Spieghel historiael. Deel 2. Partie II en III

(1863)–Jacob van Maerlant, Philip Utenbroecke, Lodewijk van Velthem– rechtenstatus



[pagina 270]
III partie. V boek. Hier begint die vijfte bouc. [Van Theodosius den jongen. IGa naar voetnoot1).] Ga naar margenoot+ Sonder oirGa naar voetnoot2) es bleven doot Honorius, die here groet, Keyser van Rome ende Occident. Sijn neve was in Orient 5[regelnummer] Keyser, die Theodosius hiet, Also alsic hier achterliet Die redene indie jeeste staen. Ga naar margenoot+ Nu hevet hi an hem ontfaen Dat Roemsce rike ende wert bekent 10[regelnummer] Van Orient, van Occident Gheweldich keyser ende here. Hi ontfinc dese grote ere Int jaer Gods XX ende vive Ende CCCC, hort wat ic scrive, 15[regelnummer] Ende was III jaer keyser alleene Van beden keyseriken gemene. In sinen eersten jare begonden Die Wandelen, die niet en conden Met Spaengen hem laten genoegen, 20[regelnummer] Hem besetten ende gevoughen Van Affrike tlant te bestane, Ende woestent al in Mauritane, Eene paertie van Affrike, Ende dadent onder dorperlike. 25[regelnummer] Int ander jaer dat bedwongen Van Theodosiuse den jongen Dat Roemsce rike was altemale, So was doot, dat weetmen wale, Die paues van Rome Bonefaes, 30[regelnummer] Die gehaet was van menegen dwaes; Ende Celestijn die wart gecoren, Die van Rome was geboren, Paues te sine daer indc stat, Die VII jaer inden stoel zat: 35[regelnummer] Priscus was geheten sijn vaderGa naar voetnoot3). Dese sette hem algader, Datmen Davids psalme songhe Indie kerke, in sulker tonge Alse die lettren plegen wille, 40[regelnummer] Eer die pape ginc ter stilleGa naar voetnoot4). Hier af quamen altemale
[pagina 271]
Die introite entie gradale, Tracten ende offertorien mede, Diermen pleget in kerstijnhede. 45[regelnummer] Men en plach vor dese wile Niet dan pistelen ende ewangile Te singene voert sacrament: Ga naar margenoot+ Dus eist bescreven ende bekentGa naar voetnoot1). Dese Theodosius, alsict las, 50[regelnummer] Kerstijn keyser dat hi was In sijn gewerke altegader. Archadius hadde geweest sijn vader, Die was des ouds Theodosius sone: Hier omme hietmen om tgone 55[regelnummer] Den jongen Theodosius. In sinen tiden verginct aldus, Dat in sijn rike wart een tyran, Die gheheten was Jan, Ende wildene slants verdriven, 60[regelnummer] Of quame hire an, selve ontliven. Jegen hem senddi tiere ure Enen prince, hiet Ardabure, Up dien Janne met groten here. Dingel was in sine were; 65[regelnummer] Want hi dien Ardabure lede Goeden woch dor tongerede, Daer hi ghenen Janne beginc, Ende slougene doot ende vinc Volx genouch van sinen here 70[regelnummer] Met cleenre pinen, alsonder wereGa naar voetnoot2). In dies Theodosius tiden, Daer wi die redene af overliden, So was een pape, een hermite, Ende screef der eencedele vite, 75[regelnummer] Die hiet Jan Cassiaen. Te Marsaelie, hebwi verstaen, Was hi priester menegen dach. Sine bouke, die ic sach, Si luden van ordinen goet, 80[regelnummer] Die setten willen haren moet Te ledene sonderlinghe levenGa naar voetnoot3). Van mi en sijn si niet bescreven; Want te zwaer ware haer bedieden, Alse mi dinct, werliken lieden, 85[regelnummer] Ende oec so docht mi te lanc. Ter jeesten doe ic minen ganc.
Vanden jongen ValentiniaenGa naar voetnoot4). II. Alse Theodosius drie jaerGa naar margenoot+ Berecht hadde met pinen swaer Beede die riken, alst es bekent, Van Orient, van Occident, 5[regelnummer] Dochtem die last vernoyen, Ende nam Placidia siere moyen, Die de Goten hier te voren, Alse Rome was verloren, Mettem voerden gevaen; 10[regelnummer] Sijnt, als wi hebben verstaen, Nam soe den grave Constant, Den vroemsten die was int lant, Ende wan an hare enen sone: Valentiniaen hiet die ghone. 15[regelnummer] Desen selven Valentiniaen Ende siere moeder, hebbewi verstaen, Hevet Theodosius gesent Te Rome, omme trike van Occident Te berechtene in desen; 20[regelnummer] Ende si regneerden, als wi lesen, Te samen int lant XXIIII jaerGa naar voetnoot5).Ga naar margenoot+ Si bestondens over waer Int jaer Gods CCCC ende achteGa naar voetnoot6),
[pagina 272]
Ende waren kerstijn met crachte. 25[regelnummer] In desen tiden begonsten stunen Up die Romeinen die Hunen, Ende waren geseten in Pannone, Ende hildent jegen de Roemsce crone L jaer al achter een; 30[regelnummer] Maer die Romeine, alst wel sccen, Quamen hem so swaerlike ane, Dat sise alle jageden dane. Int ander jaer van desen tween, Dat si regneerden over een, 35[regelnummer] Theodosius ende Valentiniaen, Regneerde in Spaengen, hebwi verstaen, Uptie Wandelen Gonderic: Dit was een duvel vreselic. Hi wan die stede Hispalis, 40[regelnummer] Die nu Sibile gheheten is. Dese verhief hem jegen Gode, Want hi was des viants bode. Sine hant slouch hi an de kerke, Om te verdervene entie clerke; 45[regelnummer] Ende God en verste niet de sake, Hine sende te hant sine wrake; Want hem die duvel int lijf scoot Ende tormentene toter doot. Ga naar margenoot+ Gheregneert haddi, voer waer, 50[regelnummer] In Spaengen wel XVI jaer, Ende was ModegisilusGa naar voetnoot1) sone. Modegisilus was die ghone, DienGa naar voetnoot2) de Vranken sloegen doot Met eere scaren van Wandelen groet. 55[regelnummer] Ga naar margenoot+ Alse Gonderic dus doot es bleven, So hebben die Wandelen verheven GenserikeGa naar voetnoot3) sinen broeder daer, Die regneerde XVIII jaerGa naar voetnoot4). Van desen gewaget men das, 60[regelnummer] Dat hi kerstijn vonden was, Ende keerde sijn gelove dane An ongelovege ArrianeGa naar voetnoot5). Int derde jaer dat dese II heren Keyser waren tsamen met eren, 65[regelnummer] Staerf die coninc Farramont, Die coninc was eene stont Over die Vrancken upten Rijn, Daer die Fransoyse af comen sijn. Alse hi doot was, quam na dien 70[regelnummer] Ane den coninc ClodienGa naar voetnoot6) Die crone; want hi was sijn sone. XVIII jaer regneerde die ghone. Dese plach openbare Te sittene met langen hare, 75[regelnummer] Ende naer hem so bleef de zede Langhe onder de Vranken mede; Want die coninge lanc haer droegen, Wie sore omme spotten of loegen. Clodien, dese stoute man, 80[regelnummer] Was die Doringen wan, Ende woende, alst bescreven steet,Ga naar margenoot+ In eene borch die Dispergo heetGa naar voetnoot7). Dese sende over Rijn In Gallen die spieres sijnGa naar voetnoot8) 85[regelnummer] Tote die stat van Camerike, Die hi wan wel vromelike; Ende wat Romein so hire vant Liet den hals, els genen pantGa naar voetnoot9), Ende voert toter Seinen mede 90[regelnummer] Wan hi port, lant ende stede, Ende besette met kinde, met wiven Dlant, alse diere in wilde blivenGa naar voetnoot10).
Van sente Patrike. III. In desen tiden, dats waerheit fijn,Ga naar margenoot+ Sendde die paues Celestijn
[pagina 273]
In Scollant bi gemenen rade Enen bisscop, hiet Pallade, 5[regelnummer] Die deerste bisscop, alsict las, In dat lant van Scollant was, Die den lieden ontfaen dede Bi sinen rade kerstijnhede. Alse dese wech was, heefti daer 10[regelnummer] Sente Patrike gesent daer naer, Sente Martijns zuster sone: Conces so hiet soe, die ghone, Een Bertoen so was haer man, Daer soe dien Patrike an wan. 15[regelnummer] Die paues wijede desen metter hant Erdersch bisscop van Scollant. LX jaer was hi met eeren Haer bisscop van groter leren, Ende was dalre eerste man, 20[regelnummer] Die in Yrlant castien began. Sonder myracle die hi dede Menege grote in meneger stede, So leestmen dat hi, sonder waen, LX dode up dede staen; 25[regelnummer] Ghevangene liede een groot getal Verloesti uten caerkere al. Hi maecte kerken binnen sinen live CCC LX ende vive, Ende wijede alse vele bisscope mede 30[regelnummer] In menech lant, in menege stede. III^M priesters heefti ghewijt, Gheordineert ende gebenedijt. XII^M menscen, alsict vant, Doepte hi selve met sire hant. 35[regelnummer] VII coningen, Almogies kinderGa naar voetnoot1), Doepti inden lande ghinder. In Yrlant so vaste hi Up enen berch, die heet Hely, XL daghe ende XL nachte. 40[regelnummer] Hi predecte jare X waerf achte Inden lande van Yrlant. Hi levede, alsic bescreven vant, C jaer ende XX mede, Also alse Moyses dede. 45[regelnummer] Sijn graf en weetmen, no en vant Noint man in al Yrlant. Alse hi hadde, sonder saghe, Die XL nachte ende XL dagheGa naar margenoot+ Gevast upten berch Ely, 50[regelnummer] Omme drie saken so bat hi: Deerste was: wat manne, wat wive, Die int ende van haren live Vaste gelovede ende bade genaden, Dattem van haren mesdaden 55[regelnummer] Onse Here horde te hant, Up dat hi ware van Yrlant. Dat was daer omme, sonder waen, Want si kerstijndoem hadden ontfaen. Dander was, dat nemmermere 60[regelnummer] Dat gedogen soude onse Here, Dat vremde volc soude verteren Yrlant, noch destruweren. Terde was, dat te doemesdaghe, Te diere vruchtelikere plaghe, 65[regelnummer] Negeen Yrsch man soude leven. Ende dese beden waren gegeven Also, alsict bescreven vant: Dies seggen die van Yrlant, Dat Yrlant verderven sal, 70[regelnummer] Ten mindsten danGa naar voetnoot2) kerstijn volc al, VII jaer eer God sal comen Omme die werelt algader domen. Up eenen berch van Yrlant Benedijdi metter hant 75[regelnummer] Dat Yersche volc ende bat sere Voer hem allen onsen Here. Daer quamen vogelen in scaren Harde vele te hem gevaren, Ende van wuwen menechfoude, 80[regelnummer] Dat hise benedijen soude.

[pagina 274]
Hoe hi Yrlant bekeerde. IIII. Ga naar margenoot+ Doe patrijc eerst wilde leren Yersch volc ende bekeren, Heeft hise so hart ende wilt vonden, Dat si geloven niet en conden 5[regelnummer] Van der bliscap van daer boven, Daer die ingelen Gode loven, Noch dat seggen, noch dat tellen Vanden rouwe vander hellen, Ende waren jegen hem in twiste 10[regelnummer] Ende seiden: ‘An Jhesum Criste Sone keren wi ons groot no clene Met predeken, met miracle ghene, Onser een en hebbe bekent Die bliscap entien torment: 15[regelnummer] So sijn wijs te sekerre dan, Alse wijt hebben bescouwet an.’ Doe viel hi in siere gebede Om der lieder zalichede, Ende vaste nerenstelike ende bat, 20[regelnummer] Dattem God vertogede dat. Oechsiende al openbare Quam an hein Jhesus Cristus dare, Ende hevet hem eenen bouc gegeven Met ewangelien bescreven, 25[regelnummer] Ende enen staf, die al noch huden Van al den kerstinen luden Ga naar margenoot+ Over heilechdoem scone ende groot Gheheeten es ende ruste al blootGa naar voetnoot1); Ende wiene hevet in wat steden, 30[regelnummer] Houdet met groter werdicheden. Die stoc heetet Cristus staf, Omme dattene onse Here gaf Sente Patrike, alsemen wel weet. Onse Here heeftene gheleet, 35[regelnummer] Patrike, in ene woeste stat, Ende togede hem daer een gat, Donker sere ende binnen ront, Ende seide: ‘Wie so teneger stont, In berouwe van sire mesdaet, 40[regelnummer] Met goeden gelove hier in gaet, Ende eenen nacht ende eenen dach Hier binnen geduren mach, Hi sal van al sinen zonden Sijn ghesuvert in dien stonden; 45[regelnummer] Ende daer hi daer dore sal liden, Sal hi anesien tien tiden Die quade liede in vernoye, Entie goede in groter joie.’ Onse Here sciet van hem also. 50[regelnummer] Sente Patrijc was sere vro, Ende dede daer ter selver stede Eene kerke maken mede, Daer sidert in waren sciere Gheset canoenken reguliere. 55[regelnummer] Binnen den kerchove so es tgat. Met eenen mure bevinc hi dat; Daer maecti eene porte toe Ende slootse wel vaste doe, Datter niemene in en quame, 60[regelnummer] En ware of hijs orlof name. Den prioer gaf hi te dragen Ghenen slotel indien dagen. Vele volx was indien stonden, Dien berouwen hare zonden, 65[regelnummer] Ende ghingen in dat gat Ende weder quamen ende seiden dat, Dat si gedoget hadden torment Groot ende zwaer ende onbekent; Ende si hadden oec ghesien 70[regelnummer] Den quaden swaerlike messcien, Entie bliscap vanden goeden. Vele waerre vanden vroeden Van Yrlant diere in gingen, Ende vele seiden vandien dingen. 75[regelnummer] Sente Patrijc hiet den clerken, Dat si souden inder kerken Bescriven vaste alle de wort, Die die lieden brochten vort. Omme die mare, die si brochten 80[regelnummer] Uten pitte, diet besochten,
[pagina 275]
So gheloveden die Yrsche vort An sente Patricius wort. Ende om dat liede worden claer Van haren zonden inden pitte daer, 85[regelnummer] So heetet noch doude memorie Sente Patrijcs purgatorie. Ga naar margenoot+ Regeles hiet die kerke, die statGa naar voetnoot1), Daer die putte staet, dat gat.
Hoe die Wester Goten Spaengen wonnen. V. Ga naar margenoot+ In desen selven tiden mede Was te Constantenoble inde stede Nestorius bisscop patriaerke, Die maecte ongelove staerke; 5[regelnummer] Want hi castyedeGa naar voetnoot2), die sot, Jhesus puur mensce, niet God, Van Marien onser Vrouwen geboren. Ga naar margenoot+ Hi looch alse een man verloren; Want Cristus es in énen persone 10[regelnummer] Mensce ende God vanden trone. Sine mogentheit daer toe wrachte, Dat soene maget ter werelt brachte, Ende hi die dode upstaen dede, Daer hi verrees vander doot mede. 15[regelnummer] Sine mensceit togedi indien, Dat hi ghetast was ende gesien; Moetheit, honger ende cout Ende ander pine menechfout, Entie bitterlike doot 20[regelnummer] Togede sine mensceit bloot. Dies eist groot recht dat wi hem lijen, Dat hi geboren was van Marien Warachtech God, warachtech man, Ende al één persoen danGa naar voetnoot3). 25[regelnummer] Ga naar margenoot+ In deser tijt die Wester Goten, Die lange met haren roten Tusscen der Geronden enter Rone Met Wallia, haren coninc, scone Saten, droegen over een, sonder bliven, 30[regelnummer] Dat si die Wandele willen verdriven Ute Spaengen lant met allen, Alsi eens daden ute GallenGa naar voetnoot4). Maer hier binnen, eer dit vulquam,Ga naar margenoot+ Die heilege kerke haren raet nam, 35[regelnummer] Hoemen alrebest verscrove Nestorius quade ongelove. Bi Theodosius den jongen, Die keyser was van vele tongen, Riepen si enen seent te samen 40[regelnummer] Te Epheson in Gods namen, Daer CC bisscoppe in waren. Daer was vermeesaemt sonder sparenGa naar voetnoot5) Nestorius, die tfolc wilde honen, Want hi Cristus gaf II personen, 45[regelnummer] Ende was getoget bi scrifturen, Dat Cristus ware bi naturen Warachtech God ende man, Ende in éénen persoen nochtan. Int VIste jaer dat dese te samen 50[regelnummer] Inden keyserike quamen, Theodosius ende Valentiniaen, Hevet GensericGa naar voetnoot6) verstaen, Der Wandelen coninc, dat up hem quam Metten Goten erre ende gram 55[regelnummer] Wallia, die Spaengen lant Al wilde winnen metter hant. Die Spaenjole hebben vernomen, Dat die Goten daer waren comen,Ga naar margenoot+ Ende hebben hem verheven saen 60[regelnummer] Ende willen die Wandelen uteslaen, Ende quamen jegen hem te wighe. Daer verloren si indien prighe Bi naer XX dusent man. Entie Wandelen nochtan, 65[regelnummer] Dor al dat si zeghe vochten, Sone dorsten si noch en mochten DenGa naar voetnoot7) Wester Goten wederstaen,
[pagina 276]
Sine rumden hem Spaengen saen Ende traken over in Affrike; 70[regelnummer] Want si vernamen sekerlike, Dat Etius, die grote here, Die patricius met groter ere Ghemaect was van Rome die stede, Overmoet hadde ende groten onvrede 75[regelnummer] Jegen Bonefaciuse, dien Affrike al Die raet van Rome beval; Want si beede ghemeenlike Wilden vanden Roemscen rike Onder den keyser sijn de meeste. 80[regelnummer] Hier omme en was niet alde feesteGa naar voetnoot1). Men hevet ghesienGa naar voetnoot2) in ouden tiden: Twee hoverdeghe en mogen niet riden Een paert te samen: sine conent gehitten, Dat si beede voren zitten. 85[regelnummer] Bonefacius mercte das, Dattem Etius te moghende was, Ende hevet lievere dat hi wike, Dan hi verdervede tRoemsche rikeGa naar voetnoot3); Ende ontboot die Wandelen tsamen, 90[regelnummer] Dat si in Affrike quamen (Hi wils altoes mettem blivenGa naar voetnoot4) ), Comen met kinderen ende met wivenGa naar voetnoot5). Dus sijn si in Affrike gevaren Met wiven ende met kinderen te waren, 95[regelnummer] Ende waren den Romeinen zwaer Ende regneerden menech jaerGa naar voetnoot6).
Hoe Borgoengen kerstijn wart. VI. Aldus crancte tRoemsche rikeGa naar margenoot+ In allen ziden jammerlike. Doe quam SucharGa naar voetnoot7) vanden Hunen Over Rijn, ende wilde stunen 5[regelnummer] Uptie Romeinen int lant van Gallen. In Bourgoengen quam hi gevallen Met eenen ongetelden here, Ende wanet winnen sonder were. Tien tiden waren die Borgenioene 10[regelnummer] Heidijn in al haren doene, Ende hadden dicken dat vernomen, Dattem teren quam ente vromen Die ant kerstijn gelove quamen. Si beloveden alle te samen, 15[regelnummer] Dat si wilden anebeden Der kerstinen God, wildi bevreden Haer volc in den volcwighe; Want si wilden met enen prighe Die Hunen sekerlike bestaen, 20[regelnummer] Ende alle sterven, sonder waen, Ofte die dorpere viandeGa naar margenoot+ Alle slaen uut haren lande. In desen hope sijn si comen Ende hebben den strijt genomen 25[regelnummer] Met cleenre menechte up groet here, Ende God was mettem indie were; Want met ere menechte cleene
[pagina 277]
Slougen si bina up alreene Dat here, dat Suchar brochte, 30[regelnummer] Datmen cume getellen mochte. Dus gaf hem God onse Here Omme hare gelove zege ende ere, Ende si hebben daer naer saen Kerstijndoem gerne ontfaen, 35[regelnummer] Ende hebben den overmoet gevelt Vanden Hunen met geweltGa naar voetnoot1). Int VIIde jaer dat Valentiniaen Dat keyserike hadde ontfaen Met Theodosiuse den jongen, 40[regelnummer] Ende si tRoemsche rike dwongen, Wart Sixtus paues na Celestine. Van Rome waren die mage sine, Priscus was sijns vaders nameGa naar voetnoot2). Dese paues en was niet bequame 45[regelnummer] Eenen clerc, die BassusGa naar voetnoot3) hiet; So dat hi so verre riet, Dat hi lachter van hem seide Ende grote dorperheide. Die keyser Valentiniaen 50[regelnummer] Die dede versamen saen In Rome LX bisscoppe ende viveGa naar voetnoot4), Ende wille datmen die dinc bedrive Met allen bescrevenenGa naar voetnoot5) rechte. Die paues, gelijc enen knechte, 55[regelnummer] Dede sine onscout naer dordeel, Datmen daer utegaf geheel; Ende Bassus die viel inden ban Ende was uten lande verdreven dan, Ende daer naer in corten daghe 60[regelnummer] Staerf hi van ons Heren plageGa naar voetnoot6); Entie paues groef sinen viant Selve eerlike metter hant. Ga naar margenoot+ Dese paues was die sette In rechten bescrevenen wette, 65[regelnummer] Dat een bisscop niet en come In eens anders bisscopsdome Omme kerke of clerc te wijene, Eens anders recht so tontvr̅ijene. Hi maecte die kerke ende deedse wijen, 70[regelnummer] Die heet ter groter sente Marien, Ende met selvere ende met goude Versierdi die kerke menechfoude. Hi was jegen daerme goet, Milde ende wel ghemoet.
