis episcopi. - Verg. Wilken, VI. 304. Men ziet, dat de eigennamen in de vertaling - in het Hs. althans - reddeloos verknoeid zijn.

2) Niet de bisschop van Brundusium, maar die van Brescia was in het leger aanwezig. Vinc. Aderat enim episcopus Brixiensis et Italica militia copiosa. - In vs. 23 is misschien bedoeld: Die die legate enz. Doch de hier genoemde heeren waren niet met den Legaat Pelagius overgekomen: deze bevond zich reeds geruimen tijd in het leger.

3) Vs. 25-35 zijn weder geheel onverstaanbaar en verward. Vinc. verhaalt alleen, dat de Legaat met den Aartsbisschop van Milaan en andere bisschoppen er op aandrongen, aanvallenderwijze te werk te gaan, waartegen zich echter de ridders verzett'en. ‘Suadebant progressum contra Soldanum, qui castra sua posuerat super Nilum, itinere diei unius a Damiata. Sed milites habita deliberatione huic exhortationi contradixerunt.’ Verg. Wilken, VI. 304.

4) Ook hier heeft Velthem het geheel mis. Mattheus kwam niet met zes galeijen, terwijl hem twee op zee ontroofd waren; maar hij kwam met acht galeijen, van welke hij er twee op de Saracenen veroverd had. Vinc. Mense Iulio supervenit comes Mattheus de Apulea cum VIII galeis, quarum duas cursarias, insidiantes Christianis, cepit in via marina. - Verg. Wilken, VI. 305.

5) Deze laatste verzen (39-44) zijn volslagene wartaal: het kan wel niet anders, of er moeten ettelijke regels ontbreken, en de tekst moet erg bedorven zijn. Wie, die het niet uit het Latijn wist, zou vermoeden, dat hier de teruggave van Damiate aan de Saracenen, tegen uitwisseling der gevangenen, moet worden verhaald? Vinc. Deinde Damiata ..... pro redemptione ... omnium Christianorum captivorum, qui erant sub potestate Soldani, reddita est paganis. - De tekst bevat niet anders dan onzamenhangende klanken: wat vs. 44 moet beteekenen en hoe het in dit verband past, mag in waarheid een raadsel heeten.

[p. 414]

Hoe die Tarteren Georgeanen wonnen. XL.

⁺ In tselve jaer die Tartren quamen

In Georgianen altesamen
Ende bego ............ zaen¹⁾.
Sulc hoge man, sonder waen,
Die van Georgeanen was,
Nam wijf ende kint²⁾ ende vlo na das
Ten berge van Caspien waert,
Om daer te zine in sijn rewaert³⁾.
In sijn dorp sijn III heren comen
Van den Tarters, hebic vernomen,
Ende roveden sgheens goet altemale,
Ende ghevreescheden daer na sonder hale,
Waer hi henen gevloen was,
Ende volenden hem biden spore na das,
Ende vonden op den berch daer naer
Man ende wijf ende kint, dats waer,
Ende vingense ende deletse vort an.
Den enen viel te dele den man,
Den andren den zone, den derden twijf,
Mit goude, mit silver, sonder blijf.
Doe sprac die gene die hadde den zone:
‘Sal ic houden desen te lone,
Die ghescepen is als een hont,
Over mijn deel nu ter stont?
Dat en gesciet heden van mi!’
Doe worden si te rade daer bi,
Dat si den man enten zone mede
Doot sloegen daer gerede,
Ende deelden tgoet onder hem aldaer.
Doe dat wijf sach, vorwaer,
Dat [haer] man ende haer zone doot was,
Ghinc si in een clooster na das
Ende leedde haer lijf na nonnen leven⁴⁾.
Daer na vinden wi bescreven,
Dattie Tartren van M enen⁺
Tlijf namen⁵⁾ doe altenen,
Tenen teyken van haren zeghe.
Eer si wilden sceiden weghe,
So moeste die stat van Georgeane⁶⁾
Hem VII gheven, na minen wane,
Daer si die hoofde op setten zo
Te VII steden. Daer na do
Wort hongher so groot onder die liede,
Dat nie sint so groot honger gesciede.