Hoe die Wandelen wonnen Affrike. VII. Nu hebben die Romeine verstaen,Ga naar margenoot+ Dat Bonefacius heeft ontfaen Die Wandelen in Affrike. Daerwaert sendemen mogendelike 5[regelnummer] Etius met groten here, Dat hi dese dinc bewere.Ga naar margenoot+ Die Wandelen ende dat volc onreine Die verwonnen die Romeine Ende verslougense ende drevense wege. 10[regelnummer] Bonefacius wan den zeghe, Ende sloughen uten lande Die Romeine hare viandeGa naar voetnoot7). Dese hadden heidijnscap begeven,Ga naar margenoot+ Maer si leeden aergere leven 15[regelnummer] Dan heidine doen, alsic wane, Want si waren Arriane: Dats volc dat kerstijn wille wesen, Maer dat si dolen in desen, Dat si die Drievoudechede 20[regelnummer] Sceden up doverste hoochede. Hier ga ic ter jeesten waertGa naar voetnoot8) Dat die menege horen begaert:
[pagina 278]
Dats van Bertaengen lant dat groteGa naar voetnoot1), Daer ridders in waren sonder genote; 25[regelnummer] Ende sult hier horen tcorte ware Ende van Arturs beginne tclare, Ende hoe dIngelsce quamen int lant, Daer sidert na hiet Inglant Grote Bartaengen altemale. 30[regelnummer] Ghi sult dan verstaen wale, Dat alle die landen, die nu sijn Tusscen der Elven enten Rijn, Heetet Germania in onse jeestenGa naar voetnoot2), Die vele orloghen ende vele feesten 35[regelnummer] Dicken hadden uptie Romeine. In desen tiden, dat ghemeine Die jonghe Theodosius Ende Valentiniaen aldus Berechten dat Roemsce rike, 40[regelnummer] So waren bina gemeenlike Heidijn alle die RomeineGa naar voetnoot3) Ende geloveden meest al reine An Mercuriuse den afgod, Dien anebede menech sot. 45[regelnummer] Nu gheviel int lant van Gallen, Dat daer in waren gevallen So grote lieden ende so vele, Dat het ginc al uten spele, Want tlant en conster niet gevoeden. 50[regelnummer] Doe droegen si over een metten vroeden, Datmer een deel uutwerpen woude, Daer dat lot up vallen soude; Ende worden ute Sassen dorpen Eene grote paertie geworpen, 55[regelnummer] Daer dat lot up ghevel; Entie waren gewapent wel Ende ghemannetGa naar voetnoot4) ende gespiset, Ende was hem die zee gewiset Ende scepen gelevert te waren, 60[regelnummer] Daer si met henen souden varen Ende hem generen daer si mochten; Ende, waers te doene, dat si vochten Om te winnene stede ende lant. Een, die EngistusGa naar voetnoot5) was genant, 65[regelnummer] Die Angeus heet in Walscher tale, Was vanden volke altemaleGa naar margenoot+ Voghet gheset ende here. Dese was behendich sere, Groot ende staerc gewassen 70[regelnummer] Boven die gemeente van Sassen. Voerden wint sijn si ghevaren. Dese Sassen met haren scaren, Die SennesGa naar voetnoot6) heten in Walscer tale, Quamen varende altemale, 75[regelnummer] Also alsict bescreven vant, Te grote Baertaengen ant lant.
[pagina 279]
Tien tiden, vinden wi bescrevenGa naar voetnoot1), Waren uten lande verdreven Van Bertaengen trechte geslachte, 80[regelnummer] Ende was coninc worden met crachte Ende met verranessen, alsemen ziet, Een die Vortegrinus hiet, Die int Romans heet Vortegier. Al was dese stout ende fier, 85[regelnummer] Omme dat hi met onrechte besat Coninx name ende coninx scat, So was hi emmer in vare; Want hi wiste al openbare, Dat Aurelius Ambrosius 90[regelnummer] Ende Uter sijn broeder, [die] dus Uten lande waren verdreven, In Gallen wonen ende leven, Ende vrucht emmer tsine verdreven Ende en weet hoe seker leven.
Hoe die Sassen quamen in Bertaenyen. VIII. Ga naar margenoot+ Int jaer Gods, alsic scriveGa naar voetnoot2), CCCC XXX ende vive Quam Engistus metten Sassen Ende leet die zee over bi passen 5[regelnummer] In grote Bertaengen ente sine Toten coninc Vortegrine, Ende seide dat bi ende sine scare Uut sinen lande ghewiset ware, Niet bi gere quader smette, 10[regelnummer] Maer bi coustume ende met wette, Te soukene waer daventure woude, Dat hi hem gheneren soude. Vortegrijn mercte die Sassen Staerc ende groot gewassen, 15[regelnummer] Ende hi hadde hulpen noot. Want hi neghene trouwe groot Ne hadde ane die Bertoene, Ontfinc hise te sinen doene; Nochtan dede hijt harde node, 20[regelnummer] Want si hildens hem an afgode, Entie Bertoene kerstijn waren, Ende si heidijn met haren scaren. Doch gaf hi hem aldaer int lantGa naar voetnoot3) Bosch, heide, water ende zant, 25[regelnummer] Dat si hem generen souden, Up dat si pays hebben wouden; Ende Engistus wan omme lancGa naar voetnoot4)Ga naar margenoot+ Alsonder Vortegrijns bedwanc, Dat hi hem gave alse breet stedenGa naar voetnoot5) 30[regelnummer] Veste te makene met vreden, Alse eene rieme mochte begaen;Ga naar margenoot+ Entie coninc gavet bem saen. Doe nam hi eereGa naar voetnoot6) ossenhuut, Die sneet hi alle uut ende uut 35[regelnummer] Teere rieme al omme ende omme, Ende beringheder in teere somme Eene grote wide stede,
[pagina 280]
Daer hi ene borch maken dede: Die hiet die borch vander riemenGa naar voetnoot1). 40[regelnummer] Ga naar margenoot+ Grote onnere quam daer af sniemenGa naar voetnoot2), Want die Sassen wonnen int lant Met haren here die vorderhant; Entie coninc die verminde Eene vanden heidinen gesinde, 45[regelnummer] Die Engistus dochter was; Die brochte eerst up, sijt seker das, Wissel, daer soe hem brochte drinken: Dies worts sal men lange gedinkenGa naar voetnoot3). Doe die Bertoenen dat vernamenGa naar voetnoot4) 50[regelnummer] Dattem die coninc altesamen An die heidine Sassen helt, Worden si orlogende met geweltGa naar voetnoot5) Jegen den coninc Vortegrine; So dat Engistus moeste met pinen 55[regelnummer] In Germania weder wiken, Ende bat aermen ende riken Sinen maghen, clene ende groet, Dat si hem helpen uter noot: So dat hi weder quam gevaren 60[regelnummer] In Bertaengen met groeten scaren; So dat men te payse ginder sprac,
[pagina 281]
Om te benemene dongemac. Aldaer die dach van payse was, Entie Bertoene waenden das, 65[regelnummer] Dat alsonder anxt ware, Quam Engistus met sire scare, Die lose, die ongetrouwe, Die hadde in sine mouwe Een stekemes al heimelike, 70[regelnummer] Ende alle de sine des gelike, Also alse hi hem hadde geboden, Want hi die heren wilde doden. Ende alst Engistus goet dochte, Riep hi, dat ment verstaen mochte, 75[regelnummer] In Sass, an sine gesellenGa naar voetnoot1): ‘Asax! Asax!Ga naar voetnoot2) ’ Doe gingen si vellen Ende dodenGa naar voetnoot3) gheene heren, Datter cume man mochte keren, Die daer metten live onscoot. 80[regelnummer] Die coninc waerre bleven doot, Maer dat hi hadde Engistus dochter: Hier omme waren si hem te sochter. Doe quamen die Sassen echt in tlantGa naar voetnoot4) Ende gewonnen in haer hant 85[regelnummer] Metten coninc Vortegrine, Dat menegen sidert wart in scine.
Dat orloghe tusscen den Bertoenen enten Sassen. IX. Alse die Bertoenen dat gesagensGa naar voetnoot5),Ga naar margenoot+ Datse die Sassen dus verjagen, Sijn si some te samen comenGa naar margenoot+ Ende hebben bi hem genomen 5[regelnummer] VortinerisGa naar voetnoot6), des coninx sone, Ende baden hem omme tgone, Dat hi tlant wilde berechten Ende mettem uptie Sassen vechten, Die heidine, die incomelingenGa naar voetnoot7), 10[regelnummer] Ende willen alle kerstine dwingen, Nederen ende oec destruweren. Wildi tonrecht helpen weren, Si wilne teenen coninc kiesen. Vortinier ziet den vader riesen 15[regelnummer] Ende al met heidinen ommegaen, Ende hevet die coninccrone ontfaen, Alse een recht man ende een coene.
[pagina 282]
Ane hem vielen die Bertoene, Ende hem ghelucte dat si de Sassen, 20[regelnummer] Die hem up waren gewassen, Ghesleghen hebben uten lande, Ende si so hare viande Destruweerden ende sloughen, Dat si hem uten lande droughen. 25[regelnummer] Den vader hebben si ontset, Omme dat hi de kerstine wet Ghecranct hadde in sinen tiden. Dus regneerde metten bliden Vortineris over die Bertoene, 30[regelnummer] Alse een recht coninc ende coene. Maer dat en was enGa naar voetnoot1) bore lange Dattem stont in desen ganghe, Want Vortineris die bleef doot. Den nijt haddi also groot 35[regelnummer] Uptie Sassen, alse hi tlijf liet, Dat hi hem graven hiet Upten oever vander zee, Daer jegen no min no mee DanGa naar voetnoot2) daer die Sassen te landene plagen, 40[regelnummer] Dat si hem te meer souden versagen, Dat hi laghe begraven daer, Die hem dede so menegen vaer. Nu quam weder Vortegrijn Echt ten conincrike sijn, 45[regelnummer] Alse die sone was verstorven, Ende hevet tlant verworven; Entie Sassen quamen int lant. Dit was, alsic bescreven vant, Doe Theodosius die jonge 50[regelnummer] Bedwongen hadde Griexe tonge, Ende sijn neve Valentiniaen TRoemsche rike hadde ontfaen. In haer VIIde jaer begonde Dat orloge, dat lange stonde 55[regelnummer] Stont tusscen die Sassen ente Bertoene, Alse hier na inden doene Vander ystorien wert geseit, Alsemen coemt daert te rechte leit. In deser keyseren tiden medeGa naar margenoot+ 60[regelnummer] Wart gebreet dat kerstijnhede Inden lande van Perchi; Want MarutasGa naar voetnoot3), een bisscop vri, Die tusschen den coninc SedegaerdeGa naar voetnoot4)Ga naar margenoot+ Enten Romeinen den prijs bewaerde, 65[regelnummer] Ende nebore lanc hadde gewesen Van TheodosiuseGa naar voetnoot5), alse wi lesen, Die selve bisscop die ghenas Sedegaerts sone, die doe was Beseten van eenen viant. 70[regelnummer] Hier bi wart in Persen lant Dat kerstijnheit verheven sere,
[pagina 283]
Ende dies quamen vele te mere Lieden ten doepsel gelopen; Ende oec moest vele vols becopen, 75[regelnummer] Want die heidine haddens nijt Ende sloughen oec in diere tijt Vele kerstine daer te doot, Omme dat haer ere was so groot.
Van sente Pieters banden. X. Ga naar margenoot+ In desen tiden, in desen jaren, Dat si te samen keyseren waren, Theodosius ende Valentiniaen, Hevet Theodosius moeder gedaen, 5[regelnummer] Eudoxia die keyserinne, Haer vaert om ons Heren minne Te Jherusalem, hebben wi verstaen. Daer hevet soe teenen prosente ontfaen Van enen Jode die selve bande, 10[regelnummer] Daer sente Pietre voete ende hande Int prisoen met waren gebonden Ter selver wilen, ter selver stonden, Dattene dinghel daer ute dede Ende hem die bande afvielen mede. 15[regelnummer] Der ghiften was Eudoxia blide. Te Rome weder dat soe tide Ende brachte beede die ketene daer; Ende te Rome was daer naer Een derde ketene vonden mede, 20[regelnummer] Daer Nero Pietren met binden dede Inden kaerker, alse hine vinc. Hier af ghesciede vremde dinc; Want alse die ene quam ten tween, Worden die III ketene een, 25[regelnummer] So dat die goede keyserinne Entie paues visierden met zinne, Datmen soude den eersten dach, Die in Oestmaende gelach, Vieren doen in allen landen 30[regelnummer] In deere van sente Pieters banden, Om tvolc te bringene van dolingen; Want nochtoe die liede gingen Binnen Rome ende maecten feeste, Die ghemate entie meeste, 35[regelnummer] In deere Augustus, des groots heren, Omme dat hi up dien dach met eren Anthonise den zeghe afwan. Nu geboot men vorwaert an, Datmen dese feeste kere 40[regelnummer] Voert in sente Pieters ere. Te desen selven tiden mede Ghesciede grote wonderlichede; Want die duvel quam tier tijt In een eylant, dat heet CrijtGa naar voetnoot1),Ga naar margenoot+ 45[regelnummer] Toten Jueden openbare, Alse oft hi een propheete ware, Ende seide hi ware Moyses. Ende te bet geloveden si des, Want hi vele tekene dede 50[regelnummer] Met siere mordadegere valschede. Hi belovede hem te doene Int lant van promissioene Ende te leedene over die zee, Alsi wilen gingen min no mee. 55[regelnummer] Si geloveden den viant Ende gingen al toter zee cant, Daer hire een groet deel verdranc. Die daer ghecreghe den ontdrancGa naar voetnoot2) Ende sijn lijf mochte ontdraghen, 60[regelnummer] Wart kerstijn in corten daghenGa naar voetnoot3). Dus sijn die verdoemde rueden,Ga naar margenoot+ Die quade entie vule Jueden,
[pagina 284]
Harde menech waerf bedroghen; Want dat si vinden niet en mogen, 65[regelnummer] Dat willen si souken tallen stonden. Negheen ander Kerst wart vonden Dan Jhesus selve, Marien sone, Al willen si wederseggen tgone. Dicken so sijn sijs gheleert, 70[regelnummer] Nochtan bliven si ombekeert Die meerre menechte, ende dolen al Tote dat Antkerst comen sal.
Van sente Augustijns doot. XI. Ga naar margenoot+ Alse Theodosius ende ValentiniaenGa naar voetnoot1) Dat keyserrike hadden ontfaen, Ende siere mede oec aldaer In hadden ghesijn XIII jaer, 5[regelnummer] Int selve jaer so ghevel, Dat die Wandelen quaet ende fel Affrike swaerlike dorreden, Ende wonnen borch, lant ende steden, So dat si in gheenen daghen 10[regelnummer] Ypone die stat belaghen, Daer bisscop sat sente Augustijn, Wies gelike niemen mach sijn, Ende satere voren XIIIIGa naar voetnoot2) maende, Daer si scade ende grote aende 15[regelnummer] Allen kerstinen lieden daden. In desere plaghen, in derre scaden, So lach die grote Augustijn Inden lesten eveleGa naar voetnoot3) sijn. Want hine hadde ne gene stade 20[regelnummer] Te pleghene der predicadeGa naar voetnoot4), Sine gesellen, die bisscoppe waren, Die vor die felle Wandelsce scaren Gheweken waren in die stat, Omme dat soe staerclike ende wel sat, 25[regelnummer] Die bat hi sere ende riet, Dat si tonpayse en waren niet, Maer dat si alle te samen Gods gesele vor dbeste namen. Selve bat hi nerenstelike, 30[regelnummer] Dat onse Here van hemelrike Sine stat verledeghen soude,Ga naar margenoot+ Of dat hine halen woudesGa naar voetnoot5). Up die derde maent dat dese stat Dat Wandelsche volc besat, 35[regelnummer] Bleef hi liggende dor die noot Ende hi bewaendem der dootGa naar voetnoot6). Die seven salme hi emmer las Met tranen, daer hi vele in was, Ende seide dat elc kerstijn man,
[pagina 285]
40[regelnummer] Daer alle doghet was anGa naar voetnoot1), Sculdich ware dat hi verworve Met penetencien, eer hi storve, Te bewaerne sine uutfaert, Alse hi ter ander werelt vaert. 45[regelnummer] Hi verboot emmer allen eet Niet den clerken alleene, Godweet, Maer den leeken volke mede. Up sine tafele was die zede Dat dese wort stonden bescreven: 50[regelnummer] ‘Wie dat begrijpt eens anders leven, Die hier niet es andie vaert, Hine es der taflen niet waertGa naar voetnoot2)’ Omme pays te makene van desen, So dedi altoes ter tafle lesen, 55[regelnummer] Omme te velne onnutte sake Ende men te min dompheit sprake. Sine clederen ende sine allameGa naar voetnoot3) Waren niet diere, no bequame, Maer te maten scone ende goet, 60[regelnummer] Dat merre doget in verstoet. Hi was out LXXIII jaer, Alse hem anequam der doot vaer, Ende XL jaer haddi in desen Bisscop van Ypone ghewesen. 65[regelnummer] So vele screef hi in sinen daghen Ende dichte, horic ghewaghen, Dat geen erdersch man vulscreve, Hoe langhe hi nu ter werelt leve. Ja, dats wonder noch also groet: 70[regelnummer] Niemen en mochteGa naar voetnoot4) vor sine doot Alle sine boeke verlesen. Dit dinct grote miracle wesen Ende sere overdragen mede Boven alle menscelichede. 75[regelnummer] Van hem sone es niet bekent,Ga naar margenoot+ Dat hi maecte testament; Want die aerme Gods en hadde wat, Weder rijcheit nochte scat, Dat hi iemene mochte gheven, 80[regelnummer] Daer hi enden moeste sijn leven. Dese staerf int jaer ons Heren, Alse ons die croniken leeren, CCCC XL ende een mede, Alse Ypone sine stede 85[regelnummer] Vanden Wandelen was beseten XIII maende, alse wi weten.
Vanden eersten paues die Leo hiet. XII. In derre keyseren XIIIIste jaerGa naar margenoot+ So wart paues van Rome vorwaer Deerste paues die Leo hiet. Hi was gheboren, alsemen ziet,Ga naar margenoot+ 5[regelnummer] Van sinen vader Quintiane Uten lande van ToscaneGa naar voetnoot5). Dese maecte vele omelien, Die wert sijn metter clergien, Ende daertoe naer sinen wille 10[regelnummer] Lingede hi in de messe de stilleGa naar voetnoot6).
[pagina 286]
Ga naar margenoot+ Desen, alsict besereven sachGa naar voetnoot1), Ghesciede up eenen Paschedach, Dat eene vrouwe custe sine hant, Ende hem brochte die viant 15[regelnummer] Also grote coringe ane Van gere vrouwen gedane, Dat altoes uut sinen gedochte Gheent wijf niet comen en mochte; So dattem anequam in sinen zin 20[regelnummer] Dat dewangelie hevet in: ‘Schent di oge, hant oft voet, Werpt van di: hets noch also goet In hemelrike manc gevaren, Dan gesont ter helscher scaren.’ 25[regelnummer] Die selve hant dat hi afslouch; Entie smerte, die hire af drouch, Maectem therte also mat, Dat hi der coringen al vergat. Dit was heimelike gedaen; 30[regelnummer] Maer daer na ghevielt saen, Alse hi enghene messe en sprac Ende niemen en wiste sijn ongemac, Dat alt volc van selker saken Vele seiden ende spraken. 35[regelnummer] Die goede man viel met trouwen Met groter bede an onser Vrouwen, Ende in vastene ende in waken, Omme troest van deser saken. Onse Vrouwe te hem quam, 40[regelnummer] Daer hijt anesach ende vernam, Ende brochte sine hant aldare Ende settedse hem an metter hare. Dies so dancte hi met trouwen Grotelike daer onser Vrouwen, 45[regelnummer] Ende daer hi predecte ende castijede, Seidi dicken ende lijede Dese miracle voer die liede, Dattem dit waerlike dus gesciede. Alsemen desen van eneger statGa naar margenoot+ 50[regelnummer] Van eneger reliquien bat Van apostelen oft van maertelare, So sanc hi messe al openbare Van hem daer mense ave sochte. Na messe men dan vortbrochte 55[regelnummer] Dat corperael, daer men toesach, Daer die lachame Gods up lach, Ende sneet in sticken hem diere quamen, Ende hiet dat sijt vor heilechdoem namen Van dien daer sijt ave sochtenGa naar voetnoot2). 60[regelnummer] Alsijs geloven dan niet en mochten, So stac hi dan geent cledekijn dure, So bloedet daer ter selver ure. Dus maecte hi den lieden vroet, Datter maerteleren bloet,Ga naar margenoot+ 65[regelnummer] Dat si hebben gestort dor Gode, Indie messe, daer es bode Haers gedinct dor hare eereGa naar voetnoot3), Bider cracht van onsen Here Aldaer te jegenworden si, 70[regelnummer] Ende men te rechte sal bidi Die sticken van corperalen Over heilechdoem betalen,
[pagina 287]
Vandien aldaer up dien dach Inder messen was gewach.
Van sente Janne Crisostimus. XIII. Ga naar margenoot+ Inden XVIIstenGa naar voetnoot1) jare Dat dese twee keyseren waren, Theodosius ende Valentiniaen, Ende tkeyserrike hadden ontfaen, 5[regelnummer] Was sente Jan CrisostimusGa naar voetnoot2) Bi den here Theodosius, Die int ellende was bleven doot, Wederbracht met eeren groot Te Constantenoble indie stat, 10[regelnummer] Daer hi te voren bisscop sat. Al tfolc es jegen hem gegaen Ende hebbene also ontfaen, Alse hi ware in desen live. Vro waren manne ende wive. 15[regelnummer] Theodosius quam met weene Onder dander volc ghemeene, Ende bat hem dat hi beede gader Archadiuse sinen vader Ende Eudoxia siere moeder mede 20[regelnummer] Vergave hare pijnlichede, Die si hem daden entie scande, Doe sine dreven uten lande. Te desen tiden so ghevel Te Constantenoble also wel, 25[regelnummer] Dat IIII maende achter een Die erde bevede, ende het sceen Ofte altemale die stat Soude versinken omme dat. Ter selver tijt so gesciede, 30[regelnummer] Dat een man vor alle die liedeGa naar voetnoot3) Indie lucht wart upgedragen, Daer si in bedingen laghen; Ende was hem geseit daer boven, Dat si Gode souden loven 35[regelnummer] Met processien, ende dit singen, Ende niet el daer mede mingenGa naar voetnoot4): ‘Sanctus Deus, sanetus fortis, sanctus et Immortalis, miserere nobis.’ Dit daden si, ende met gere dinc 40[regelnummer] Ghene erdbeve al verginc. Int jaer ons Heren XL ende sesseGa naar voetnoot5)Ga naar margenoot+ Ende CCCC, seghet die lesse, Dat was int XVIIIsteGa naar voetnoot6) jaer, Dat dese twe kindere openbaer 45[regelnummer] Berechten dat Roemsce rike Beede te gader mogendelike, So wart te rade Vortegrijn, Die coninc, entie vriende sijn (Want hi die twee gebroedere ontsach,Ga naar margenoot+ 50[regelnummer] Daer sijn leven ane lach, Aurelius Ambrosius ende Uter mede, Dat si met haerre mogenthede Hem des lands souden verdriven Ofte vaen oft ontliven; 55[regelnummer] Want hi tonrecht was here, Ende si gewassen waren sere), Dat hi ene borch soude maken So vast, datmense met genen saken Nemmermeer en soude gewinnen: 60[regelnummer] Daer wildi hem onthouden binnen. Wercmanne ende metsen dedi halen, Dien hi wel wilde betalen; Bi Wincheestre coes hi ene stede, Aldaer hi fonderen dede 65[regelnummer] Eenen staerken dicken toren; Maer dat was pine verloren; Want wanneer dat iet quam boven, Verroerde derde ende dan stoven Morter, were ende al die steene,
[pagina 288]
70[regelnummer] Ende dat gewercsel al gemeene. Dits dicke omme niet geproevet. Om dese dinc die coninc droevet Ende ontboot waersagers saen, Ende hiet dat si souden verstaen 75[regelnummer] Waer bi sulke dinc gescieden, Ende sijt hem dan souden bedieden. Vele sochten si harentare, Bi wat saken tghene ware. Doe droughen si over een te samen, 80[regelnummer] Dat si vorden coninc quamen, Ende si seiden hem allegader, Dat hi een kint sonder vader Souken dade ende name sijn bloet: Het ware te sinen torre goet; 85[regelnummer] Want leidement int fondement Inden mortre ende int chyment, Nemmermeer soude na dien tiden Geent werc vallen no teglidenGa naar voetnoot1).
Van Merline den wilden. XIIII. Ga naar margenoot+ Hier omme was al ommetrentGa naar voetnoot2) Verre ende wide ghesent, Om te vindene sulc een kint, So lange datmen Merline vint; 5[regelnummer] Want dat volc seide algader, Dat dat kint ware sonder vader. Vorden coninc was hi brocht Met siere moeder, ende besocht An hare wie sijn vader ware; 10[regelnummer] Ende soe seide al openbare, Dat hare die vrucht quam ane Van enen geest in mans gedane, Ende soe en wiste wie hi was. Menegen sere wonderde das. 15[regelnummer] Merlijn seide vor menechs ogen, Dat die ghene hadden geloghen, Die dat seiden dat sijn bloet Toten mortre ware goet. Het ware, seiti, al ander sake, 20[regelnummer] Dat dat werc al tsticken brake,Ga naar margenoot+ Dan die waersagers conden geweten; Ende dies wildi hem vermeten, Dat hijt vor des coninx ogen Openbare wilde togen; 25[regelnummer] Ende hi seide al openbare, Dat onder dien torre ware Een water, ende daer onder mede Twee draken, elc in sine stede, Ende alsi ghevoelden dien last 30[regelnummer] Al te swaer ende al te vast, So keerden si hem up hare ziden Ende lieten twerc algader gliden. Oec so seidi mede dit, Dat deen root was ende dander wit. 35[regelnummer] Tgheent was besocht ende waer vonden, Ende brocht uut ten selven stonden Die draken, entie waren gedaenGa naar voetnoot3) Alse Merlijn dede verstaen. Die draken vochten enen camp grootGa naar voetnoot4): 40[regelnummer] Deen beet den anderen doot. Doe sprac Merlijn ten lieden, Wat die twee draken bedieden: Die Sassen entie Bertoene; Die witte drake in allen doene 45[regelnummer] Die Sassen; ende dandere viande Die Bertoene vanden landeGa naar voetnoot5);
[pagina 289]
Ende voerseide openbare, Dat cortelike te gesciene ware, Dat Aurelius Ambrosius soude 50[regelnummer] Vortegrine comen te houdeGa naar voetnoot1) Ende hem winnen soude met brande, Ende vort varen inden lande Engistus winnen ende vaen Ende hem doen thovet afslaen, 55[regelnummer] Ende besitten gheweldelike Van Bertaengen tconincrike, Ende Uter naer sine doot Coninc blivenGa naar voetnoot2) ende here groot, Ende met venine enden sijn leven. 60[regelnummer] Voert seidi, alsemen vint bescreven, Vanden coninc Arture den vrijen, Dien hi in siere prophetien Den Ever heet van CornewaelgenGa naar voetnoot3), Dat hi soude sonder faelgen 65[regelnummer] Der heileger kerken staen in staden, Die hi vinden soude verladen, Entie weste eylanden begaen Ende hem maken onderdaen, Ende besitten met mogentheden 70[regelnummer] In tlant van Gallen vele steden, Ende hi oec den Roemschen here Ontsienlike soude sijn indie wereGa naar voetnoot4); Maer sijn ende ende sine doot Soude sijn in twifele grootGa naar voetnoot5). 75[regelnummer] Hi voerseide ende ondervant, Datte Sassen souden winnen tlant, Daer dIngelsche af sijn geboren. Oec so seidi dat te voren, Dat die Ingelsche noch na desen 80[regelnummer] Kerstijn lieden souden wesen,Ga naar margenoot+ Ende dat die werdicheit van Lonnen Hem also noch soude ontronnen, Die de stat hadde tharen doene, Doe soe was onder die Bertoene, 85[regelnummer] Ende datse noch, alsonder waen, Cantelberghe soude ontfaen. Dats gesciet; want dbisscopdoem, Dies die van Lonnen hadden roem, Leghet te Cantelbergen hudenGa naar voetnoot6). 90[regelnummer] Oec propheteerdi dat den luden, Dat sente Samsoen van EverwijcGa naar voetnoot7) Ende VII bisscoppe dies gelijc In Aermoriken souden varen, Dat nu Bartaengen heet te waren, 95[regelnummer] Dor die noot van overlaste. Oec vorseidi die felle gaste, Die Normanne, van haren dingen, Dat si Bertaengen souden dwingen, Dat nu Inglant heet bi namen, 100[regelnummer] Ende menech groot wonder te samen, Dat men verstaen niet wel en mach, Voer dat coemt anden dach Dat die dinc also gesciet. Ende dit en es te wonderne niet, 105[regelnummer] Dat God een deel van sinen rade Openbaert onder die quade, Ende ontecket vele plaghen. Dat dedi in Moyses daghen Biden prophete Balaam: 110[regelnummer] Al was dat hi Gods raet vernam,
[pagina 290]
Hi was selve een quaet man, Een heidijn, een onwerdich tyran. Desghelike ende naer desen So maget van Merline wesen.
Hoe die Wandelen Cartago wonnen. XV. Ga naar margenoot+ Ten naesten jare na dese dinc So waest dat GensericGa naar voetnoot1) vinc, Der Wandelen coninc, scalckelike Kartago, hoeftstat van Affrike, 5[regelnummer] Ende Affrike naer altemale. Waest up berghe of in dale, Daer borgen ofte vesten waren, Danen verdreef hi sonder sparen Die Romeine ende verslouch, 10[regelnummer] So dat hi al sijn gevouch Dede over die Roemsche gewelt, Ende hi Affrike vort behelt, Hi entie sine, die na hem quamen, Lange wile alle te samen. 15[regelnummer] Dese Genseric hadde doget ghene Over hem, grote nochte clene. Allen lieden was hi swaer, Sonder den Wandelen vorwaer; Ende so si edelre waren van maghen 20[regelnummer] Oft heilegher, horde hijs gewagen, So hi emmer hem was felre. Noch tesere werelt nochte elre En dochti te ghenen dinghen. Die papen, die de sine vinghen, 25[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende den bisscop van Caerthago Stac hi al uut ende maecte onvro. Cloestre, husen ende kerken, Nam hi altemale den clerken Ende gafse den Arrianen, 30[regelnummer] Die den onsen daden vele banenGa naar voetnoot2), Of hi gafse vort den sinen, Den onreinen vulen zwinen. Ten naesten jare gheviel hier na, Dat oec int minder Azia 35[regelnummer] Tote Ephesus indie stede God groot wonder gescien dede; Want VII gebroedere waren vonden, Die wilen in ouden stonden Vanden keyser Decius waren gevaen, 40[regelnummer] Ende hem was grote maertelie gedaen, Omme tanebedene die afgode. Maer dat daden si so node, Dat si in eene hagedochte Ontfloen, daer si sliepen sochte 45[regelnummer] VIII jaer min dan twee hondert, Dies der menscelicheden wondert. Hare ystorie willic ontbinden, Ende hoese God daer dede vinden. Malcus ende Maximiaen, 50[regelnummer] Seraphion ende Marciniaen, Constantijn, Denijs, Johan, Dus hieten dese VII man.
Vanden VII slapers. XVI. In keysers Theodosius tidenGa naar margenoot+ Begonsten quade liede striden Jegen tgelove vander kerken, Ende seiden selke grote clerken, 5[regelnummer] Dat onse mensceit clene no groet Niet en verrese na de doot, Noch selves inden joncsten daghe. Dies dreef jammer ende claghe Theodosius, die keyser goet. 10[regelnummer] Eene hare dat hi anedoet, Ende sat ende bat onsen Here Alle daghen met tranen sere. Onse Here hevet dat versien, Ende wildene troosten mettien 15[regelnummer] Ende hope ende tekijn gheven, Dat wi verrisen sullen ende leven, Ende hevet sinen scat ondaen, Ende dede die VII broeders upstaen.
[pagina 291]
Een portre was in Ephesen, 20[regelnummer] Ende sijn wille quam in desen Dat hi stallageGa naar voetnoot1) maken wille Inden berch, aldaer stille Ghene VII broeders laghen, Ende sine beesten daer in jagen. 25[regelnummer] Metseners souden dat slechten Ende naer haren wille berechten, Ende vonden een bestopt gat Ende vaste steenen in dat, So dat die dach inwaert sceen. 30[regelnummer] Doe wart onwake der broeder eenGa naar voetnoot2), Ende elc hevet anderen gegroet. Ga naar margenoot+ Hem dochte in haren moet, Dat si enen nacht ende nemmere Gheslapen hadden wel ende sere; 35[regelnummer] Ende hem gedochte, sonder saghe, Sferdriets vanden anderen daghe, Ende hebben Malcuse gevraget, Of men daer buten haers gewaget. Hi sprac: ‘Ic seit u ghistren spade: 40[regelnummer] Men souct ons met ghemenen rade, Dat wi die afgode anebeden; Dats skeysers raet, God moets ons vreden!’ Doe antworde Maximiaen: ‘Dat weet God, hen wert niet gedaen.’ 45[regelnummer] Elc trooste anderen ghereet. Mettien men ghinder Malcuse heet, Dat hi gha indie port Ende cope broot ende bringet vort, Ende brincs meer dan hi gistren dede, 50[regelnummer] Ende verneme in die stede, Wat gebode die keyser uutgaf, Ende bringe die waerheit daer af. Malcus hevet V Ga naar voetnoot3) genomen Ende es uten hole comen. 55[regelnummer] Alse hi die steene sach vor tgat, Sere began hem wonderen dat; Maer anders lach in sijn gedochte, Te min hire omme rochteGa naar voetnoot4). Ter porten quam hi ter vaert. 60[regelnummer] Mettien sach hi upwaert Ende saghere boven een cruce staen. Ter andere porten es hi gegaen Ende hevet dat selve daer versien: Noch wonderdem meer van dien. 65[regelnummer] Te wat porten so hi ghinc, Hi sach emmer die selve dinc Ende daertoe al verkeert die stede. Doe ginc hi hem seinen mede Ende ginc ter eerster porten na desen; 70[regelnummer] Want hi waent in drome wesen. Hi getroestem int ende Ende ginc inwaert met genende, Ende dectem so hi best mochteGa naar voetnoot5), Ende quam daermen broot vercochte, 75[regelnummer] Ende horde spreken van onsen Here. Doe wart hi in wonderne mere, Ende seide: ‘Wanen mach dit comen? Ghistren en dorste hier niemen nomen Jhesus Cristus noch Marien: 80[regelnummer] Nu dinken sijs mi alle lijen. Dits Ephesus niet, sonder waen: Die stat dinct mi al anders staen. Nochtanne en wetic niet mede, Wanen hier quame een ander stede.’ 85[regelnummer] Doe vragedi: ‘Hoe heet dese port?’ - ‘Ephesus,’ hevetmen hem geantwort. Doe peinsdi: ‘Ic bem in dole,’ Ende keerde weder te sinen hole; Doch es hi teenen backere comen, 90[regelnummer] Ende hevet sijn ghelt genomen
[pagina 292]
Ende hevet geboden omme broot. Ga naar margenoot+ Den lieden hads wonder groet, Ende over een seiden si dat: ‘Dese heeft vonden eenen scat; 95[regelnummer] Dits ghelt van overouden tiden.’ Malcus dar qualike ontbiden. Hi sietse runenGa naar voetnoot1) ende es in waen, Dat sine emmer willen vaen Enten keyser leden met gewelt. 100[regelnummer] Hi bat dat si broot ende ghelt Behouden ende latene gaen; Maer si gegrepene harde saen, Ende seiden: ‘Wanen bestu? Want du heves vonden nu 105[regelnummer] Der oudere keyseren scat, Wijs ons oec mede dat. Wij willen sijn dine ghesellen Entie dinc niemene vertellen, Oft anders werdet openbare.’ 110[regelnummer] Malcus en weet wat seggen van vare. Doe si dat seiden, waerre vele Ende worpen hem een strop om de kele, Ende leedene mids indie stede. Die mare liep ute mede, 115[regelnummer] Dat daer een jongelinc ware vonden, Die ouden scat wiste tien stonden. Alse tfolc omme hem was gestaen, Haddi gherne onscout gedaen, Dat hi der dinc onsculdich ware. 120[regelnummer] Up tfolc sach hi harentare, Want hi waender hebben maghe, Up aventure of hire enegen sage; Maer niemen en kenden uptien dach, No hi niemen dien hi sach. 125[regelnummer] Rechts alst ware een sinloes man, Sach hi gheenen lieden an.
Hoe si alle worden vonden. XVII. Dese mare hevet verhortGa naar margenoot+ Die daer bisscop was inde port, Een heilech man ende hiet Marijn; Entie bailliu heet den knapen sijn, 5[regelnummer] Dat si den jongelinc metten gelde Bringen met hoveschen geweldeGa naar voetnoot2). Alsemenne leedde ter kerken waert, Weendi alse een man vervaert, Ende peinsde: ‘Ten keysere moetic nu.’ 10[regelnummer] Die bisscop entie bailliu Sagen tgelt ende vrageden dat, Wanen hem quame sulken scat. Dander seide: hine hads niet vonden, Maer uut siere borsen tien stonden 15[regelnummer] So haddi gheent ghelt genomen: Hine weet waer in hi es comenGa naar voetnoot3). Men vragede: wanen hi geboren ware. Hi seide: ‘Ic weet openbare Dat ic henenGa naar voetnoot4) bem geboren, 20[regelnummer] Es dit Ephesus alst was te voren.’ AntipaterGa naar voetnoot5) sprac, die baelliu: ‘Sech ons dine magheGa naar voetnoot6) nu: Hets recht dat conde van di coemt.’ Alse hi sine maghe noemt, 25[regelnummer] Sone es niemene diese kent,Ga naar margenoot+ Maer si seiden al ommetrent: ‘Dese veinset hem, omme dat hi Eenechsins ontga daer bi.’ Die bailliu hevet geantwort: 30[regelnummer] ‘Waertoe doghen dine wort? Dese slach es over waer Ouder dan CC jaer Ende es van skeysers Decius slageGa naar voetnoot7). Hens geen gelt dat nu bi daghe
[pagina 293]
35[regelnummer] Indie werelt es ghemeene, Noch en gelijct groot no clene; Ende dine maghe sijn lange bleven. Hoe mochtstu so jonc sijn ende nu leven? Waenstu in aldusdaen lieghen 40[regelnummer] Alle die vander stat bedriegen? Hier omme dinct mi redene bet, Datmen di pine na die wet, Onthier ende du ons seges waer.’ Malcus bat genaden daer 45[regelnummer] Ende seide: ‘Dor Gode! berecht mi doch Eene dinc, die ic vraghe noch, Ende dan salic u maken in inne Al dat leit in minen zinne. Decius, die in dese stat 50[regelnummer] Keyser ende here sat, Segt mi, waermen dien man vint.’ Die bisscop seide: ‘Lieve kint, In al die werelt ic en weet Nu die Decius heet. 55[regelnummer] Hets waer, wilen, alsemen nu siet, Was een die Decius hiet.’ Malcus seide: ‘Dit doet mi dovenGa naar voetnoot1), Dat mi niemen en wille geloven; Maer volget mi: ic sal u togen 60[regelnummer] Mine gesellen vor u ogen Inden berch CelioenGa naar voetnoot2). Ghelovet hem, wildijs mi niet doen. Dor hem vloen si, wetic wel, Want hi den kerstinen was so fel. 65[regelnummer] Es dit Ephesus, so saghic dat, Dat hi hier ghistren quam indie statGa naar voetnoot3).’ Doe sprac die bisscop ten bailliu: ‘Hets een wonder, seggic u, Dat ons God voer onsen ogen 70[regelnummer] In desen jongelinc wille toghen.’
Hoe si alle storven weder. XVIII. Nu sijn si met groten scarenGa naar margenoot+ Metten jongelinc ghevaren, Die bailliu entie bisscop Marijn, Daer dandere VI gesellen sijn, 5[regelnummer] Ten berghe Celyoen aldus. Voer alle dandre ginc Malcus Ten sinen indie haghedochte; Die bisscop na, alse hi mochte, Ende vant onder die steene, 10[regelnummer] Daer die inganc al gemeene Vanden hole bestoppet was, Ghezeghelt, daer hi ane las Lettren, die selverijn warenGa naar voetnoot4), Ende ghinc den volke openbaren,Ga naar margenoot+ 15[regelnummer] Bi wat redene mense bewrochte Indie donkere haghedochte, Des den volke wonderde sere, Ende loveden Gode onsen Here. Si gingen allegader besien 20[regelnummer] Gheene lieden aldaer mettien. Si waren geblijet alse bloet, Of gelijc alse die rose doetGa naar voetnoot5). Doe vielen die liede up hare knien Ende loveden Gode sere mettien. 25[regelnummer] Die bisscop entie bailliu mede Senden voervoetsGa naar voetnoot6) indie stede Ten keyser Theodosius,
[pagina 294]
Ende screven: ‘Coemt in Ephesus, Ende siet dwonder an met ogen, 30[regelnummer] Dat ons God wille vertoghen.’ Hijs vander erden upgestaen Ende hevet den zac afgedaen, Daer hi met rouwen in sat. Gode lovedi omme dat, 35[regelnummer] Ende voer van Constantenoble daer. Dat volc volgedem mede naer, Ende hi es ten hole comen, Daer hi inne hevet vernomen Dat die heilege lieden laghen. 40[regelnummer] Ende teersten dat si den keyser sagen, Wart hem danscijn also clare, Alse oft eene zonne ware; Ende alse die keyser sach die heren, Viel hi ter erden hem teeren, 45[regelnummer] Ende dancte Gode ende cussedse mede Ende weende up elken daer ter stede, Ende seide: ‘Ic zie u, sonder zaghe, Alse oft ic Lazaruse saghe, Dien God hiet vander doot upstaen.’ 50[regelnummer] Doe seide Maximiaen: ‘Keyser, nu gheloof dies mi, Dat ons God hevet omme di Hier verwecket vander doot, Omme die verrisenesse groot, 55[regelnummer] Omme dat man ende wive Gheloven, dat van dode te live God verrisen sal gheven; Want alse waerlike alse wi leven Ende sijn verwect in diere gebare, 60[regelnummer] Alse oft van dode te live ware, Ende ghelijc rechts alsemen seghetGa naar voetnoot1) Dat die ghene le slapene pleghet, Ende no goet no quaet en heeft, Nochtan roert ende leeft, 65[regelnummer] Also waerwi, daer wi laghen, Ende sliepen levende ende niet en sagen.’ Ende alse hi dit hadde gheseit Ende vele meer dan hier ane leit, Leiden si thovet neder alle VII, 70[regelnummer] Ende scieden van desen levene, Ende gaven Gode metter doot Den gheest up, alse hi geboot. Die keyser es up hem gevallen Ende weende sere up hem allen,Ga naar margenoot+ 75[regelnummer] Ende hiet maken cassen van goude, Daermense in leggen soude. Snachts daer die keyser lach, Quamen si vor hem, daer hijt sach, Ende seiden: ‘Hore harewaert du! 80[regelnummer] Also alse wi tote nu Uptie erde laghen ende verresen, Also sullen wi vortmee wesen, Onthier ende God sal wisen Dat wi van der doot verrisen.’ 85[regelnummer] Doe hiet die keyser die stede Met verghouden steenen mede Al verheffen ende versieren Scone in alre manieren; Ende alle bisscoppen, die des lijeden
[pagina 295]
90[regelnummer] Ende seiden ende castijeden, Dat verrisenesse soude wesen, Hiet hi eeren vort na desen.