+ Vinc. B. XXXI. c. 95.

1) Vinc. Tartari Georgiam intraverunt eamque vastare ceperunt. - Men vulle het half onleesbare vers aldus b.v. aan: Ende begonden tlant woesten zaen.

2) Hs. kinder. Doch verg. vs. 16 en 19. Vinc. Quidam vero magnus baro Georgie cum filio et uxore sua.

3) Vinc. ad montes Caspios fugit salvationis causa. - Over rewaert, bij Velthem zeer gewoon in den zin van hoede, bescherming, hier zooveel als veiligheid, zie Dr. Jonckbloet, Spec. de Velth. l. III, p. 118.

4) Bij Vinc. wordt zij eerst verkocht, en vindt eerst later de gelegenheid zich in een klooster te begeven.

+ g.

5) Hs. nam. De vertaler is hier weder geheel in de war, en stelt de Tartaren juist duizendmaal menschelijker voor dan zij waren. Bij Vinc. wordt gezegd, dat zij gewoon waren ‘unum de mille occisis ... capite subverso ac pedibus erectis in locum eminentem erigere,’ als een zegeteeken en om het getal der dooden te kunnen berekenen.

6) Velthem verzuimt den naam der stad te noemen. Vinc. in vastatione Triphelis, Georgie civitatis. - Daar zett'en zij, zegt Vinc., 7 dooden met de voeten omhoog op 7 verschillende hooge plaatsen in den grond: dus, met andere woorden: daar vermoordden zij 7000 menschen. De vertaler heeft daar niets van begrepen.

Der Georgianen ghelove ende haer sacramenten. XLI.

Tlant van Georgiane⁺

Hoorde van ouden tiden daer ane
Den patriarke, al over waer,
Van Antiochen, verre ende naer,
Ende Armenien ende Capadocien
Ende oec mede al Turkien.
Nu was in Turkien werringe groot,
Dat die Georgianen doer den noot
TAntiochen niet conden comen,
Ende hebben heymelike boden genomen,
Die al ter zee te Constantinobel quamen,
Ende van daer tAntiochen tsamen,
Daer si den patriarke vonden,
Dien si baden op die stonden,
Dat si hem enen chacob⁷⁾ doe senden,

+ Vinc. B. XXXI. c. 96.

7) Aldus het Hs. Men leze cathol., als verkorting voor catholicus, en verbetere Dat si hem in Dat hi hem, waarbij doe als ww. behoort. Vinc. postulantes a patriarcha, ut eis unum catholicum, i.e. universalem episcopum concederet, qui eis loco patriarche existeret.
In vs. 18 heeft het Hs. diene, voor dien.

[p. 415]

 

Dats te seggen, als wijt kenden,

 

Enen getrouwen bisscop gerede,

 

Ende dien daer sette in die stede.

 

Doe sende die patriarke aldaer

20

Een ampulle mit kerseme daer naer,

 

Ende die verniewede mit olien saen

 

Die bisscop, als hise hadde ontfaen;

 

Ende te VII jaren voort alrene

 

Soudmen dat vernuwen gemene¹⁾;

25

Ende dan soudmen die bisscoppen vergadren daer,

 

Aldaer ment verniewet, vorwaer.

 

Dit heefti gedaen; daer na nu

 

Sende hier mede, dat segic u,

 

Die patriarke letteren gescreven,

30

Dat hi macht hevet gegeven

 

Enen bisscop, dien si coren gemene,

 

Dat hi maken mochte na tghene,

 

Ende hare cathaliche²⁾ confirmeren daer:

 

Ende dit is gesciet also daer naer.

35

Het sijn in Georgien wale

 

XVIII bisscoppen bi getale;

 

Maer die dat crisma maect aldaer,

 

Vercoopt den andren tsacrament, dats

 

Entie niet kint mach dragen dan,

40

Sceet hi om ghelt van haren man; waer;

 

Ende abten ende monicken mede

 

Sijn daer voercopers ende woekers gerede,

 

Ende die tasseren oec vort bet,

 

Spelen jeghen die nonnen met,

45

Ende es hem georlovet echt,

 

Dat sijt doen mogen over recht³⁾.