Hoe Aurelius Ambrosius Bertaengen wan. XIX. Ga naar margenoot+ Int selve jaer dat dit gesciede, Quam gevaren ende sine liede Aurelius Ambrosius (Merlijn hadt vorseit aldus) 5[regelnummer] Uten lande van Armorike, Dat nu Bertaengen heet ghemeenelike, In grote Bertaengen up Vortegrine, Ende wan hem af die borch sine Ende heeftene daer up verbrant. 10[regelnummer] An bem so viel al dat lant, Ende voer van steden te steden, Ende liet die Sassen nieweren in vreden Ende jagedse ende slouch: Niemen en was dien hi verdrouch, 15[regelnummer] So dat Engistus entie sine, Daer af comen was al die pine, Die Sassen te samene trect, Alse die hem te verwerne meet. Daer was een wijch van hogen doene; 20[regelnummer] Doch verwonnen die Bertoene, Ende Engistus wart gevaen. Die coninc hiet hem thovet afslaen, Entie Sassen, die waren beseten Indie steden, alsi weten 25[regelnummer] Dat haer here doot es bleven, Hebben si hem upghegbeven Ende baden omme genaden; So dat die coninc wart beraden, Dat hi dat heidine diet 30[regelnummer] Te genaden comen liet, Ende lietem besitten tlant Tusscen der Ombren ende Scollant, Ende maecte mettem pays ende vrede, Up dat si die getrouwechede, 35[regelnummer] Die si swoeren in waerre saken, Up hem nemmermeer en brakenGa naar voetnoot1), Vort so voer hi hier na aldus, Coninc Aurelius Ambrosius, Ende maecte weder cloester kerkenGa naar voetnoot2), 40[regelnummer] Die hi scone dede weder werken,Ga naar margenoot+ Die Engistus met gewelt Entie Sassen hadden gevelt, Alse die quaet heidijn waren Ende haetten alle kerstine scaren. 45[regelnummer] Die lieden, die waren ghevloen, Some omme hare mesdoen, Some oec des lants verdreven Van Engistus ende sinen neven, Die riep hi weder te hande 50[regelnummer] Ende vergaf hem scade ende scande, Die sinen vorderen was gedaen. Wette, die waren tegaen Achter lande ende indie steden, Selti weder ende dede bevreden 55[regelnummer] In Bertaengen vast ende wel. Der kerken dienst, die sere tevel, Om dat die Sassen waren ondaenGa naar voetnoot3), Ende biden quaden Pelagiaen, Die ongelove brochte int lant, 60[regelnummer] Die verhief hi weder te hant, Ende sette bisscoppen indie steden, Daer tlant doe was in vreden, Ende daerse te voren hadden gewesen. Daer naer maecti naer desen 65[regelnummer] Een edel kerchof ende een diere Van sere sonderlinger maniere, Van groten steenen, die hi daer brochte Van Yrlant, die hi daer sochte Bi Merlijns rade, die som noch staen 70[regelnummer] Ende som van ouden sijn tegaen; Ende heet die Dans vanden GygantenGa naar voetnoot4). Daer liggen ridderen metten serianlen,
[pagina 296]
Die valscelike waren verraden, Doe si waenden met goeden staden 75[regelnummer] Paerlementen jegen die Sassen, Die haer ondanx moesten wassenGa naar voetnoot1)
Sente Remijs gebornesse. XX. Ga naar margenoot+ Ten selven jare dat Vortegrijn Verbrant wart entie gesellen sijn, So staerf die coninc Clodien, Die dachtersteGa naar voetnoot2) was gesien 5[regelnummer] Vanden Vranken, die openbare Hem visierde met langen hare, Ende sijn sone Merovinc Die was die de crone ontfinc, Die was vromech ende stout 10[regelnummer] Ende besat met ghewout Tlant dattem sijn vader liet: Bi hem en bleefs verloren niet. So vromech was hi sonderlinge, Dat sijn geslachte Meruvinge 15[regelnummer] Na hem hieten menech jaer. Dese regneerde over waer X jaer over die Vrancsche heren, Ende staerf met groter eren. Ga naar margenoot+ Over II jaer daer na, alswijt horen, 20[regelnummer] So wart sente Remij geboren, Die bisscop sidert te Riemen was; Ende verboetscepedeGa naar voetnoot3), alsict las, Een heilech man, die teere statGa naar margenoot+ Up eenen berch in eene cluse sat, 25[regelnummer] Die sine ogen hadde verloren; Ende alse dat kint wart geboren Van siere moeder, die hiet Elline, So nette die moenc die ogen sine Met haren melke, ende hi genas, 30[regelnummer] Dat eene scone miracle was. Int XXIIIste jaer dat te samen Inden keyserike quamen Theodosius ende Valentiniaen, Wart die kerke sere ondaen 35[regelnummer] Vanden Wandelen in Affrike Biden coninc GenserikeGa naar voetnoot4); Want si verbranden die bouke, Si maecten hemden ende brouke Vanden cleeden vanden outaren, 40[regelnummer] Ende vanden causulen te waren Ende van anderen dieren cleeden Daden si hem abijt gereedenGa naar voetnoot5); So dat die bisscop Valeriaen, Die out doe was, sonder waen, 45[regelnummer] LXXX jaer, want hi ontseide DenGa naar voetnoot6) Wandelen dor hare dorperheide Der heileger kerken sacrament, Swaerlike wart hi daer gescent; Want die coninc dedene sluten 50[regelnummer] Naect ute allen husen buten, Dattene niemene inliete mede
[pagina 297]
No in huse, no in stede, Ende moeste dus met groter vrucht Sterven onder die blote lucht. 55[regelnummer] Ten naesten jare, wi vindent dus, Staerf die keyser Theodosius In sijn XXIIIIste jaer, Dat hi trike, wet vorwaer, Sinen neve Valentiniane 60[regelnummer] Mede gaf te deelne ane. In sinen tiden, alse Prosper seget, Daer vele wijsheden in leghet, In sijns riken XVste jaer, Was gemaect ende versament claer 65[regelnummer] Een bouc van keyserliker wet, Daer die dinghe in waren geset Elc naer sijn recht in sine stede, Tallen rechte ter wettelichede, Entie bouc die heet CodeGa naar voetnoot1). 70[regelnummer] Noch en leertmenne niet node, Want noit en was vray legiste, Die van desen niet en wiste.
Vanden keyser Martiane. XXI. Ga naar margenoot+ Na des jongen Theodosius doot So wart keyser ende here groet Een ander, die hiet Martiaen. Hi ende Valentiniaen 5[regelnummer] Regneerden te samen V jaer. Trike ontfingen si voerwaer Te samene int jaer ons Heren, Alse ons die ystorien leren, CCCC L ende twee. 10[regelnummer] Ga naar margenoot+ Maer Martiaen waest een jaer mee, Keyser, dan sijn geselle was: Hier na makic u vroet das. Int eerste jaer dat si te samen Den last vanden rike namen, 15[regelnummer] Bider bede vanden paues Leoene Ende bi Martiaens toedoene So was eene consilie scone Versament tote Calcedone, Omder heilegher kerken noot, 20[regelnummer] Want dat herisie groot Ghesayt wart in kerstijnhede. Daer was vermeesaemt up de stede Enticies entie EntianeGa naar voetnoot2), Die wilden alle doen te verstane, 25[regelnummer] Dat die Gods Sone na de godlichede Ende naer sine menscheit mede Al van eere naturen ware. Dat was ontproevet daer openbare; Want die godheit nie en began, 30[regelnummer] Entie mensceit hevet begin an. Nestorius wart verdoemt mede, Die tote Ephesus indie stede Verwaten was hier te voren, Ende alle dies hem wilden horen. 35[regelnummer] Die consilie lijede das, Dat van Marien geboren was, Die maghet es ende kint gewan, Warachtech God, warachtech man, Ende es in personen een, 40[regelnummer] Ghedeelt in naturen tweenGa naar voetnoot3). Daer was mede gegeven uut, Dat wi des lijen overluut, Dat Maria met groter eeren Cristus moeder es, Gods ons Heren, 45[regelnummer] Omme Nestorius gebode, Dat seide, dat Maria niet Gode, Maer enen mensce alleen vortbrochte, Die sterven bi naturen mochteGa naar voetnoot4). Men leset mede dat gesciede 50[regelnummer] Int consilie daer vordie liede, Te Calcedone, daermen street Om tkerstijn gelove gereet Vorden paues Leo, diere was, Ende daertoe mede, alsict las, 55[regelnummer] VI^C bisscoppe ende XXX te waren. Dongelovege met haren scaren
[pagina 298]
Hadden vele meesters daer, Entie desputeringe was zwaer. Die tgelove hadden lief, 60[regelnummer] Si seiden: ‘Wi scriven in enen brief Onse gelove, ende ghi dat uwe In eenen andren brieve nuwe; Ende hier leget Gods vercorne amie, Die edele maget sente Eufemie: 65[regelnummer] Wi leggen onse brieve up hare, Vorden keyser openbare, Ende elc bidde na sijn geloven Onsen Here van hier boven, Dat hi vertogeGa naar voetnoot1) openbare, 70[regelnummer] Ga naar margenoot+ Welc ghelove dat si tware, Ende laet ons tgraf sluten toe.’ Dandere seiden: ‘Dat si, men doe.’ Men dede dit sonder valsch gelaghe. Donse vasten VII daghe 75[regelnummer] Ende baden Gode; ende quamen Metten keyser alle te samen Ten grave sente Eufemien Beede te gader die paertijen, Ende hebben tgraf daer ondaen 80[regelnummer] Ende vonden ghenen doden saen, Die den brief der heileger kerken, Oechsiende leeken ende clerkenGa naar voetnoot2), Ondede in hare rechtre hant; Enten anderen brief men vant 85[regelnummer] Liggende onder hare voete Dorperlike ende sere onsoete. In dese consilie was gheset Bider heilegher kerken wet, Dat men maecte in gere stede 90[regelnummer] No cloester no monster medeGa naar voetnoot3), Dan biden bisscop vander stat, Onder wien dat laghe dat. Dat consilie verboot die dinghe, Datmen te moenke niet ontfinge 95[regelnummer] Die eighijn ware tenegen hove, Sonder bi sijns heren orloveGa naar voetnoot4). Daer was verboden oec den clerken Te hebbene te samen II kerken.
Vander Hunen plaghe. XXII. Oec ghesciede int selve jaerGa naar margenoot+ Ter werelt menech tempeest swaer; Want bina elx dages beefde daerde, Ghelijc of soe hare vervaerde. 5[regelnummer] Inden hemel togede God Tekene, die niet en dochten spot; Want savonds was emmer nort oest Die hemel root, dat was wantroest; Want int rode te meneger stede 10[regelnummer] Ghinghen witte stripen mede, Ghemaect alse oft speren waren. Die mane sachmen oec vervarenGa naar voetnoot5), Entie comete, dic felle sterre, Sachmen openbare verre, 15[regelnummer] Die men niet en mach ghesien, Daer en moet wonder na ghescien; Ende menech ander tekijn een Sachmen, dat groot wonder sceen. Ten naesten jare quam metten Hunen 20[regelnummer] Ettel, ende wilde stunen Jeghen dat edel Roemsche rike. Hi quam gevaren mogendelike Ute Pannonien met sinen roten. Die coninc vanden Oester Goten, 25[regelnummer] Walamaris, die quamer mede Met harde groter mogenthede, Entie coninc AlarijcGa naar voetnoot6) Van Gepyden dies gelijc, Ende andere menege wilde scare 30[regelnummer] Vanden nortvolke dat trac hare, Ende quamen over Rijn ghevallen,Ga naar margenoot+ Omme te destruweerne Gallen, Ende daer na ghemeenlike Altemale tRoemsche rike. 35[regelnummer] Sijn volc, daer hi met quam getrect,
[pagina 299]
Al met ysere wel verdect, Was, alsict geweten can, Wel vijfhondert dusent man. So ongetelt was sine macht, 40[regelnummer] Dat torre, mure, veste no gracht, Voer hem niet en mochte gestaen, Hen moeste al ter neder gaen. Die gramscap van onsen Here Die was verbolghen also sere 45[regelnummer] Up dat staerke lant van Gallen, Dat alle die steden moesten vallen Ter erden neder alle ghemeene, Sonder eene menechte cleene, Die God selve bescermen dede 50[regelnummer] Doer siere heilegher lieden bede. Ga naar margenoot+ Te Mets quam hi vordie stat: Die haddi saen gemaket mat, Ende hevet die lieden som versleghen, Som gevaen, som woch gedreghen 55[regelnummer] Metten bisscop vander stede. Maer God sine miracle dede, Want hem allen haer ogen vergingen, Die den bisscop entie sine vinghen. Die Hunen worden dies geware 60[regelnummer] Ende warens alle in groten vare, Ende lieten den bisscop gaen Ende al sijn volc dat was gevaen, Ende lietense weder met goeden vreden Keren te Mets inder stede. 65[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dese zonde ende desen toren Haddem langhe vorseit te voren Sente Servaes, dien van Gallen, Dattem sere soude mesfallen Omme hare weelde ende haer overdaet, 70[regelnummer] Want haer leven dat was quaet; Ende lettel soude bliven port In Gallen, soene soude sijn testort; Maer Mets soude bina best genesen: Dat soude sonderlinge wesen 75[regelnummer] Om theilechdoem van sente Steven, Dat indie stat daer ware verheven. Oec lesen wi van sente Servase, Dat hi voer te Tricht up de Mase Ende liet Tongren sine stat, 80[regelnummer] Daer hi lange bisscop in sat, Ende seit hem wel te voren, Datse die heidine souden storen, Tricht, ne waer dat hi daer leghet, Also alse sine vite seghetGa naar voetnoot1).
Hoe Ettel metten Hunen quam in Gallen. XXIII. Cortelike, verstaet dat wel,Ga naar margenoot+ So swaer was Ettel ende so fel, Ende so vresam was sijn here, Daer en dochte jeghen gene were. 5[regelnummer] Tongren was in dien stonden, Also alse ons die boeke orconden,Ga naar margenoot+ Die vastste stede diemen wiste do, Sonder Rome ende Carthago, Die sonderlincste vele te voren, 10[regelnummer] Die mure van vastheit vercoren, Alse noch elc mensce wel seghet, Die siet hoe die veste leghet Al gheheel neder ghevelt: Dat dede Ettel met sire gewelt. 15[regelnummer] Also trac hi ten mure waert, Ghelijc alse een storm henen vaert, Die dat coren slaet ter neder: Also voer hi vort ende weder, Ende waerp algader onder voet 20[regelnummer] Wat so was in sijn gemoet. Oudenborch was in dien daghen, Alse ons die ystorien gewagen, In Vlaendren ene vaste stede: Die velden si ende slichten medeGa naar voetnoot2),
[pagina 300]
25[regelnummer] Ende voert danen al omme ende omme, Nu zuut, nu west, nu straten cromme, Noch en liet, al sonder waen, Nieweren eene veste staen. Therenborch heefti ghevelt 30[regelnummer] Ende oec Atrecht met gewelt, Ende alle die steden hare ende geins Tusscen daer ende Orlieins; Ga naar margenoot+ So dat van Rome Etius, Die was der stat patricius, 35[regelnummer] Hevet vernomen dese mare, Ende quam metter Roemscer scare. Die coninc vanden Wester Goten Quam mettem met sinen roten, Ende was die coninc Diederijc. 40[regelnummer] Daer quam mede dies gelijc Vanden Vranken coninc Meruvinc, Ende mettem menech jongelinc, Stout, vromech also wel, Enten Hunen sere fel; 45[regelnummer] Want si scade ende grote scande Hadden gedaen in sinen lande. Up dat velt van Tsalons quamen Dese grote heren alle te samen. Ga naar margenoot+ Daer vernam coninc Ettel saenGa naar voetnoot1), 50[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dat menne met wighe wilde bestaen, Ende sach wel dat daer ter uren Algader stont in aventuren. Sijn raetsel dat hi souken dede, Hoet daer vergaen soude ter stede; 55[regelnummer] Ende wart wel seker dies, Dat groot soude sijn dat verlies, Ende dat die vander ander zide Souden verliesen inden stride Sekerlike eenen hoeftman. 60[regelnummer] Nu lach sine hope daer an, Naer sijn lotGa naar voetnoot2) ende naer sijn lesen, Dat dat Etius soude wesen, Ende en wilde te ghenen tiden Niet ontwiken, hine wilde stridenGa naar voetnoot3). 65[regelnummer] Nochtan was hi in groten vare, Want hi so meneghe grote scare Jeghen hem daer sach ghereet. Die gheene, die hi hadde leet, Dien gaf hi den vorwijch voren. 70[regelnummer] Lievere waren si hem verloren Dan sine getrouwe man, Daer sijn troest meest lach an.
Vanden groten wijch vanden Hunen. XXIIII. Men begonste den wijch strancGa naar voetnoot4)Ga naar margenoot+ Des morgens metter zonnen upganc. An drien steden wart bestaen Ettel vandenGa naar voetnoot5) Hunen saen. 5[regelnummer] Die Romeine up deene zide Quamen, die wijs waren van stride, Die den aren van Rome brochten, Daer si stoutelike onder vochten; Up dander zide die Wester Goten 10[regelnummer] Quamen met dorsterken roten Uptie Hunen swaer verheven, Alse diese slands hadden verdreven; Ter derder zide quamen die Vranken, Alse die hem gerne souden danken, 15[regelnummer] Dat si dat Vrancsche conincrike Verherijet hadden so swaerlike. Daer wart gevochten in elke zide So bitterlike in ghenen stride, Dat men niet en can gheleren,Ga naar margenoot+ 20[regelnummer] Dat, sidert der passien ons Heren, Oint in Gallen daer te voren So menech mensche bleef verloren;
[pagina 301]
Want die Hunen dat wel saghen, Datse die vlucht niet conde ontdragen 25[regelnummer] Ende wilden vercopen dat si brochtenGa naar voetnoot1). Romeine, Vranken, Goten vochten, Alse die gherne wilden verjagen Die liede, die de werelt plaghen. Die nacht die benam den strijt: 30[regelnummer] So fier, so groot was daer de nijt. Up dien velde bleven nochtan Doot liggende C^M man Ende LXXX^M oec mede. Oec bleef daer doot uptie wijchstede 35[regelnummer] Coninc Diederic vanden Wester Goten, Die was beweent van sinen roten. Nochtan behilden met gewelt Die Romeine entie Vranken tfelt, Ende dreven die Hunen met onminnen 40[regelnummer] Weder te haren lijtsen binnenGa naar voetnoot2). Ettel die vernam die mare, Wie doot in dander zide ware, Ende vernam ende sach wel Dat dmeeste verlies up hem vel. 45[regelnummer] Altemale die karrineGa naar voetnoot3), Die karren entie waghene sine, Doet hi setten teenen ringe, Waers te doene, dat hire in ginghe Ten naesten dage met sinen besten, 50[regelnummer] Ghelijc het ware in eere vesten. Oec was hi also beraden, Waert so dat sonder ghenaden Daventure ten naesten daghe Up hem gave die sware plaghe, 55[regelnummer] Ende hi saghe dat hi ne mochte Hem niet verweren, hoe so hi vochte, Sone wildi niet gedoghen, Dat hi saghe met sinen oghen, Dat sine vianden mettem speelden 60[regelnummer] In haerre feesten, in haerre weelden; Maer hi wildem selven wreken Ende wilde sijn karrijn ontsteken,Ga naar margenoot+ Ende hem verbernen entie sine Altemale metten karrine, 65[regelnummer] So dat hem niet worde te goede No roof, no zeghe, no overmoede, Sonder dat si saghen albloot Hare vianden vor hem dootGa naar voetnoot4). Ten naesten dage, alst verdagedeGa naar voetnoot5), 70[regelnummer] Ende men sere reet ende jagede, Om te siene wiere was doot, Of wiere uten wighe ontscoot, Vonden die Wester Goten doot Diederic, haren here groot, 75[regelnummer] Dies si dreven groot mesbaer, Ende leident den Hunen so naer, Hadden hem die Vranken ente Romeine Also vrienden geweest gemeine, Alsten orloghe hadde bestaen, 80[regelnummer] Si hadden gewroken, sonder waen, Haren here; want daer ware bleven Ettel met al sinen neven. Maer Etius van Rome sach Die Hunen tonder up dien dach, 85[regelnummer] Ende ontsach hem der Wester Goten, Waren si met haren roten
[pagina 302]
Des orloghes te boven bleven, Si hadden dien van Rome gegeven So vele te doghene, alsem dochte, 90[regelnummer] Dats trike genesenGa naar voetnoot1) niet en mochte, - Ende dede eenen dullen raet Ende eene ongeraecte daet. Hi sprac ten Goten enten Vranken, Ende began hem sere danken, 95[regelnummer] Dat si also vromelike Gheholpen hadden den Roemscen rike. Oec sprac hi ten Wester Goten, Al ware haer coninc doot gescoten, Dat si hem wiselike helden: 100[regelnummer] Den Hunen ware so swaer een telden Nu geleert int lant van GallenGa naar voetnoot2), Hen soudem nemmermeer gevallen, Dat si tlant weder souden soeken. Tursimonde heet hijs roeken, 105[regelnummer] Die sinen vader daer verloos In dien wighe, dien roekeloes Die Wester Goten hadden verloren, Dat si daer raets wilden horen Ende si te lande wilden keren, 110[regelnummer] Dattem ghene vremde heren Tlant van Toulouse afwinnen Ende Spaengen besitten binnen; Want die Wester Goten besaten dat, Lant, borch, bosch ende stat. 115[regelnummer] Selve metten Roemscen scaren Es Etius heenen gevaren, Ende metten Vranken Meruvinc Voer woch besetten sine dinc. Tursimont metten sinen algader 120[regelnummer] Voer thuus met sinen doden vader. Dus wart Ettel [daer] vertroost, Ga naar margenoot+ Daer toe uut swaerre anxt verloest.
Hoe Ettel weder quam in Gallen. XXV. Ettel es blide ende vro,Ga naar margenoot+ Dattem comen es also, Dattene die vianden begeven, Daer hi laten waende tleven, 5[regelnummer] Ende sette met haesten sine vaert Weder te Pannonien waert, Dat nu es tlant van Ongerien, Ende vervulde sine paertijen Van die hem versleghen warenGa naar voetnoot3), 10[regelnummer] Ende quam met sinen scarenGa naar margenoot+ Weder te Gallen waert getrect, Alse die hem te wrekene mect Dattem te scaden was gesciet. Wiene werde en vant hi niet; 15[regelnummer] Maer wat so staende bleven was Ter eerster coemst, sijt seker das, Dat hevet hi met sire gewelt Ghedestruweert ende gevelt. Te Riemen togedi openbare, 20[regelnummer] Die viantGa naar voetnoot4), dat hi leetsman ware Vanden Hunen; want menne sach Binnen der port, alst was dach. Te Troys sijn die Hunen comen, Want si die stat wilden verdomen, 25[regelnummer] Alse hi andere hadde gedaen. Jegen hem quam ter porten saen Sente Lupus, die bisscop sat Te Troys in die goede stat, Ende vragede Ettele, wat hi sochte, 30[regelnummer] Twi hi uptie lande vochte, Wie hi ware, dat hijt sprake. - ‘Ic bem,’ sprac hi, ‘die Gods wrake, Ettel, coninc vanden Hunen.’ Die bisscop sprac: ‘EnsGa naar voetnoot5) geen stunen
[pagina 303]
35[regelnummer] Niet jegen die Gods roede. Ic hebbe die scaep Gods sonder hoede Dicken alse een wulf gescuert. Wat so wi hebben verbuert, Com ende wreect in allen dinghen, 40[regelnummer] Alse verre alst God wille gehingen. Willecome,’ sprac hi, ‘nu bi tide!’ Mettien ondedi die porte wide, Ende hiet dat men sonder stunen In liete comen al die HunenGa naar voetnoot1). 45[regelnummer] Hier togede God in sine stede Sine grote ontfaermechede, Die hi uptie ghene hevet, Die hem met trouwen sculdich gevet; Want die Hunen quamen in, 50[regelnummer] Alse die wilden meer no min Dan ontdeeren ende ontliven Dies an Gode wilden bliven; Ende God verdonkerde so haer sien, Datter niemen en was van dien, 55[regelnummer] Diere man sach, wijf of kint. Aldus waren si ziende blint, Ende leden dor die port Ga naar margenoot+ Sonder roof te doene of mort. Ga naar margenoot+ Dus bleef Troys staende in dit soccours 60[regelnummer] Dor sente Martijns eere van Tours, Ende vanden Hunen sonder messcien. Orlieins verbat sente Angien, Alse hier inden bouc te voren Ghescreven es ende ghi moget horenGa naar voetnoot2).
Ene miracle vander Drievoudichede. XXVI. Ga naar margenoot+ Ene stede es in Gallen, Daer die Hunen voren gevallen Waren met overgroter cracht, Ende souden mure ende gracht 5[regelnummer] Hebben ghewonnen vander stede, Sonder dat met haerre bede Die goede lieden dat benamen. Vasacencis heet soe bi namen In LatijnGa naar voetnoot3): in can die wort 10[regelnummer] In Dietsch niet gebringen vort. Ende alse die Hunen danen reden, Die bisscop daer vander steden Seide messe ende dancte sere Gode, onsen lieven Here, 15[regelnummer] Die so mildelike die sine Verloost hadde uter pine. Tien tiden plagen omme te gane Die ongeloveghe Arriane, Die jegen die Drievoudichede 20[regelnummer] Seggen haere dorperhede, Ende seggen minder algader Den Sone sijn dan den Vader, Entie Heilege Geest noch minder si Dan Vader ende Sone daer biGa naar voetnoot4). 25[regelnummer] God, die daer ter rechter schole Bringhen wilde die waren in dole, Togede daer al openbare, Dat God in drien personen ware, Even gheweldich alle drie, 30[regelnummer] Één, ende es noch ende was ieGa naar voetnoot5). Want daer die bisscop messe zanc, Ende hi Gode seide danc, Dat die Hunen waren verscroven, Sach hi an den verwelve boven 35[regelnummer] Vanden chore boven den outare Hanghen drie dropelen clare, Claer alse een kerstael ghemeeneGa naar voetnoot6), Even groot ende even cleene, Die te samen neder dropen, 40[regelnummer] Ende versaemden hem ende hopen
[pagina 304]
Alle drie te samene in een, Ende worden te ghader daer een steenGa naar voetnoot1). Men hief up die ghimme claer, Ende in een ghuldijn cruce daer 45[regelnummer] Settemense; doe vielen ghemeene Uut dien cruce dandere steene, Ende, alsoe bi haer selven wasGa naar voetnoot2), Meneghen zieken soe ghenas. Den goeden was soe scone ende claer, 50[regelnummer] Den quaden eynselijc ende zwaer. Hier bi mochtmen verstaen, Dat drie persoenen, sonder waen, Even groot hebben ghebot, Ga naar margenoot+ Ende dat die drie sijn één God; 55[regelnummer] Ende alse wi lieden onwerdich vinden, Wine sullen hem niet te verre onbinden Der godlicheden sacrament, Die van herten sijn onbekentGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+ Int derde jaer dat Martiaen 60[regelnummer] Dat keyserrike hadde ontfaen, So hevet hem Ettel vermannet, Ende hevet utegebannet Van Pannonien sine macht, Alse die te stervene acht 65[regelnummer] Of Rome te winnene altemale Ende trike lantscap van Ytale, Ende hevet gewonnen met gewelt AquilerenGa naar voetnoot4) ende ghevelt Die mogentheit van Meilane, 70[regelnummer] Pavie, ende oec daer ane Al dat stont in sijn gemoet. Leo, die heilech was ende goet, Paues van Rome, quam hem jegen, Niet alse nu die pauesen plegen, 75[regelnummer] No met scilde, no met spere, Noch oec met gescaerden here, Maer met bedingen bewaert. Mettem waren an die vaert Der uutvercorne inghelen scare, 80[regelnummer] Ende dies wart men wel geware; Want Ettel lach ende sijn gediet Upt water, dat Padus hiet Ende lopet duer Pavie. Daer quam met cleenre compangie 85[regelnummer] Die paues Leo ende bat Voer Rome sine goede stat, Dat hi haers genadich ware. Ettel antwordde openbare: Hine wilde niet dor sine bede 90[regelnummer] Rome alleene sparen de stede; Maer hi wilde altemale Dor sinen wille rumen Ytale. Niet en bat die paues dat, Hine gaf hem al dat hi bat, 95[regelnummer] Of meer dan hi gebidden mochte. Ende alseGa naar voetnoot5) sijn raet an hem besochte, Twi hi so ghewillike dede Des paues wille ende sine bede: - ‘Neen,’ seiti, ‘ic en deets min no mere 100[regelnummer] Dor sinen wille, no dor sine ere; Maer een oude hadde mi vervaert, Die bi hem stont ende hilt een swaert, Met eenen onsienliken anscine, Ende dregede mi te doene pine, 105[regelnummer] Ja te ghevene die doot, Ontseidic hem clene of grootGa naar voetnoot6).’
Een wijch vanden Hunen enten Wester Goten. XXVII. Int jaer ons Heren L ende sesseGa naar voetnoot7)Ga naar margenoot+
[pagina 305]
Ende CCCC quam gedinckenesse In des conincs Ettels moet, Dat sijn volc storte haer bloet 5[regelnummer] Neven Tsalons inden velde, Ga naar margenoot+ Ende hem scade met ghewelde Die Wester Goten vele daden, Al lieten si daer thaerre scaden Haren coninc Diederike; 10[regelnummer] Ende quam met here mogendelike Up Tursimonde, Diederics sone, Omme te wrekene dat ghone, Ende quam te lande waert. Wat so was an sine vaert 15[regelnummer] Veldi al met ghewelt. Tursimont gaf hem velt Ende vacht up hem met prighe Stoutelike teenen volcwigheGa naar voetnoot1), Ende hevet den wijch ghewonnen, 20[regelnummer] So dat hi ontfaren ende ontronnen Weder es te Pannonien waert. Ende aldaer an ghene vaert Quam hi an enen huwelike, Ende daer hi waende blidelike 25[regelnummer] Snachts met siere [bruut] gaen rustenGa naar voetnoot2), Waest dat si helseden ende custen, Dat was eene corte stont. Maer hi quam te bedde gesont, Ende es te hant sonder wort 30[regelnummer] In sijn selves bloet versmort, Met eenen evele, horic lijen, Heet in Griexe apoplexien. Doe wart coninc na tghone Vanden Hunen een sijn sone. 35[regelnummer] Des nachts, alse Ettel versmort was, Heeftem God gheopenbaert das In slape, den keyser Martiaen, Ende togedem daer also saen, Dat Ettels boghe tebroken ware: 40[regelnummer] Ende dat was waer openbare. Dus quam die werelt weder in vreden. Ter selver tijt gheviel tere steden, Daer sente Servaes begraven leget, Dat es datmen Maestrecht seghet, 48[regelnummer] Upten dach van siere feeste Sagen mindste ende meeste, Dat uten hemel quam een scijn Neder toten grave sijn, Dor die kerke groot ende wijt, 50[regelnummer] Ende bleef vander vespertijt Toter dagheraet claer: Dat sach menech, verre ende naer.Ga naar margenoot+ Eens ghesciede also wel, Dat tecsel vander kerken vel 55[regelnummer] Over sijn graf, lichte van oudenGa naar voetnoot3); Ende alsijt weder decken souden, Sone mochten sijt niet vulbringhen; Nochtanne altoes in ghenen dingen No reghen, haghel, nochte snee 60[regelnummer] Ne viel up sijn graf nemmermee. Oec vant men eens sijn graf mede Met eenen cleede van groter dierhede Verdect utermaten scone: Dat waentmen dat quam uten trone.
Valentiniaens doot. XXVIII. Int vijfte jaer dat MartiaenGa naar margenoot+ Tkeyserike hadde ontfaen Met Valentiniaen ghemeene, Dede eene mesdaet niet cleene 5[regelnummer] Valentiniaen bi wanrade: Hi dede verslaen te siere scade Etiuse, daer hi ane mesdede, Die patrijs was vander stede. Nu haddi eenen palesgrave, 10[regelnummer] Hiet Maximus, die hier ave Groten nijt hadde, ende heeft gesproken An Etius vriende; ende wart gewroken Sine doot, want daer na saen Wart versleghen Valentiniaen;
[pagina 306]
15[regelnummer] Ende Maximus, diet al beriet, Omme Etiuse te wrekene niet, Maer omme die scone keyserinne, Daer hi ane leide sine minne, Nam dat rike ane met ghewelt, 20[regelnummer] Entie keyserinne hi helt Te hem waert, waest lief of leet. Ga naar margenoot+ Die vrouwe was van moede heet, Ende hevet ghesent in Affrike Anden coninc GenserikeGa naar voetnoot1), 25[regelnummer] Die der Wandelen coninc was, Dattem wille ontfaermen das, Datse Maximus met ghewelt Aldus rovede ende helt. Ga naar margenoot+ Maer, eer Genseric mochte comen, 30[regelnummer] Es Maximuse tlijf ghenomen, Ende wart ontleet van lede te lede Ende indie Tybre geworpen mede. Ga naar margenoot+ Doe croenden ter selver tijt Die Romeinen enen, hiet AvijtGa naar voetnoot2), 35[regelnummer] Dien die keyser Martiaen Teenen geselle hevet ontfaen; Maer men noemet niet Avite Inder rechter keysere vite. Ga naar margenoot+ Doe si te samen hilden trike, 40[regelnummer] Quam ghevaren uut Affrike Coninc Genseric, der Wandelen here, Ende quetste Rome die stat sere. Wat dat hire vant nam hi daer, Cleene ende groot, licht ende zwaer. 45[regelnummer] XIIII daghen daden niet el Die Wandele ende haer coninc fel, Dan si roveden ende namen Dat binnen Rome was te samen. Maer die paues Leo verbat 50[regelnummer] Brant te stichtene indie stat, Tormenteringhe ende mort: Dus vele vordeels hadde de portGa naar voetnoot3). Alst Genseric al hadde geroeft, Meer ghenomen dan men geloeft, 55[regelnummer] Nam hi vele lieden mede Ghevaen uter Roemscher stede, Ende Eudoxia die keyserinne, Diene met boden brochte daer inne, Ende hare II dochtere, ende voeretse dane 60[regelnummer] Onder dandere ghevane, Ende voer dor tlant van Principaet, Daer hi wrochte menech quaet, Ende rovede ende brande mede Dorpe, port, lant ende stede. 65[regelnummer] Calabren, Poelgen hi dorvoer, Ende dat lantscap van Laboer, Ende voerde uut desen lande gevaen Meneghen man, alsonder waen, Die some waren weder geloest 70[regelnummer] Ende some bleven al ongetroestGa naar voetnoot4).
Van sente Pauline, bisscop te Meilane. XXIX. Het was bisscop te MeilaneGa naar voetnoot5)Ga naar margenoot+ Tien tiden, naer onsen wane, Een, hiet Paulijn bi namen; Die gaf sijn goet wech al tsamen, 5[regelnummer] Om te verlossene die keytive, Of om nooddorste van haren live. Eene weduwe quam hem an Ende bat daer den goeden man, Dat hi hare wilde in staden staen; 10[regelnummer] Want haren sone hadde gevaen Der Wandelen coninc swagher; Ende soe ware van goede so magher, Dat soet geleesten niet mochte, Dat soene uten prisoene cochte. 15[regelnummer] Die bisscop sprac: ‘In weet wat geven. Ic geve di mijns selves leven. Sech dat ic dijn eygijn si,
[pagina 307]
Ende losse dinen sone met mi.’ Soe twifelde eerst, maer daer naer 20[regelnummer] Verstont soet over waer. Ga naar margenoot+ Mettem voer soe in Affrike Ende bat den here nerenstelike, Die haren sone hadde ghevaen, Dat hire toe wille verstaen, 25[regelnummer] Ende hine hare wilde gheven. Maer die bede es achterbleven: Fierlike ontseidijt hare. Doe sprac die vrouwe openbare: ‘So hout u, here, desen man, 30[regelnummer] Ende ghevet mi minen sone dan.’ Alse hi den man so simpel sachGa naar voetnoot1), Vragedi hem, wies hi plach. Doe sprac hi: ‘In can conste ghene Dan hove te winnene alleneGa naar voetnoot2).’ 35[regelnummer] Dat bequam den heidinen mettien, Ende gaf den sone omme dien. Die weduwe voer te lande vro, Entie bisscop bleef daer also, Ende wan colen ende cruut. 40[regelnummer] Dicken quam sijn here daer uut, Ende vande te sinen manGa naar voetnoot3), Ende leide sinen zin daer an; Ende Paulijn diendem vanden crude Ter tafle daer vor sine lude. 45[regelnummer] Ga naar margenoot+ Eens sprac sijn here in heimelicheden Jeghen hem in eere steden, Ende Paulijn liet hem dit verstaen: ‘Siet wat ghi sult anevaen, Ende besettet wiselike, 50[regelnummer] Radic wel, der Wandelen rike; Want die coninc, sonder waen, Die sal sterven harde saen.’ Dit horde die swager ende seide dit wort Sinen here den coninc vort, 55[regelnummer] Dattem dit seide sijn hofman, Daer vele wijsheden leghet an. Die coninc sprac: ‘Ic wilne sien.’ - ‘Here, dat mach wel ghescien. Van groenen crude dient hi mi 60[regelnummer] Ter taflen, here, ende di Salic hem vanden crude doen bringhen, Dat dune kennes bi desen dinghen.’ Die coninc at met sinen zwagher; Ende Paulijn quam, die coledragherGa naar voetnoot4), 65[regelnummer] Ende diende van dies hi plach. Teerst dattene die coninc sach, Seidi tsinen zwagher daer: ‘Du heves mi geseit al waer; Want te nacht, die leet al nu, 70[regelnummer] Saghic meneghen bailliu Ten rechte sitten jegen mi, Ende daer sat dese selve bi; Ende hebben mi ontwijst de roede, Die ic hilt met overmoedeGa naar voetnoot5). 75[regelnummer] Maer vraget, wie es dese man; Want ic gewanen niet en can, Dat een ghemeene man mach wesen Van werdicheden gelijc desenGa naar voetnoot6).’ Sijn here die vragedem echt, 80[regelnummer] Wie hi ware; hi sprac: ‘Dijn knecht, Die di te dienne es ghewoneGa naar margenoot+ Voer der aermer weduwen sone.’ - ‘Neen,’ sprac hi, ‘sech mi te hant, Wat manne du waers in dijn lant. 85[regelnummer] Dat willic weten voer waer.’ Paulijn wilts niet ontwiken daer, Ende seide dat hi een bisscop was. Sijn here wart in vare das Ende seide: ‘Kies wattu wout; 90[regelnummer] Want du sekerlike sout Te dinen lande met groter eren, Alst goet recht es, wederkeren.’ Paulijn sprac: ‘Doe mi ene bede,
[pagina 308]
Dat alle die van miere stede, 95[regelnummer] Die hier int lant sijn ghevaen, Met mi vri te lande gaen.’ Men deetse al Affrike dore halen, Ende vanden goeden man wel betalen; Ende scepe oec gespiset 100[regelnummer] Ende te lande met eren gewisetGa naar voetnoot1). Paulijns wort was vonden waer. Onlanghe levede die coninc daer naer, Alse u die bouc hier na sal leren, Ende Paulijn keerde met eren 105[regelnummer] Met groter menechte te lande, Die hem alleene in heidine hande Ghevaen ende eighijn gaf van live, Omme dontfaerme van enen wive.
Van sente Nyclaeuse. XXX. Ga naar margenoot+ Te desen tiden so ghevel Van sente Nyclaeuse also wel Dese miracle in Affrike. Een heidijn Wandel was, een rike, 5[regelnummer] Die in Calabren dat lant Onder ander volc daer vant Van sente Nyclaeus een beeldekijn; Ende men seidem vor waerheit fijn Van hem, daert na was gescreven, 10[regelnummer] Hoe heilech hi was in dit leven, Ende God naer sine doot Dor hem dede wonder grootGa naar voetnoot2). Die Wandel heeft dbeelde genomen, Ende alse hi es te lande comen, 15[regelnummer] Want een tolnere was dat, Beval hi hem al sinen scat, Ende anders ghenen man no wive, Ghelijc alse hi ware in live. Dieve die verspieden dat 20[regelnummer] Ende namen al sinen scat. Ende alse die man dat vernam, Wart hi gheenen beelde gram Ende ghinct gheselen ende blouwen, Alse den sculdeghen der ontrouwenGa naar voetnoot3), 25[regelnummer] Ende swoer: hi sout verbranden mede, Hine brochtem sinen scat ter stede. Sente Nyclaeus heeftem verbaertGa naar voetnoot4) Daer die dieve saten gescaert, Omme te deelne haren scat, 30[regelnummer] Ende hietem wederkeren dat, Of siGa naar voetnoot5) blevere omme doot. Snachts hadden si vreese so groet,Ga naar margenoot+ Dat si dien scat droughen verholen Ter stat daer sine hadden gestolen, 35[regelnummer] Ende leidene neder ende vloen, Alse die els en wisten wat doen. Nu gheviel den tolnare, Alse die hadde te doene dare, Dat hi ginder weder quam; 40[regelnummer] Ende alse hi sijn goet vernam Wederbrocht, groot ende clene, Vor sente Nyclaus beelde alleneGa naar voetnoot6), Ne wisti wat van wondere spreken. Die tranen begonsten hem uutbreken 45[regelnummer] Van bliscepen ende van vrouden mede. Daer belijede hi up die stede, Dat sente Nyclaeus groet here ware, Dor wies beelde openbare God so groot wonder hadde gedaen. 50[regelnummer] Dese miracle quam ute saen, Ende sente Nyclaeus wart bekent Onder die Wandele al omtrent Affrike aldurenture Met dusgedaenre aventure.

[pagina 309]
Aurelius Ambrosius doot. XXXI. Ga naar margenoot+ Oec gheviel int selve jaer In Bertaengen overwaer, Dat Ingelant heet up desen dach, Datmen ene sterre sach, 5[regelnummer] Die meeste diemen noit sach van viere; Daer na van vremder maniere Een vier ghescepen als een drake; Uut sinen monde, dits ware sake, Gingen II viere, scaerp als een swaert; 10[regelnummer] Deen vier ginc te Gallen waert, Ende dander jegen Yrlant, Ende deelde hem te hant Int ende in VII viereGa naar voetnoot1), Die waren van mindere maniere. 15[regelnummer] Ten naesten jare so wart daer In enen wighe fel ende swaer Aurelius gesleghen doot; Ende Uter sijn broeder ontboot Merline, dat hine spreken woude, 20[regelnummer] Ende hi hem ontbinden soude Die mare vander selver sterren, Diemen sach so groet van verren, Ende hi hem seide die sake Vanden wonderliken drake. 25[regelnummer] Merlijn seidem overluut: ‘Uter! ghi siter bi beduut, Bider sterren ende biden drake; Maer die sonderlike sake, Datmen sach uut sdraken monde 30[regelnummer] Eene vlamme gaen tier stonde Jegen dat lantscap van Gallen, Dat bediedet, dat sal gevallen, Dat di werden sal een sone: So moghende so wert de ghone, 35[regelnummer] Dat hi sal an sine hande Dwingen harde vele lande. Dander vier, dat te Yrlant ginc,Ga naar margenoot+ Dat bediedet een ander dinc, Om datter ute gingen vijf enden: 40[regelnummer] God sal di eene dochter senden, Daer, onder manne ende wiveGa naar voetnoot2), Af geboren werden si viveGa naar voetnoot3). Si ende haer geslachte mede, Elc na anderen in sine stede, 45[regelnummer] Sullen besitten mogendelike Van Bertaengen tconincrike.’ Uter hevet vernomen mare, Dat sijn broeder versleghen ware, Ende dedem cronen te hant 50[regelnummer] Coninc in Bertaengen lant, Ende hi dede altehant maken Fijn ghoudijn II scone draken, Naden drake, diemen scone Sach verbaren inden trone. 55[regelnummer] Den eenen offerdi Gode teren Selve indie kerke ons Heren, Enten anderen voerdi in stride, Waer so hi vacht in elken tideGa naar voetnoot4); Ende omme dusgedanech doen 60[regelnummer] Hietmenne Uter PandragoenGa naar voetnoot5) DWalsch dichtGa naar voetnoot6) seghet nochtan,Ga naar margenoot+ Dat sijn broeder, dander man,
[pagina 310]
Pandragoen bi namen hiet; Ende alse hi sijn leven liet, 65[regelnummer] Dat Uter quamen beede die namen Metten conincrike te samen. Doch ghelovet die redene mine Bet der ystorien in Latine; Want soes met redene bet besceden 70[regelnummer] Ende seghet dleven van hem beeden Ghelovelikere dant Romans, Dat selden vray es ende ghans.