1) Vinc. ut de illo a septimo anno in septimum annum Catholicus crisma, paululum sc. immiscendo de ipso cum oleo novo, conficeret.

2) Lees: catholike. Vinc. ut ille, quem ipsi cominuniter eligerent canonice, potestatem haberet confirmandi catholicos.

3) In de laatste verzen maakt onze vertaler het al te erg, door de beschuldiging willekeurig te overdrijven. Vinc. Sunt autem in Georgia tam episcopatus quam archiepiscopatus XVIII; sed Catholicus, i.e. universalis episcopus crismales coëpiscopos facit, et illis mediantibus crisma ceteraque sacramentalia vendit; mulierem sterilem ... a marito ... pecunia dividit. Monachi quoque et abbates Georgiani aperte symoniaci sunt et usurarii. Itaque cancellaria Georgie a monachis emitur et publice possidetur.

Hoe die Tarteren Armenien wonnen. XLII.

Na Georgiam die Tartren zaen⁺

Sijn in Armenien daer na gegaen
Ende destruwerdent, clene ende groot.
Daer is in een edel stat, sonder genoot,
Die Any⁴⁾ geheten is aldaer,
Daer M kerken in staen, vorwaer,
Ende C^M familien nu
In woenen, dat segic u.
Dese stat wonnen in XII daghen
Die Tarters, sonder enich verdraghen.
Bi Any staet die berch Ararach⁵⁾,
Daer Noes erke op lach,
Ende an den voet des berges na dat
Maecte Noe doe die eerste stat,
Entie stat hiet Ladmine⁶⁾.⁺
Ende daer om loopt oec mee
Die flume Arachs, diet Moniou⁷⁾
Ghelopen coemt, dat segic u.
Dese berch is so hoge,
Datter gheen vogel boven en vloge,
Noch nie en vernam men man,
Die daer boven geclimmen can,
Sonder een monic, die also

+ Vinc. B. XXXI. c. 97.

4) Vinc. que Am vocatur. - Doch men leze Ani, want zoo heette de oude hoofdstad van Armenië.

5) Vinc. mons Arach. - Doch men leze: Ararath.

6) Vinc. et vocatur hec civitas Laudumie. - Het is ons niet gelukt in de overleveringen betreffende de plaats, waar de arke Noach's op het drooge kwam, iets op te sporen, dat over dezen naam Laudumie of Ladmine eenig licht verspreidt. Zelfs bij Saint-Martin, Mémoires hist. et géogr. sur l'Arménie, T. I. p. 261-268, waar over die sagen gehandeld wordt, is geene opheldering te vinden.

+ h.

7) Er schijnt bedoeld te zijn: die uut Moniou. Monjou is de benaming der Alpen: zie Deel I, bl. 31, aant.²⁾. Zal dan, volgens Velthem, de Araxes uit de Alpen ontspringen?! Vinc. fluvius Arachosi, qui fluit per medium Mongam, ubi sunt in hieme Tartari, usque in mare Seruanicum. - Wat Vinc. met Mongam bedoelt, of hoe daar gelezen moet worden, indien de naam bedorven is, is ons niet gebleken; bij Saint-Martin is niets van dien aard te vinden. Maar kennelijk heeft onze vertaler aan dit Mongam zijn Moniou ontleend!

2) Lees: catholike. Vinc. ut ille, quem ipsi cominuniter eligerent canonice, potestatem haberet confirmandi catholicos.

[p. 416]

 

So grote devocie hadde daer toe,

25

Om Noes arke te besien aldaer.

 

Dicke pijndi hem, vorwaer,

 

Daer op te clemmen, dat die man

 

Moede was van clemmen, ende dan

 

Rusti hem ende sliep also,

30

Ende als hi ontwiec, vant hi hem doe

 

Neder gevoert, en weet wat doet,

 

Onder an des berges voet.