Dorloge tusscen Uter enten Sassen. XXXII. Ga naar margenoot+ Alse die Sassen alle te samenGa naar voetnoot1) Aureliusen doot vernamen, Dien si hulde hadden gesworen, Wanen si wreken haren toren 5[regelnummer] Ende lieten hem genoeghen niet Metten lande, dat hem liet Die coninc Aurelius in vreden, Sine verbranden dorp ende steden Van Scollant, dat wilen hiet Albane, 10[regelnummer] Al tote EverwijcGa naar voetnoot2) der stat ane, Ende volgheden II heren na, Octa ende Eosa, Die vromech waren in stride. Dese mare ginc verre ende wide, 15[regelnummer] So dat Uter Pandragoen Verhorde der Sassen doen Ende trac uut met groten here Jegen die heidine ter were, Die velden kerken ende clusen 20[regelnummer] Ende daertoe alrehande godshusen. Ende alsi ter wijchstat quamen, Daer die heren vielen te samen, Wonnen die Sassen den strijt, Ga naar margenoot+ Dat dor noot te ghere tijt 25[regelnummer] Die coninc selve nam die vlucht; Entie Bertoenen dor die vrucht Volgeden haren coninc mede, Tote dat si in sekerre stede Weder scaerden haer here, 30[regelnummer] Ende hem echt worpen ter were, Ende hebben bestaen met machte Gheent heidijn volc ende met crachte, Ende ghesconfiert ende verslegen, So dat si moesten der vlucht plegen, 35[regelnummer] Die Sassen, ende ondergaen. Haer heren worden ghevaen, Octa ende Eosa mede, Ende waren geleit in sekerre stede; Ende dandere, die behilden tleven, 40[regelnummer] Worden alle slands verdreven. Dus behilt Uter Pandragoen Van Bertaengen alt regioen. Hier naer ghesciede teere feesteGa naar voetnoot3),Ga naar margenoot+ Daer harde vele waren der meeste 45[regelnummer] Van sinen lande vrouwen ende heren, Dat die coninc begonde keren Sinen zin an eene vrouwe, Die haren man was sere getrouwe, Ende was, seget tLatijn, sonder faelge, 50[regelnummer] Hertoghinne van Cornewaelge, Die de scoenste was, diemen vant Binnen Baertaengen in alt lant: Ygerne hiet soe bi namenGa naar voetnoot4). Maer soe ontseidene altesamen 55[regelnummer] Ende deet haren man te verstane, Ende voer heimelike van dane In stilre hale met haren hereGa naar voetnoot5). Hier omme balch die coninc sere Ende orloghede den goeden man, 60[regelnummer] Dien hi som sijn goet afwan; So dat hi bi Merlijns rade Up een avondstonde spade Te TintaveelGa naar voetnoot6) reet toter vrouwen,
[pagina 311]
Also ghedaen, diene anescouwen, 65[regelnummer] Dattem dochte die hertoge wesen, - So haddene Merlijn belesenGa naar voetnoot1) - Ende alle die mettem quamen, Dochten ghedaen alle te samen Alse des hertoghen mayseniede. 70[regelnummer] Uptien nacht daer gesciede Dat hi den coninc Artur wan, Ga naar margenoot+ Den miltsten enten waertsten man, Die noch crone noint ontfinc, Ghetrouwe kerstijn in alre dinc, 75[regelnummer] Crachtich, blide ende milde Ende vromech oec ten schilde. Vele meer boerden seit de WaleGa naar voetnoot2) Van deser dinc in siere tale, Dan die Bertaensche jeest inheeft: 80[regelnummer] Hoe dat Merlijn te houdene geeft Keyen moeder te sogene tkint; Hoe dat Keye daer omme sint Ongenaturt was al sijn lijf, Ga naar margenoot+ Want sine amme was een quaetGa naar voetnoot3) wijf, 85[regelnummer] Ende Artur siere moeder sooch: Dat latic achter, want niet dooch. Hets met boerden al gemeene, Alse tswert dat stac inden stene, Dat coninc Artur utetrac; 90[regelnummer] Want dLatijn niet daer af en sprac.
Van Maertiaens doot ende Leoens begin. XXXIII. Ga naar margenoot+ Martiaen wart overwaer Verraden int seste jaer Ende daertoe in sine seste maent. Van daer hijs niet en hadde bewaent, 5[regelnummer] Wart hi te Constantinoble gesleghen. Trike hevet an hem gedreghen Een die keyser Leo hiet. Leo, alsemen bescreven ziet, Quam ter keyserliker eren 10[regelnummer] Int jaer Jhesus Cristus ons Heren CCCC L ende achte, Ende hilt tlant met machte XVGa naar voetnoot4) jaer na die coronike. Alse hi quam ten keyserike, 15[regelnummer] Dede hi examineren scone Dat consilie van CalcedoneGa naar voetnoot5), Aldaer die paues Leo doe was, Alsemen hier te voren las, Ende daer oec der heilegher vadere 20[regelnummer] VI^C ende XXX waren te gadere; Ende alse hijt wel hadde gesien, So wart hi geware indien, Dat nutte was ende goet, Want alleens haer wille stoet; 25[regelnummer] Ende confirmeerde hare wet Ende al dat siere hadden gheset, Noch en wilde in al sijn leven Daer jegen ghene sentencie geven. Dese Leo maecte vrede, 30[regelnummer] Ende namer af enen ghisel mede, Jeghen Walamerise van Oester Goten, Die met Ettele ende met sinen roten Ten groten wighe was in Gallen. Die ghisel, diere lach vor hem allen, 35[regelnummer] Was een kint doe van VIII jaren Ende hiet Diederic te waren, Ende was Walameris broeder sone. Sidert wart coninc die ghone, Alse u die jeeste vanden jaren 40[regelnummer] Hier na noch wel sal verclaren. Van desen Leo leestmen nochtan Eene dinc daer wonder leget an,Ga naar margenoot+ Dat hi te Rome quam in de port Ende hi weder ende vort 45[regelnummer] Alle die ymagen nam ende sochte Ende te Constantinoble brochte,
[pagina 312]
Ende verbrandedse altemale, Daer hi niet an dede wale. In Leoens tiden so ghevel, 50[regelnummer] Dat in Ytalen also wel Een man, die Augustulus hiet, Ga naar margenoot+ Hem so verre raden liet, Dat hi dat keyserrikeGa naar voetnoot1) anevinc. Nu verhorde dese dinc 55[regelnummer] OdonacreGa naar voetnoot2), die was gheboren Ute Ruschen, alse wijt horen, Ende es metten Ruschen comen Ende hevet Ytale al ghenomen. Beede steden ende lant 60[regelnummer] Sette hi al in sine hant, Ende verbrande ende verslouch Wat so jegen hem iet drouch. Augustulus wart vervaert Ende dede af metter vaert 65[regelnummer] Die diere keyserlike ghewaden, Omme te hebbene ghenaden. Odonaker quam in Rome Met groter feesten, met groter ghome, Ende wart coninc in Ytale, 70[regelnummer] Ende regneerde in payse wale XIIII jaer of daer omtrent. Augustulus die wart gescent. XV maende ende nemmere Besat hi die keyserlike ere. 75[regelnummer] Waest den keyser Leo lief of leet, Odonacer hi bereet Onder hem alt lant van Ytale Ende Rome die stat also wale.
Wat in Leoens tiden ghevel. XXXIIII. Ga naar margenoot+ Leo die keyser hilt sijn rike In Orienten mogendelike. In sijn VIsteGa naar voetnoot3) jaer geviel dat Tote Toulouse indie stat, 5[regelnummer] Die int westende staet van Gallen, Datmen daer wonder sach gevallen. Indie stat te middewaerde So ontspranc bloet uter aerde, Ende liep dien dach dore also wale 10[regelnummer] Alse ene beke van berghe te dale. Die Wester Goten mercten dat, Die daer doe regneerden in de stat, Ende wilden over waer bedieden, Dat ongheval van haren lieden 15[regelnummer] Gheent wonder meende ende niet elGa naar voetnoot4), Ende ic waent also ghevel. In keyser Leoens seste jaer Ghesciede dat al over waer, Dat een mielre, een scrivere was, 20[regelnummer] Die hem wilde bewinden das, Dat hi scriven wilde de ghone Jhesumme Cristum Marien sone Recht na Jupiters maniere. Sijn hant die verdrogedem sciere. 25[regelnummer] Daer naer hevet hi beghiet, Dattem die dinc was gesciet, Dat hem ware sere leet: Doe ghenasene ghereet Gennadius aldaer ter stede, 30[regelnummer] Een bisscop, met siere bedeGa naar voetnoot5). Int IXste jaer dat Leoen Hem des riken wilde onderdoenGa naar voetnoot6), Viel in siecheden ende in qualenGa naar margenoot+ Ende begonste van crachte dalen 35[regelnummer] Uter Pandragoen die here, Die Bertaengen hilt in deere; Entie Sassen, die daer laghen Ghevaen [in] sinen daghen, Octa ende Eosa die tweeGa naar voetnoot7) 40[regelnummer] Enter andere someghe mee, Daden met mieden ende met goede, Dat diese hadden indie hoedeGa naar voetnoot8)
[pagina 313]
Mettem uten lande ontstolen, Ende quamen heimelike ende verholen 45[regelnummer] In Sassen te haren maghen, Daer si met beden ende met claghen Een ongetellet volc gewonnen. Ende teersten si wint hebben connen, Sijn si in Bertaengen gekeert 50[regelnummer] Ende hebben des lands vele onteert. Die coninc Uter Pandragoen Die en mochter selve niet toe doen, Ende sendder siere dochter man, Die de Sassen weren began; 55[regelnummer] Maer so fier waren die Bertoene, Doe si Uter Pandraghoene, Haren here, niet en saghen, Dat si lettel daden of plaghen Wat so hem die zwagher hiet. 60[regelnummer] Dus en const gedieden niet Wat so die Bertoene vochten; Want si gewinnen niet en mochten Uptie Sassen een bottoen. Die coninc Uter Pandragoen 65[regelnummer] Hevet vernomen, dat die sine Al verloren hare pine; Ende omme dat hi hoepte mede, Dat sine jeghenwordichede Al sijn volc soude verbouden, 70[regelnummer] Ende oec dat die Sassen souden Hem lichte te meer vervaren, Dedi hem up eere rosbarenGa naar voetnoot1) Voeren henen ter wijchstat. Alse die Sassen saghen dat, 75[regelnummer] Maecten si haer spot harde groot, Ende seiden: ‘Een coninc half doot Doet hem te wighe bringhen! Dat en scaet ons in ghenen dingen!’ Mettien es die wijch bestaen, 80[regelnummer] So dat die Sassen ondergaen, Entie Bertoene wonnen den zeghe, Entie Sassen vloen enweghe, Waer si tlijf mochten ontdraghen. Doe begans den coninc behaghen, 85[regelnummer] Ende voer in diere ghebare Of hi al ghenesen ware; Want hem die mare toe wart gedreghen, Dat si beede waren versleghen, Octa ende Eoza, die waren 90[regelnummer] Hoeftman vander Sassen scaren. - ‘Dese heidine,’ sprachi, ‘maecten mare, Dat ic een coninc half doot ware; Maer ic bens blider in minen zinne,Ga naar margenoot+ Dat icse half doot verwinne, 95[regelnummer] Dan si up mi al ghesont Seghe wonnen telker stont; Want hets eerlikere sterven Met eeren ende lof verwerven, Dan met onneren ende met scanden 100[regelnummer] Altoes te wikene den vianden.’
Wanen die cruceweke quam. XXXV. In keyser Leoens XIste jaerGa naar margenoot+ So gesciede plaghe swaer Tote Vianen uptie Rone, Die sceen dat God vanden trone 5[regelnummer] Ghesent hadde daer in de stede; Want erdbeve waser mede, Die de husen metten kerken, Hoe vast si waren van gewerken, Neder vellede alle daghe. 10[regelnummer] Nochtan was daer meerre plage: Die wulve ende andre felle diere Quamen uten woude, ongiere, Lopende daer indie port, Ende daden harde sware mort, 15[regelnummer] Dies menech maecte hantgeslach. Daertoe upten Paschedach Verbrande daer altemale Indie stat des coninx zale, Die diere was ende harde waert. 20[regelnummer] [Dor dese plagen hiet MamaertGa naar voetnoot2),]
[pagina 314]
Die bisscop was daer in de stede, Datmen III dage processie dede Voer die upvaert Gods ons Heren, Ende men vasten soude hem teeren, 25[regelnummer] Omme dat God die plage verliete. In aldusgedanen verdriete Wart die costume upgehevenGa naar voetnoot1), Ende wart daer utegegeven In alle den kerken van Gallen. 30[regelnummer] Jeghen plaghen ende mesfallen So pleghemens noch sekerleke, Ende dat heet die cruceweke. Ga naar margenoot+ In keyser Leons XIIIIste jaer So wart bisscop overwaer 35[regelnummer] Te Riemen sente Remijs, Die van dogeden hadde prijs, Entie doepte sekerlike Den eersten, die in Vrancrike Coninc kerstijn name ontfinc, 40[regelnummer] Also alse u hierna die dinc Wert vertellet ende verclaert, Alse die ystorie coemt daerwaertGa naar voetnoot2). In des selves Leoens tiden Quamen up Egypten striden 45[regelnummer] Die Sarrasinen, ende daden Vele vernoys ende scaden Beede den lande enter steden. In deser pinen, in deser onvreden Waren van Venegen coeplude, 50[regelnummer] Die hem met specie ende met crude Ghenerden ende met gewande, Beede bi zeuwe ende bi landeGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+ Alsi tlant dus verwerret saghen, Quamen si in ghenen daghen, 55[regelnummer] Beede met crachte ende met liste, Ende namen den Ewangeliste Sente Maerke, daer hi lach Ende hadde gheleghen menegen dach, Ende voerdene met groter vrouden mede 60[regelnummer] Te Venege in hare stede, Daer hi uptenGa naar voetnoot4) dach van huden Gheheert es van vele luden. In desen tiden wart verhevenGa naar margenoot+ Sente Martijn, wies heilech leven 65[regelnummer] Die bouc hier boven hevet geseit, Ende wart in ene kerke gheleit, Eene diere, eene wel geraecte, Die hem sente PrepetiusGa naar voetnoot5) maecte. Maer doemenne met groter werden 70[regelnummer] Heffen soude uter erden, Sone mochtemen binnen III daghen Ghenen lachame niet verdraghen, Wat crachte dat siere toe daden. Nochtan vasten si ende baden 75[regelnummer] Ende pijnden harde sere; Maer dat en diedde min no mere. Ter vierden daghe, alst niet en diet, Ghevalt dat men ghinder siet Enen sconen ouden, graeu gehaert, 80[regelnummer] Ende seide: ‘Twi sidi vervaert? Slaet ane u hant: ziet waer hi staet, Martijn, die u niet af en gaetGa naar voetnoot6).’ Selve dedi sinen mantel af Ende slouch sine hant an dat graf, 85[regelnummer] Ende dandere priestren daden also. So licht was tgraf, dat sijs alle vro Waren, diere hant an sloughen, Ende songhen lude ende droughen Den lachame daer sine hebben wouden. 90[regelnummer] Ende alsi om den man zien souden,
[pagina 315]
Die hem halp te desere dinc, Ne waser man noch jongelinc, Die wisten waer hi bequam: Dies waren si vro ende gram.
Keyser Leoens doot ende Zenoens begin. XXXVI. Ga naar margenoot+ Alse keyser Leo XV jaer Geregneert hadde harde naer, Wart hi ziec ende staerf. Dat keyserike wan ende verwaerf 5[regelnummer] Zenon tsiere werelt eeren, Ende dit was int jaer ons Heren CCCC LXX ende drie. Ga naar margenoot+ Nerenstelike pogede hieGa naar voetnoot1), Hoe hi solken raet ghesochte, 10[regelnummer] Dat hi vastelike regneren mochte Ende sekerlike in Ytale, Dat nochtoe was altemale In keyser OdonacersGa naar voetnoot2) gewelt. Dien ghisel, dienGa naar voetnoot3) keyser Leo helt 15[regelnummer] Om den vrede vanden Oester Goten, Dien senddi met staerken roten Ga naar margenoot+ Van Grieken te Rome waert. Diederic sette sine vaert Duer Bulgren ende dor Pannone, 20[regelnummer] Ende quam met enen here scone TAquilerenGa naar voetnoot4) voer die stede, Daer hi waende in groten vrede Liggen, want hem mochts wel lusten, Omme hem ende sijn here rusten; 25[regelnummer] Want hi vanter tsinen ghereide Groene mersche ende scone heide. Odonacer quam bi nachte Up hem varende ende met crachte, Ende waende die Goten sconfieren; 30[regelnummer] Maer si waren met banieren Al omme bewaert ende met here, Ende worpen hem ter were, So dat si behilden tfelt, Ende Odonacer met ghewelt 35[regelnummer] Wiken moeste ende ontflien Met eere cleenre menechte van dien, Die hi mettem hadde brocht. Rome die stat heefti besocht, Alse diere hem in waent onthouden. 40[regelnummer] Si slotene buten, alse diene wouden Inlaten dor ne ghene bede. Te Ravene vlo hi indie stede. Diederic entie Oester Goten Volgeden na met haren roten, 45[regelnummer] Ende hebbene ghevanghen daer Ende mede ontlivet daer naer. Dus wonnen dOester Goten Ytale, Ende coninc Diederic die wart waleGa naar margenoot+ Indie stat van Rome ontfaen. 50[regelnummer] Zenon die quam daer na saen Ende sette sinen stoel te Ravene, Ende omme hem selven wel te begraveneGa naar voetnoot5) Met vasten vrienden in sijn rike, Maecti coninc Diederike 55[regelnummer] Naer hem den alremeesten here, Ende dedem daertoe meneghe ere.
[pagina 316]
Sine eneGa naar voetnoot1) dochter gaf hi saen Coninc Alarike, sonder waen, Die vanden Wester Goten coninc was. 60[regelnummer] Daer na wart hi te rade das, Dat hi den coninc Sigismonde Van Borgoengen teere ander stonde Siere ander dochter gaf te wive, Om dat hi vast in Gallen blive. 65[regelnummer] Amelberten, sire nichten eeneGa naar voetnoot2), Gaf hi in huwelike ghemeene Van Doringen coninc Ermenfride, Dat hi staerc blive andie zide. Der Vranken en wildi niet ontbaren, 70[regelnummer] Hine wilde dat si hem houtGa naar voetnoot3) waren, Ende gaf coninc Meruvincs sone, Hilderic was geheten de ghone, Te wive siere dochter mede, Omme daer te hebbene vrede. 75[regelnummer] Siere zuster gaf hi in Affrike Te wive den coninc Honorike. Ga naar margenoot+ Der Wandelen coninc was die gone Ende hadde ghesijn GensericsGa naar voetnoot4) sone, Ende was aergere dan de vader. 80[regelnummer] Dus bewaerdem algader Die keyser Zenoen ende sette mede Sinen stoel te Ravene in de stede, Quaet keyser, hebbic verstaen, Ende ongelovech Arriaen, 85[regelnummer] Ende jegen die kerke talre stont Wreet, fel, alst ware een hontGa naar voetnoot5). Scrifturen dedi selve werken Jegen tgelove der heileger kerkenGa naar voetnoot6).
Wat in Zenoens tiden gevel. XXXVII. In keyser Zenons tiden was dootGa naar margenoot+ Genseric, die here groot, Die coninc vanden Wandelen was, Daermen hier te voren af las, 5[regelnummer] Die sijn sterven ende sinen ende Bi sente Pauline bekendeGa naar voetnoot7). Die ordineerde vor sine kinder Up sine doot die dinc ghinder, Dat deen broeder na sanders doot, 10[regelnummer] Sonder werringe clene of groet, Coninc vanden Wandelen wareGa naar voetnoot8). Na hem wart coninc openbare Honoricus, sijn outste sone. Int beghin so was de ghoneGa naar margenoot+ 15[regelnummer] Een deel sachte jegen de kerke Ende jegen papen ende clerke; Nochtan was hi, sonder waen, Een ongelovech Arriaen; Ende want dat hi togen woude, 20[regelnummer] Dat hi die kerke vorderen soude, Alle die anderenGa naar voetnoot9) paertien Van Maniches eresien, Daer sente AugustijnGa naar voetnoot10) in was wilen, Sochti over vele milen, 25[regelnummer] Ende deedse bernen ende verderven Ende jammerlike sterven. Ende omme dat int lant van Affrike In dien tiden sekerlike Waren vele Arriane, 30[regelnummer] Ende hiere hem selve hilt ane,
[pagina 317]
Gaf hi selve orlof do In die kerke van Kartagho, Dat men enen bisscop make Na die kerstijnlike sake, 35[regelnummer] Ende oec omme keyser Zenons bedeGa naar voetnoot1). Daer wart ghecoren in de stede Eugenius, een heilech man, Ende ontfincGa naar voetnoot2) den last saen an. Dies waren die kerstine vro 40[regelnummer] Indie stat van Carthago; Want men waser sonder daer Te voren XXIIII jaer. Ghene Eugenius hi begonde Een man te sine van goeden gronde, 45[regelnummer] Eerlike ende goedertiere, Ende van also scoenre maniere Ende met allen lieden waert, Ga naar margenoot+ Het scheen, hads een man begaert, Dat hi tlijf voer hem sette, 50[regelnummer] Behouden kerstijnlike wetteGa naar voetnoot3). Gheen ghelt es snachts mettem bleven, Hen ware hem so spade gegeven, Dat het ware donkere nacht. Hine hevet anders niet geacht, 55[regelnummer] Dan hoe hi dat ghetide Alleenlike vanden daghe lide; Overdaet die liet hi varenGa naar voetnoot4), Daer an en wildi niet te waren; Ende God selve heeftene vorsien 60[regelnummer] Alle daghe wel van dien. Ga naar margenoot+ Maer alse vortquam die mare Van siere doghet harentare, So ginc groot toren ane Den bisscoppen Arriane, 65[regelnummer] Ende van sinen goeden saken Seiden si vele achterspraken, Ende rieden den coninc Honorike, Dat hi verbiede mogendelike, Dat Eugenius ne geen sermoen 70[regelnummer] Voer die meente mee sal doen, No niemen in sine kerke ontfaen, Die heidijn es of Arriaen, Of die sulke clederen draghen Alse die Wandelen doe plaghen. 75[regelnummer] Om dat gebot waren gedoot Man ende wijf, clene ende groot; Nochtan en mochtmense niet keren Vanden gelove Gods ons Heren. Doe was hem ontseit altemale 80[regelnummer] Haer rente ende sconinx zaleGa naar voetnoot5). Hoe edel dat si waren, Si waren wech gesent bi scaren Te arebeidene in ellenden, Hen si of si hem bekenden, 85[regelnummer] Dat si gheloven desghelike Metten coninc Honorike. Blidelike rumden si tlant. Een man waser met ere lammer hant, Ende was ten arbeide getogen, 90[regelnummer] Dies hi in langenGa naar voetnoot6) hadde geplogen; Ende teerst datmenne ter pinen bant, Wart hi ghesont an sine hant.
[pagina 318]
Coninc Honoric die began Der kerken dus te stridene an.
Van coninc Honorics quaethede. XXXVIII. Ga naar margenoot+ Dese Honoric, die dus began Den ghelove te stridene an, Wart sinen magen viant groet; Want hi wilde na sine doot 5[regelnummer] Erven tlant sinen kinden, Ende sochte den wech ende wilden vinden Ende begonstene anegaen. Sinen broeder vermordi saen, Sinen outsten, Diederike; 10[regelnummer] Sine kinderen dies gelike. Van Diederics wive wart hi in vare, Want hi kennedse openbare Ga naar margenoot+ Utermaten wijs ende vroet, So dat hise ontliven doet; 15[regelnummer] Daer naer haren outsten sone, Al was hi wel gelettert die ghone, Dedi mede doden tien stonden. Daer naer sinen bisscop JecondenGa naar voetnoot1) Dedi verbernen an enen stake, 20[regelnummer] Ende alleene omme die sake, Dat hi houtGa naar voetnoot2) was na ghelike Sinen broeder Diederike. DiederikeGa naar voetnoot3) heefti aerm ende naect Verdreven ende vluchtich gemaect, 25[regelnummer] Ende dandere broedere ende haer kinder Ghedoot, verdreven hier ende ghinder. Graven ende andere edele liede Dedi dat noint en gesciede, Ende deedse ontliven openbaerlike. 30[regelnummer] Naer sinen vader Genserike So ginc hi den rechten ganc, Die sijn broeders wijf verdranc Ende oec hare kindere medeGa naar voetnoot4). Daer Genseric sine bede 35[regelnummer] Over dede, alse hi bleef doot, Ende hi oec met eede groot Belovede te houdene in sijn hof, Daer liet hi eet ende ghelofGa naar voetnoot5). Hi verbrande ende ontlivede de sine 40[regelnummer] Met utermaten swaerre pine. Dit herdi aldus VI jaer, Ende was alse wel den ghenen zwaer, Die sijn gelove sterken wouden, Alse dies niet en wilden houden. 45[regelnummer] Nu haddi versteken ofte dootGa naar margenoot+ Alle die lieden, clene ende groot, Die hi waende ende dochte, Daer hem last af comen mochte; Ende hi gesterct waent hebben trike, 50[regelnummer] Daer hi in here was cortelike; Ghinc hi hem setten ende keeren Vaste jegen die kerke ons Heren. Hi gaf een wort uut van onpayse,Ga naar margenoot+ Dat niemen in sinen pallayse 55[regelnummer] Dienen soude no wesen, Noch ridderscaps plegen na desen, Hine ware recht Arriaen. Vele waerre, sonder waen, Die ridderscap eer wilden laten 60[regelnummer] Eer haer selves gelove haten: Die sijn gherovet van haren goede Ende ghesent in vaster hoede In Sardeinen, in Cysile. Oec dwanc hi ter selver wile 65[regelnummer] Nonnen ende heileghe joncvrouwen, Ende dedem vele torments ende rouwen, Ende hietem dat si seggen souden, Datse die heileghe bisscoppe wouden Ontsuveren ende hebben gescent. 70[regelnummer] Sulker dedemen so groot torment Omme dat te seggene, diet bestaerf;
[pagina 319]
Ende sulke was die so bedaerf Ga naar margenoot+ Van tormente, diemen hare dede, Dat soe bleef cropel an hare lede. 75[regelnummer] Al omme niet waest dat dit gesciede, Wanter ne gene quaets en ghiede. Ga naar margenoot+ Daer na wille hi bet vort geraken. Bisscoppen, papen ende dyaken, Die der kerken meesters waren, 80[regelnummer] Hevet hi gevaen teere scaren V^M, XXIIIIGa naar voetnoot1) min, Daer menech out man was in. Die heveti alle slands verdreven. Ende hem te geselscepe gegeven 85[regelnummer] Wive, kindere ende man, Die der kerken lijeden an. Ga naar margenoot+ Doe sende hise inder More lant, Dat es dongevallechste datmen vant; Ende so nauwe lach elc bi andrenGa naar voetnoot2), 90[regelnummer] Dat niemen buten mochte wandren Omme te doene sine heimelichede, Maer bi naer elc up anderen dede. Die roke van elx orine Die ginc hem boven alle pine. 95[regelnummer] Van desen tormente groot Bleven vele liede doot, Oude lieden, jongelinghe, Die ongewone waren deser dinge. Ga naar margenoot+ In een lant waersi ghesent, 100[regelnummer] Daer in was menech serpent, Daer si af bleven ongescaet; Ende souden si half wesen versaet, So moesten si gherste ende anders niet Eten, alst die coninc hietGa naar voetnoot3).
Van siere grotere felheit. XXXIX. Ga naar margenoot+ Alse dese dinc dus was gedaen, Heeft hi swaerre dinc bestaen. Hi sendde lettren cortelike Tallen kerken in Affrike, 5[regelnummer] Die dus sprakenGa naar voetnoot4) fellike sere: ‘Honoric, coninc ende here Over Wandelen ende Allane, Doet allen bisscoppen te verstane, Dat hi wille, dat si vro 10[regelnummer] Alle comen te Caerthago Upten eersten dach van Aprille. Want hi ghebiet ende wille, Datmen vander Drievoudechede Disputere daer ter stede, 15[regelnummer] Ende ment bi scrifturen proeve, Wat best te gelovene boeveGa naar voetnoot5). Daer sullen onse bisscoppe wesen, Die sullen antworden te desen.’ Sine meninge was gevenijnt; 20[regelnummer] Want hi altemale pijnt, Hoe hi ontlivet ende onteert Hem die best waren geleert. Maer God getroeste, onse Here, Met eere miraclen sere 25[regelnummer] Die kerstine van heilegen wane, Ende sconfierde dArriane. Te Caerthago was een blende,Ga naar margenoot+ Hiet Felix, dien menech kende,Ga naar margenoot+ Daer hem God ane verbaerde, 30[regelnummer] Ende seide them: ‘Ganc dire vaerde Toten bisscop Eugenien, Ende sech: ic sende di te dien; Ende alse hi die vonte wijt, Dat hi dine ogen benedijt: 35[regelnummer] Du salt daer ontfaen dijn zienGa naar voetnoot6).’ Felix en achte niet van dien Ende namer toe ghenen ghoem, Want hijt al tellet over droem. Echt ende derdewaerven mede 40[regelnummer] Hiet hem God dat hi dat dede;
[pagina 320]
Ende hijs te hant upgestaen Enter kerken gegaen, Ende seide ten bisscop die wort, Die hi snachts hadde gehort. 45[regelnummer] - ‘Ganc wech!’ sprac die bisscop them, ‘Want ic een zondare bem.’ - ‘Neen,’ sprac die ghene, ‘hoe dat si, Ic en scede niet van di.’ Doe hi die vonte hadde ghewijt, 50[regelnummer] Belesen ende gebenedijt, Sprac hi dus den blenden an: ‘God, diet al mach ende can, Laet di na dijn gelove gescien Ane dijn licht ende an dijn zien.’ 55[regelnummer] Doe maecti hem een cruce recht An sine ogen, ende ontfinc sijn lecht. Dit wart indie stat openbare, So dat den coninc quam de mare, Ende sprac te Felixe ginder saen 60[regelnummer] Ende vragedem, wat hem was gedaen Ende hoe hi ontfinc sijn lecht. Openbare teldijt echt. Die valsche bisscoppen saen Vrageden oec, wattem was gedaen; 65[regelnummer] Ende want si tware [en] conden gedecken, So moesten sijt ten aerchsten treckenGa naar voetnoot1); Want Felix was bekennet te wel. Doch peinsden si, alse honden fel, Om hem te morderne alse rueden, 70[regelnummer] Ghelijc alse die quade Jueden, Die Lazaruse wilden verslaen, Dien God dede vander doot upstaen.
Van siere grotre boosheit. XL. Ga naar margenoot+ Hierna so es die dach comen, Daer togeden donse bider scrifture Drie personen in éne nature 5[regelnummer] Claerlike ende harde wel; Maer die Arrianen felGa naar margenoot+ Ne consten metten blenden ogen Tlicht van Gode niet gedoghen, Ende ontboden den coninc dat, 10[regelnummer] Dat si verroerden die stat Ende si die audientie ontseidenGa naar voetnoot2). Die coninc thant, sonder beiden, Alle die kerken van Affrike Dedi sluten ghemeenlike, 15[regelnummer] Ende al der bisscoppen goet,Ga naar margenoot+ Die hem waren wedermoet, Dedi al nemen ende gaeft den sinen. Nochtan dedi hem meerre pinen: Also alse te Carthago te samen 20[regelnummer] Ghene heileghe bisscoppe quamen, DediGa naar voetnoot3) beroven altehant Indie herberghen, daer hise vant, Ende ontcleden; ter selver uren Hiet hise steken buten muren, 25[regelnummer] Ende geboot noch felre dinghe: Diese te herberghene ontfinghe, Of die hem gave dranc of spise, Of goet dade in eneger wise, Te pulvere moesti sijn verbrant 30[regelnummer] Met alden sinen altehant. Dus bleven si buten in groter noot, Onder die lucht naect ende bloot; So dat die coninc eens voer meienGa naar voetnoot4), Ende si quamen an hem screien 35[regelnummer] Ende riepen: ‘Wat hebwi mesdaen, Dat wi naect ende aerm gaen, Ende wi ontgoet sijn ende ontset? Men doe ons doch recht ende wet!’ Honoric sachse fellike an, 40[regelnummer] Ende gheboot sine man, Dat sise metter haest dorredenGa naar voetnoot5). Doe worden daer te hant vertreden Een groot deel, ende meest de oude
[pagina 321]
Die bleven ginder onder moude. 45[regelnummer] Ga naar margenoot+ Daer na waren si ghesent In Croscos ende verellent, Daer si houwen moesten hout Sconinx orboreGa naar voetnoot1) met gewout. Andre bisscoppe maecti te velde 50[regelnummer] Ackerlieden met gewelde, Ende alle die leeke entie clerke, Dies hem andie heilege kerke Hilden, waest man of wijf, Dien tormentemen sijn lijf. 55[regelnummer] Waren si edel, rike of vri, Jonc of out, hoe dat si, Bisscoppen, ridderen of joncvrouwen, Si moesten sterven met groeten rouwen Ende swaren torment liden. 60[regelnummer] Ga naar margenoot+ Nochtan daden hem tien tiden Swaerre torment die Arriane, Die hem met vlite volgeden ane, Dan die coninc selve dede Ende alle die Wandelen mede. 65[regelnummer] Ga naar margenoot+ Vele goeder kerstinen waren Die wilden ontsculen ende ontfaren In hagedochten ende in wostinen, Die van hongre ende van pinen Swelten moesten ende bederven 70[regelnummer] Ende jammerlike stervenGa naar voetnoot2).
Vander plaghen van Affrike. XLI. Ga naar margenoot+ In deser tijt, in deser ure, Wart verbolgen die nature Up dat lantscap van Affrike; Ga naar margenoot+ Want groot hongher sekerlike 5[regelnummer] Was al dorentore tlant. Die hemel die wart viant, Want hen reinde altoes nietGa naar voetnoot3); Het scinet oft God der erden verbiet, Datse ghene vrucht en draghe. 10[regelnummer] Die beesten waren doot vander plage Entie lantliede na al verstorven, Ende diere leveden so verdorven, Dat si schenen souken tgraf. Some traken si hem bet af 15[regelnummer] Indie wilde foreesten bet uutGa naar voetnoot4), Ende sochten wortele ende cruut. Vele storvenre, sonder waen, Daer si souden in huus gaenGa naar voetnoot5). Straten, paden metten weghen 20[regelnummer] Worden metten doden beslegenGa naar voetnoot6). Vanden doden die sware stanc Maecte doe die levende cranc. Die lieden storven alle dage, Ende dat was ene sware plage. 25[regelnummer] So vele ontfarmenesse en waser ave, Datmense gedregen hadde ten grave; Want die levendeGa naar voetnoot7) gebraken Te vuldoene sulke saken. Die noot vanden cranken live 30[regelnummer] Dreef utermaten vele keytive Te Carthago indie stede, Die de coninc uutdriven dede, Dat hi selve niet en cranke Ofte sterve vanden stanke. 35[regelnummer] Ten lesten so staerf dorperlike Honoric, coninc van Affrike, Alse hi hadde VIII jaer gewesen Coninc ende gelevet in desen; Want die worme aten dien keytijf 40[regelnummer] Binnen altemale sijn lijf,
[pagina 322]
So dat si hem uten live wondenGa naar voetnoot1): Dus staerf hi in vulen zonden. GontamontGa naar voetnoot2) nam in Affrike Naer hem der Wandelen conincrike. 45[regelnummer] Dese dede weder senden Omme Eugeniuse, die in ellenden Ghesent was bi Honorike, Ende settene weder hovescelike In sinen stoel te Carthago, 50[regelnummer] Dies die liede waren vro. Ga naar margenoot+ In keyser Zenoens tiden mede Was honger in meneger stede, So dat in Borgoengen was Een edel rike man, alsict las, 55[regelnummer] Die Ecticius hiet bi namen, Hi hilt IIIIM aerme tsamen; Hier omme quam hem daer of Van God een scone belofGa naar voetnoot3).
Vanden Wimmalen, den Lumbaerden. XLII. Ga naar margenoot+ In keyser Zenoens tiden mede Gewonnen die mogenthede Die Wimelen van RusenlantGa naar voetnoot4), Die lettel doe waren becant. 5[regelnummer] Ga naar margenoot+ Die Wimelen dat sijn Lumbaerde. Omme dat si droegen lange baerde, So worden si eerst also ghenant. Doe si besaten Rusenlant, Worden si machtich ende ontsien. 10[regelnummer] Nu suldi horen een deel van dien; Want teersten seidic u wanen si quamenGa naar voetnoot5), Nu suldi vort horen bi namen, Wie hare coningen waren, haer heren, Diese brachten ter groter eeren. 15[regelnummer] Alsic u eersten maecte cont, Haer eerst coninc hiet Agelmont, Na YborGa naar voetnoot6) ende naer Agyoen, Daer si met uten lande ontfloen, Dat ScandimaniaGa naar voetnoot7) es ghenant. 20[regelnummer] Agelmont haer coninc vant Gheboren van enen gemeenen wive VII kindere, die die keytive Warp in eene vule ghoreGa naar voetnoot8). Die coninc die reet daer vore, 25[regelnummer] Ende taster na met sinen scachte; Deen kint hilter hem an met crachte: Dat dede uphouden Agelmont. Daer na verginc so die stont, Dat der Lumbaerden coninc waert 30[regelnummer] Na Agelmonde, ende sine vaert Uptie Bulgren heeft verheven, Die Agelmonde namen tleven, Ende wrac sinen here so. Dese hiet coninc Lamissio, 35[regelnummer] Haer ander coninc, lesic nu. Die derde hiet LechuGa naar voetnoot9), Die vierde die hiet Hildeoch, Entie vijfte Guideoch. Dese was coninc in Zenons daghen. 40[regelnummer] Doe si int lant van Rusen lagen, Binnen XL jaren verginct so, Dat si waren des lants vro Onder Guideoch ende sinen soneGa naar voetnoot10). CalaffoneGa naar voetnoot11) so hiet die ghone, 45[regelnummer] Die haer seste coninc was.
[pagina 323]
Tactoen quamer na, alsict las, Haer VIIste, die heefse geset Indien velde van AfetGa naar voetnoot1), Daer si slougen ten derden jare 50[regelnummer] Coninc Roedolve met sire scare, Die crone vanden HerlenGa naar voetnoot2) drouch. Doe wart dat lant haer gevouch, Entie Lumbaerden worden ontsien Utermaten sere nadien. 55[regelnummer] Hier naer slouch NascoGa naar voetnoot3) doot Tactone, den here groot, Ende was de VIIIste der Lumbaerde Coninc, ende bleef in de waerde XL jaer, na die cronike, 60[regelnummer] Gheweldich here ende rike. Waltharichus, Nasken soneGa naar voetnoot4), Wart coninc, ende regneerde die ghone Uptie Lumbaerde VII jaer; AndehinGa naar voetnoot5) XVII jaer daer naer; 65[regelnummer] Ga naar margenoot+ Daer naer sijn sone AlvuijnGa naar voetnoot6) Moeste XXXI jaer coninc sijn: Want XXV jaer drouch hi crone In dat lantscap van Pannone; Doe wonnen die Lumbaerde Ytale 70[regelnummer] Ende besaten tlant altemale, Ende daer sat die coninc Alwijn VI jaer naer den wille sijn. Hier omme heetet tplein van Ytale Lumbaerdien noch altemale; 75[regelnummer] Want die Lumbaerde wonnent metcrachte, Ende noch sittere haer geslachte. ClebGa naar voetnoot7) die drouch crone daer naer Vanden Lumbaerden II jaer. Naer sine doot lieten si hem gedoghen, 80[regelnummer] Dat si regneerden onder hertoghen, Ende saten also X jaer. Doe maecten si enen coninc daer naer: Dien hieten si Flavus bi namen, Ende dor sine eere alte samen 85[regelnummer] Die coninc na over Lumbaerden sat, Toenamenden si Flavus na datGa naar voetnoot8). VI jaer regneerde Flavus. Doe XXV jaer Agililfus. AdolaltGa naar voetnoot9) wart coninc, sijn sone;
[pagina 324]
90[regelnummer] XIII jaer waest die ghone; Rocharich XVI jaer; Rodoalt V jaer daer naer; Doe Ariprech der jare IX. Sine kinderen, alsi ghedeghen, 95[regelnummer] Streden onderlinghe daer naer, Welc hare here soude sijn daer. Doe quam Grunilt met gevechte Ende slouch den outsten GodebrechteGa naar voetnoot1), Ende nam des zuster te wive, 100[regelnummer] Ende wart coninc in sinen live: Dese regneerde XVGa naar voetnoot2) jaer. Ariprechs sone quam daer naer, Een die PertaritaltusGa naar voetnoot3) hiet, Ende wart coninc over dat diet: 105[regelnummer] XVII jaer waest die ghone. Naer hem wart CamprechGa naar voetnoot4), sijn sone, Coninc over die Lumbaerde XII jaer met groter waerde, Ende liet LimprechtGa naar voetnoot5), sinen sone. 110[regelnummer] Enen voghet hadde die ghone, Diene berechte, hiet Ansprant. Jegen dat kint quam te hant Een hertoghe, hiet EgebrechtGa naar voetnoot6), Ende verwanne in een ghevecht, 115[regelnummer] Ende drouch een jaer die crone daer; Sijn sone na hem IX jaer. Up desenGa naar voetnoot7) so quam Ansprant, Limprechts voghet, sijn viant, Ende verdrevene in ene riviere, 120[regelnummer] Daer hi was verdronken sciere, Ende wasGa naar voetnoot8) coninc der maende drie. Enen sone so liet hie, Die Luprant bi namen hiet, Dien hi tconincrike liet, 125[regelnummer] Een kerstijn man ende gehertich,Ga naar margenoot+ Die der jaren XXXII Die crone drouch in sinen levene. Doe RascisGa naar voetnoot9) der jare VII, Die moenc wart daer na begeven. 130[regelnummer] Daer naer es ter cronen verheven Aystulf, die sijn broeder was; Maer God maectem quite das, Der werelt enter heileger kerkenGa naar voetnoot10); Want hi haette al Gods gewerken. 135[regelnummer] VII jaer was hijt ende nemmereGa naar voetnoot11). Desidere die wart here. XVIII jaer, dus horic lyen, Drouch hi crone in Lumbaerdien. Doe quam coninc Karel die Grote, 140[regelnummer] Entie Fransoyse ende hare genote, Ende velden met groter onwaerden Die crone vanden Lumbaerden, Alsi hadden in Ytale Gheregneert altemale 145[regelnummer] CC jaer ende daertoe viere, Alse ghi hier na sult horen sciere.
Van sente Germeine van AutsureGa naar voetnoot12). XLIII. Nu vort sullen wi u bediedenGa naar margenoot+ Een deel vanden heilegen lieden, Die van XLVIII jaren Onder dese II keyseren waren,
[pagina 325]
5[regelnummer] Daer dese bouc heeft af geseit Entie redene vort gheleit. In des jonges Theodosius tiden, Daer wi die redene af lieten liden, Was bisscop tAutsure sente Germaen, 10[regelnummer] Die eerst was in balgien gedaenGa naar voetnoot1) Ende hadde een wel geboren wijf. Teerst was werlijc sijn lijf, Ga naar margenoot+ Ende daer na wart hi over lanc Bisscop sere an sinen danc. 15[regelnummer] Metter ordinen hevet hi begeven Altemale der werelt leven, Ende sijn wijf alse zuster gehouden. Al sijn goet cranken ende ouden Enten aermen heefti gegeven. 20[regelnummer] Sint hi te priestre wart verheven, Sone at hi nie taerwijn broot; Ende hine plach dor ghene noot Wijn no olie, nochte zout, Al nochtan dat hi was out; 25[regelnummer] Sonder alleene dat hi plach Te Paschen ende up Kerstdach Eens wijn te drinken ende cleine, Dat nochtan al meest was fonteineGa naar voetnoot2). Asscen wart sijn eerste gerechte 30[regelnummer] Ende gherstijn broet, dat gene knechte Ne dorsschen nochte moelen mede, Dan sine aerme maghere ledeGa naar voetnoot3). Waest heet of cout, sijn abijt Was een roe ende ene covele wijtGa naar voetnoot4); 35[regelnummer] Eene hare was hem naest ant vel; In asscen lach hi also wel; Sijn hooft hinc emmer ter erden waert; Ga naar margenoot+ So waer hi ginc andie vaert, Drouch hi emmer heilechdoem medeGa naar voetnoot5); 40[regelnummer] Hi suchte altoes in sine bede; Hi herberghede ende dwouch voete Wien soet was of quam te gemoete. Eene boetscap, alsict vernam,Ga naar margenoot+ Tien tiden ute Bertaengen quam, 45[regelnummer] Dat dongelovege Pelagiane Der kerken swaerlijc gingen ane: Die bisscoppe en helpen hem van Gallen, Tgelove sal faelgieren met allenGa naar voetnoot6). Doe waren daer toe gebeden saen 50[regelnummer] Lupus van TroysGa naar voetnoot7) ende dese Germaen. Si voeren daer, dese heren wijs. Ende alsi quamen te Parijs, Daer hevet dese Germaen versien Eene joncvrouwe mettien, 55[regelnummer] Hiet Genevieve, ende seide ten vader Enter moeder beede te gader: ‘Dit was eene zaleghe dracht, Dat ghi dit kint ter werelt bracht; Want soe waert wert groter ere 60[regelnummer] Voer Gode, onsen lieven Here.’ Bi sinen rade belovede soe mede Onsen Here zuverhede, Ende hi benedijedse mede, Ende so henen ende rumde die stede. 65[regelnummer] Alse hi in Bartaengen quam,Ga naar margenoot+ So sach hi daer ende vernam, Dat die PoytevinenGa naar voetnoot8). entie Sassen Den Bertoenen waren over gewassen. Hi was andie Bertoensche zide, 70[regelnummer] Alse metten kerstinen, inden stride, Want dandere al heidijn waren. Ende alse naken souden die scharen, Riep hi lude: ‘Alleluya!’ Den heidinen quam een vaer daer na,
[pagina 326]
75[regelnummer] Ende si weken teere riviere, Daerre vele verdronken sciere; Entie Bertoene sonder bloet Wonnen ghinder roof ende goet. Ende alsi hadden gedreven dane 80[regelnummer] Dongelovege Pelagiane, Setten si met groter eeren Te lande waert haer keren.