 

Doe maenden zijn abt saen¹⁾

 

Bi sire regel, dat hi soude gaen

35

Enewaerf op den berch, godweet,

 

Also verre als hi mochte gereet,

 

Ende daer na en pijnde hem niet mere

 

Op den berch te clemmen mere.

 

Doe ghinc die ghene daer en wege,

40

Ende God gaf hem so den zeghe,

 

Dat hi opt alreoverste clam,

 

Ende vander arke een bort nam²⁾

 

Ende brocht neder; ende daer na

 

Maecti enen clooster, als iet versta,

45

Anden voet des berges, vorwaer.

 

Ende dat bort is noch aldaer:

 

Daer hout ment over een heilichdoem

 

Waerdelike, ende hebbens roem.

1) Bij Vinc. wordt hem die raad door God zelven gegeven. Hij zegt: Tandem vero Dominus, eius affectui condescendens ..., per angelum suum eum monuit, ut semel ascenderet.

2) Vinc. secum ex arca unum asserem detulit.

Hoe die van Armenien houden hare wet ende hare vasten. XLIII.

⁺ Die Armenien in hare wet

Eten in Paeschavonde eyer met,
Ende te vespertide, godweet,
Eten si dan case gereet:
Si seggen dat doe onse Here opstont.
Ende van Paeschen, dat si u cont,
Al tot Sinxen toe, vorwaer,
Eten si sVridages vleysch daer naer.
Sine weten van den Kersdage niet;
Noch quatuortemper, wats gesciet,
No vigelie no heilige dage met
Hebben si en ghene geset.
In die vasten singen si misse en gene,
Sonder Saterdages ende Sondages allene;
Want alsi singen, seggen si,
Dat si haer vasten breken daer bi;
Ende daer om singen si sVridages³⁾ niet,
Om dat si haer vasten willen breken niet.
Des daghes als si vleysch eten,
En willen si der misse niet vergeten,
Om dat si niet en vasten dan.
Vele vastine bringen si an⁴⁾:
III weken voer Vastelavont
Beghinnen si ene vasten ter stont,
Ende dat heten die vasten Sergius⁵⁾;
Ende die beghinnen si Maendages aldus,
Ende vasten lot Saterdages gereet,
Ende dan eten si vleysch, godweet,
Die twe dage, Saterdach ende Sondach.
In dander weke daer na gelach⁶⁾,
SWoensdages, sVridages met,
No visch no smout daer niement et,
No wijn en drincken si oec niet daer,
No al die vasten daer naer.
Ende die daer visch of smout of wijn
Ate, het soude hem dunken sijn
Mere misdaet dan die ghene,
Die te hoers huse ghinge gemene⁷⁾.
Entie weke van vastine .....

+ Vinc. B. XXXI. c. 98.

3) Het Hs. heeft fondages, doch buiten twijfel moet fvridages gelezen worden, blijkens den zamenhang en de woorden van Vinc.: Propter hanc etiam causam in sextis feriis non celebrant, ne sc. ieiunium frangant.

4) Vinc. Multa vero faciunt ieiunia.

5) Vinc. In septimana ante LXX, quod dicitur ieiunium sancti Sarguis, cet. (Denkelijk is Sargis of Sergius bedoeld, die van 992 tot 1019 Patriarch van Armenië was. Zie Saint-Martin, D. I. bl. 440).
Voor heten, òf heten si òf hetet te lezen.

6) Lees: die daer na gelach. Vs. 30-34. Vinc. Idem et in hebdomada sequenti faciunt in quartis et sextis feriis; oleum et pisces non comedunt, nec vinum bibunt; nec etiam per totam quadragesimam.

7) Vinc. quam illos qui ad lupanar vadunt.

1) Vinc. Saladini nomen non posuit, sed per nigros oculos et crocea vexilla ipsum designat.

4) D.i. Mecca. Vinc. Insuper predixit quemdam regem Christianum Nubianorum Mecham civitatem debere destruere, et ossa Machometi pseudoprophete dispersa proiicere.

2) Lees: catholike. Vinc. ut ille, quem ipsi cominuniter eligerent canonice, potestatem haberet confirmandi catholicos.