Sente Germaens doot. XLIIII. Ga naar margenoot+ Alse Germaen te lande es comen, Hebbent die heresiene vernomen, Ende quamen in Bertaengen weder, Om tgelove te velne neder. 5[regelnummer] Doe wart weder harde saen Ontboden de bisscop Germaen, Ende hi nam met hem te sulker were Den bisscop van Trieren Severe, Ende es in Bertaengen comen, 10[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende hevet herberge ghenomen Met enen man, die verkine wachte, Want hem die coninc doe bi nachte Sine herberghe ontseide. Savonds [men] hem te voren leide, 15[regelnummer] Ga naar margenoot+ Hem ende sinen gheselle ghemeene, Een calf, dat die wert hadde alleeneGa naar voetnoot1). Snachts so dede sente Germaen Die been in sine huut beslaenGa naar voetnoot2), Ende maket met siere bede 20[regelnummer] Ghesont in al sine lede. Des morghens so ghinc harde saen Ten pallayse sente Germaen, Ende stac den coninc uten rike Van Gods halven gheweldechlike, 25[regelnummer] Ende maecte met groter eere Sinen wert coninc ende here, Die zwijnherde hadde ghewesen. Vortmeer so gheviel desen, Dat si droeghen die Bertoensce crone, 30[regelnummer] Die van hem quamen, te loneGa naar voetnoot3). Alse hi ute Bertaengen scietGa naar margenoot+ Ende hi dongeloveghe diet, Die heresienenGa naar voetnoot4) entie Pelagiane, Verwonnen hadde ende gedreven dane, 35[regelnummer] Hevet hi biden Heilegen Gheest Dat verstaen ende verheest, Dat een sijn geselle was doot, Die hem was dor lieve groot Naer gevolget, doe hi wech ginc. 40[regelnummer] Doe ginc hi dor dese dinc Ende dedene ontgraven daer hi lach, Ende sprac aldus up dien dach: ‘Gheselle, sech, hoe staet met di? Wiltu upstaen ende gaen met mi?’ 45[regelnummer] Mettien die ghene levende upsat Ende antworde weder dat: ‘Daer ic bem ende bliven moet, Daer eist soete, sachte ende goet. In hebbe te keerne gene luste.’ 50[regelnummer] Germaen seide: ‘Vrient, so ruste.’ Mettien leidi thovet neder, Ende danen hi quam, voer hi weder. Daer na quam dese GermaenGa naar margenoot+ Tote AustonGa naar voetnoot5), daer sente Cassiaen 55[regelnummer] Begraven lach. Hi sprac te hem: ‘Hoe eist met di?’ Hi seide: ‘Ic bem In soeter rusten, in groter eren, Ende ontbeide tfonnesse ons Heren.’ Ghermaen seide: ‘Rust langen tijt 60[regelnummer] Ende nem in Cristum dijn delijt, Ende bidde dat wi met eren comen, Aldaer Jhesus Cristus sal domen.’ Hem nam een dief sijn paerdekijn,Ga naar margenoot+ Die naect ende aerm dochte sijn, 65[regelnummer] Ende en conste nieweren ontwiken
[pagina 327]
Binnen ere nacht, no oec ontstrikenGa naar voetnoot1). Smaergens quam die dief te voet, Ende brachte tpaert in sijn ghemoet: Dat ontfinc Germaen gereet, 70[regelnummer] Ende gaf hem te lone sijn cleet. Aerme quamen hem eens ane, Omme aelmoesnen tontfane. III bysanten hadde sijn dyaken. - ‘Ghef wech,’ sprac hi saen, ‘de saken. 75[regelnummer] Ga naar margenoot+ God sal emmer sijn aerme voeden.’ Die dyaken wille hem behoeden, Ende hevet maer enen besantGa naar voetnoot2) gegeven. Doe quamen hem ridende beneven Lieden, die hem vaste andraven, 80[regelnummer] Ende hem CC ghavenGa naar voetnoot3). Dat hiet hi den dyaken ontfaen, Ende sprac aldus an hem saen: ‘Hadstu wel gedaen mijn wort, Du hads noch C vort.’ 85[regelnummer] Den dyaken wonderde tier stont, Dattem sijn heimelicheit wart cont. Ga naar margenoot+ Oec so quam hi teenen male Tote Ravene in Ytale, Daerne bal die keyserinne 90[regelnummer] Met hare tetene up rechte minne. Daer dedi enen doden upstaen; Daer ontstaerf hem sijn ezel saen, Diene drouch te siere noot: Dien verwecti vander doot. 95[regelnummer] Ga naar margenoot+ Tote Ravene indie stede Dedi sinen ende mede. Sijn lachame wart gedragen Van Ravene tAutsure in dien dagen. Drie dode dedi upstaen mede: 100[regelnummer] Eenen tOrliens indie stede; Den anderen eens ballius sone, Te Ravene so was dat ghone; Sijn jongre was die derde man. Hi staerf, alsict gevinden can, 105[regelnummer] Int jaer ons Heren vijftalf hondert. Sine miracle menech wondert.
Sente Lupus doot. XLV. Sente Lupus, dienGa naar voetnoot4) met sente GermaneGa naar margenoot+ In Bertaengen beviel te gane, Hadde oec een getrouwet wijf, Ende daer na leeddi moenes lijf 5[regelnummer] Te TroysGa naar voetnoot5) in die goede stede. Daer na wart hi bisscop mede. Jegen die Hunen hi verbat Voer onsen Here Troys de stat. Grote miracle dat hi dede 10[regelnummer] An menech ziecs menscen lede. LII jaer, alsemen hort, So berechte hi Troys de port. Te dien tiden was sente Mamertijn,Ga naar margenoot+ Die lange heidijn hadde gesijn 15[regelnummer] Ende daer na blent ende lam, So dat hi tsente Germane quam, Daer hi kerstijndoem ontfinc Ende genas van alre dinc, Ende wart abt ende moenc daer naer 20[regelnummer] Ende diende Gode menech jaer. Oec was tier tijt sente Mariaen,Ga naar margenoot+ Die oec bisscop wart ontfaenGa naar voetnoot6),
[pagina 328]
Die enen ever teenen stonden Met beden verloeste vanden honden, 25[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende ene berinne thaerre noet Mede bescudde vander doot; Ende alse hi doot was, dedi ontgaen Ga naar margenoot+ Enen mensche, die was gevaen Up sine mesdaet tien stondenGa naar voetnoot1) 30[regelnummer] Ende met ysere vaste gebonden. Ga naar margenoot+ Tien tiden so was bisscop mede Tote Lyoens indie stede Sente Eucherius, die bisscop waert, Want die ingel geopenbaert 35[regelnummer] Hadde dat hijs werdich ware: Dus ne kiestmen nu niet bi jareGa naar voetnoot2). Hylarius was met groten danke Die bisscop van ArleblankeGa naar voetnoot3). Die minre der aermoede, 40[regelnummer] Ende maecte van al sinen goede Arfname Gode onsen Here: Nochtan was hi rike sere. Selve wart hi ackerman, Diere te voren niet conste an, 45[regelnummer] Want hi was van hogen conne, Ende omme dat hi gherne wonne, Daer hi mede mochte onthalen Die aerme, die van hongre qualen. In deser tijt, dat weetmen wale,Ga naar margenoot+ 50[regelnummer] Was Petronius in Ytale, Die boeke maecte, daermen in vint Bloemekine, die men mint. Petronius hevet dit gheset: ‘Wat dooch daer scependoem of wet, 55[regelnummer] Daer els niemen heeft gewelt Dan alleene droghe ghelt, Ende daer aermoede nochte bede Mach gevinden ghene stedeGa naar voetnoot4)? Recht ende wet es nu veleGa naar voetnoot5). 60[regelnummer] Voer meerre sekerheit ic dat hele, Dat een man cope sijn recht, Dan hi uptie aventure vechtGa naar voetnoot6). Die ghelt heeft, hi es sonder plage; Hi seilt vor wint ende voer wage; 65[regelnummer] Hi set daventure ende voeghet, Also alse hem genoeghetGa naar voetnoot7); Hi hevet al in eere somme Ghedisputeert die meesters omme; Hi winnet gelt in allen hoven; 70[regelnummer] Men sal sine wijsheit loven
[pagina 329]
Boven Catoene den wisenGa naar voetnoot1). Wat helpt dat wi den prisen? Dat wi prisen dat es clene. Hevestu gelt, so peins allene 75[regelnummer] Wattu begers, het sal gescien. Men mach den gherne sien, Want het es der werelt god: Diene scuwet, hi es sotGa naar voetnoot2)
Van sente Genevieven. XLVI. Ga naar margenoot+ In dien tiden dat Marciaen Dat keyserike hadde ontfaen, Doe waser ene maget wijs, Genevieve van Parijs, 5[regelnummer] Die van Autsure sente Germaen Alse over dochter hadde ontfaen, Ende voerseit hadde van hare, Dat soe noch werden soude mareGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+ Doe doot waren beede ghader 10[regelnummer] Haer moeder ende oec haer vader, Quam soe te Parijs indie stat, Entie Hunen quamen binnen dat, Omme te destruweerne met allen Dat rike lantscap van Gallen; 15[regelnummer] Maer soe alleene met haerre bede Bescudde Parijs die goede stede, Dat die Hunen met gere saken Der stat niet en consten genaken. Ga naar margenoot+ Ter stede daer up ghenen dach 20[regelnummer] Sente Denijs begraven lach, Dede soe eene kerke maken Met miraclen, met sconen saken. So grote dinc dede God dor hare, Dat te lanc te telne ware: 25[regelnummer] Vele gevanghene keytive Verloeste soe binnen haren live; Vele liede, die waren beseten, Dede soe der pinen vergheten. Soe levede meer dan LXXX jaer,Ga naar margenoot+ 30[regelnummer] Ende was eene prophetesse waer. Tien tiden was sente Symoen,Ga naar margenoot+ Die sonderlinge was in sijn doen, Die in eene columme, voer waer,Ga naar margenoot+ Up ende neder stont VII jaer. 35[regelnummer] Eene andere maectemen hem echt, Daer stont hi X jaer in gherecht. Eene derde maectemen hem al ront, Daer hi XXII jaer in stont. Eene vierde was hem doe gheset, 40[regelnummer] Daer stont hi IIII jaer in metGa naar voetnoot4). Wie so ziec quam, daer hi was, Uptie stede hi ghenas. Meneghen heidinen man hi leerde Enten kerstijndoeme bekeerde. 45[regelnummer] Sijn een been verrotte hem daer: Doe stont hi al gheel een jaer Up dat een been alleene. Sijn name horde begheene Een heidijn coninc, die te hem quam,
[pagina 330]
50[regelnummer] Die genaden ane hem namGa naar voetnoot1) Ne gheen wijf en moeste mede Comen, daer hi was ter stede, Noch selfs siere moeder diere quam, Dierre omme mesbaerde ende was gram. 55[regelnummer] In eene vijfte columme, vor waer, Stont hi tote siere doot VI jaer. Ga naar margenoot+ Eenen drake hi ghenas, Die gewont int oge was. Bi Antyochen, danen hi was, 60[regelnummer] Stont dese Symoen, alsict las. Een wijf hadde een serpent gedronken, Ende was hare inden buuc gesonkenGa naar voetnoot2); Dat dede hi hare ten monde uutgaen, Ende dat serpent barst doe saen. 65[regelnummer] Wien so hi halp uter noot, Dien riet hi vaste ende geboot, Dat hi bi Gode swerens afquame Ende zwoere alleene bi siere name. Ga naar margenoot+ Noch tfolc van sinen religioene 70[regelnummer] Sweren meest bi sente SymoeneGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+ Ende doe hi staerf, drouchmenne mede TAntyochen indie stede. Dedi levende wonder groot, Hi deeds noch mee na sine doot. 75[regelnummer] Ga naar margenoot+ In desen tiden, alsict las Indie croniken, so was Een clerc, die Prosper hiet, Die scone gescrifte na hem liet, Ende was spaues Leoens notaris. 80[regelnummer] Menege scone bloeme, die waer is, Die vindic in sinen boeken, Daer ic somege uut wille soeken.
Van Prospers bloemen. XLVII. Ga naar margenoot+ Prosper doet ons bekinnen: ‘Wi sullen die lieden also minnen, Dat wi niet en sullen laten, Wine sullen hare mesdaet haten. 5[regelnummer] Wel seggen ende qualike leven, Dats vonnesse over hem selven gegeven. Hets onrecht datmen quaetheit vermoet An hem, daermen an siet al goet. Minne Gode om dinc en ghene, 10[regelnummer] Dan omme hem selven allene; Want si Gode onwert maken, Die hem dienen omme ander saken. Men sal vanden quaden niet Wanhopen, wat soes ghesciet; 15[regelnummer] Maer men sal Gode bidden sere, Dat hise betre dor sine eere; Want der heileghere ghetal Wasset vanden quaden al. Kerkelijc goet, na recht bediede,Ga naar margenoot+ 20[regelnummer] Dats aelmoesne der goeder liede, Daermen die zonden met verloest Enten aermen met vertroost, Want het es der aermer erve: Niemene en settese tsire bederve. 25[regelnummer] Hets recht, datmen den aermen gevet Wat goede so die kerke hevet; Dat soe hevet si met hem gemene, Die selve en hebben groet no clene. Deeltmen oec den riken dies, 30[regelnummer] Dans el niet dan groetGa naar voetnoot4) verlies. Penset, ghi werlike riese,Ga naar margenoot+ Wat scaden het es ende wat verliese, Gode te siene nemmermere; Dat gheselscap entie eere 35[regelnummer] Vanden heileghen te begevene; Sterven ten euweliken levene; Indie helle te sine versmort, Van wormen emmermee gescort; Die vlamme ten euweliken gedoge,
[pagina 331]
40[regelnummer] Den bittren rooc indie oge, Vier ende vlamme sonder lecht Emmermeer te smakene echt: Peins hier omme, so sal vergaen Des vleesch genouchte, sonder waen.’ 45[regelnummer] Ga naar margenoot+ In Zenoens tiden, des sijn wi wijs, Ga naar margenoot+ Was te Riemen bisscop sente Remijs, Dien een heilech man te voren Voersach dat hi soude sijn geborenGa naar voetnoot1). Te sinen XXIIsten jare 50[regelnummer] So wart hi erdschbisscop te waren; Want een schijn van hemelrike Vercosene daertoe sekerlike. Eens soudi met sire nichten eten, Ende soe hadde haers so vergheten, 55[regelnummer] Dat hare wijn gebrac int vat. Sente Remijs seinde dat, Ende dat vat wart vul te hant, So datmen openbare vant Den kelnere binnen diep, 60[regelnummer] Alst over toter bonnen liepGa naar voetnoot2). Ga naar margenoot+ Vor desen tijt was de paues Leo doot, Die van heylecheit was groot, Alst hier voren es bescreven; Ende wart paues naer sijn leven 65[regelnummer] Hylarius, van live reine, Ende was geboren van Sardeine. Dese verboot den bisscoppen dat. Dat niemene in sine stat, Alse hi storve, bisscop en sette, 70[regelnummer] Maer datmen bisscoppe core bi wette. Na hem wart paues, het moeste sijn, Simplicius, [die] Tyburtijn Van rechter gebornessen was. Dese verboot, alsict las, 75[regelnummer] Dat geen clerc in ghenen dinghe Van leken man kerke ontfinge, Sonder presentatie alleeneGa naar voetnoot3); Noch hout ment vor recht gemene. Felix wart daer na paues gecoren, 80[regelnummer] Ende was van Rome gheboren, Eens papen sone. Dese verwiet Die herisieneGa naar voetnoot4) ende sparedse niet: Pieter van Alexandrie, Anastasius ende sine paertie, 85[regelnummer] Van Constantinoble den patriaerke, Ende hare gesellen, leke ende claerke. Naer hem quam Gelasius.Ga naar margenoot+ Sijn vader hiet Valerius, Ende was uut Affrike geboren. 90[regelnummer] Dese ginc verdriven ende schoren Ute Rome die Manicheen, Diere doe was menech een, Die jegen tgelove spreken: Hare scrifture dedi brekenGa naar voetnoot5). 95[regelnummer] Hi was die doe singhen dede Die prefacie ende maecte medeGa naar voetnoot6). Dese hadde die aerme lief Ende clergie hi verhief, Ende verloeste Rome die port 100[regelnummer] Van des swaers hongers mort. Dese verboot den clerken al Comenscepe ende sulc ghescal, Wantse God uten temple waerp Met eere gheselen swaer ende scaerp.
Vanden eersten kerstijn coninc van Vrancrike. XLVIII. Te deser tijt ende tesen stondenGa naar margenoot+ So wart sente Michiels kerke vondenGa naar margenoot+
[pagina 332]
Uptie montaenge Garghane, Int jaer ons Heren, na den verstane, 5[regelnummer] CCCC LXX ende een, Ghehouwen in eenen gheelen steenGa naar voetnoot1), Die dinghel Gods daer selve stichte Om ons aerme sondeghe wichte, Dat wi van onsen sonden genaden 10[regelnummer] Gode ende hem al ghinder baden. Ga naar margenoot+ Ten selven tiden, alse dit was, Wart die prophete Barnabas In Cypren vonden in enen crochte, Daerne groef ende bewrochte 15[regelnummer] Jan Marcus, een siere neven, Alse hi verloren hadde tleven In een vier dor onsen Here; Ende mettem warter vonden mere Die ewangelie oec, die hem bleefGa naar voetnoot2), 20[regelnummer] Die sente Mattheus selve screef In Eubreuscher talen fine. Dit was al vonden in SalamineGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+ In des selves Zenoens tiden, Daer wi die redene af overliden, 25[regelnummer] So regneerde mogendelike Die seste coninc van Vrancrike, Hylderic, coninc Meruvincs sone: Heidijn coninc was die ghone. Sijn vader hadde here gewesen 30[regelnummer] Met groter werdicheit vor desen, Alse wi lesen, rechts X jaer, Ende hi XXVII daer naer. Keyser Zenoens dochter die was Sijn wijf, alsemen hier voren lasGa naar voetnoot4). 35[regelnummer] Maer Hilderic verkeerde so sine zinneGa naar voetnoot5), Dat hi leide sine minne An die coninghinne van Doringhen Ende minnedse boven allen dingen, Die bi namen hiet Basine. 40[regelnummer] Omme hare leet hi meneghe pine. Coninc Hilderic wan an de ghone Clodoveuse sinen sone, Die sidert coninc mogendelike Sat int lant van Vrankerike, 45[regelnummer] Alse u die bouc hier na sal leeren. Hylderic staerf int jaer ons Heren CCCC LXXX ende vive, Ende sciet heidijn vanden live, Int XIIsteGa naar voetnoot6) jaer, sonder waen, 50[regelnummer] Dat Zenoen crone hadde ontfaen. In dien tiden of daer omtrent,Ga naar margenoot+ Alse in jeesten es bekent, Dat keyser Leo trike ontfinc, Ghesciede in Bartaengen die dinc, 55[regelnummer] Dat Uter Pandragoen staerf, Ende Artur sijn sone verwaerf, Biden lande ghemeenlike Die coninccrone ende dat rike, Daer tRomansGa naar voetnoot7) te vele toe seghet, 60[regelnummer] Daer mi niet an gheleghet, Dat ict hier vertrecken soude;Ga naar margenoot+ Want ict over boerde houde. Tien tiden was Artur te waren Een jongelinc van XV jaren, 65[regelnummer] Ende was stout ende dore milde Ende vromech sere ten scilde. Ende al es van hem achterblevenGa naar margenoot+ Boerden vele, die sijn bescreven Van menestrelen, van goliardenGa naar voetnoot8), 70[regelnummer] Die favelen visieren begaerden,
[pagina 333]
Dies en salmen niet ommare Van hem maken dat ware, Dat ic cortelike tesen tiden Van hem wille overliden. 75[regelnummer] Ga naar margenoot+ Artur vant dat lant verladenGa naar voetnoot1), Ghedestruweert ende verraden Van PoytevinenGa naar voetnoot2) ende van Sassen Ende van Scotten, die ghewassen Met ghewelde waren int lant. 80[regelnummer] Sijn here versaemde hi te hant Ende belachse in een foreest, Daer si hem verwerden meest Metter dickeit vanden bomen. Hier omme begonste Artur gomen, 85[regelnummer] Ende hiet dat hout al omme vellen, Dat si met haren ghesellen Al daer verderven souden, Of si hem niet upgeven woudenGa naar voetnoot3). Hier omme dwancse so de noot, 90[regelnummer] Dat si dor die bitter doot Hem selven moesten upgeven (Want die honger nam hem tleven) Ende orlof bidden thaerre onneren, Dat si te lande moesten keren, 95[regelnummer] Ende daer laten al haer goet. Ghiselen vor dien overmoet Willen si den coninc gherne laten, Omme te vaerne haerre straten, Ende tribuut erfelike te gevene 100[regelnummer] Toten ende van haren levene. Dus rumden die Sassen tlant. Die Scotten boden hare hant Ende worden alle eygijn mede, Ende ontfingen daer te stede 105[regelnummer] Dat lant, dat eerst hiet Albane, Daer in ghemeenlike te gane Ende daer te winne harc lijfnere. Dus wart eygijn al dat here, Ende Albane wart Scollant 110[regelnummer] Na die Scotten daer genant.
Vanden coninc Arture. XLIX. Dus wart Artur des lants here,Ga naar margenoot+ Ende regneerde met groter ere Meer dan LXXV jaer. Sijn gelike en wart nie daer naer, 5[regelnummer] Noch te voren, in waerre dinc, Over die kerstine coninc; Want alle deylanden, die laghen Van Afferike in ghenen dagen Al toter vervrorneGa naar voetnoot4). zee, 10[regelnummer] Dienden hem, ende daer toe meeGa naar margenoot+ Van Rusen alle die lande hier neder, Al toten Rine vort ende weder. Onder hem was mogendelike Gallen, dat nu heet Vrancrike, 15[regelnummer] Al tote Spaengen dat vaste lant. Favele, die ic van hem vant, Die latic al achterbliven. Van Lancelote canic niet scriven, Van Perchevale, van Eggraveine; 20[regelnummer] Maer den goeden Waleweine Vindic in sine jeesten geset, Ende sinen broeder den valscen Mordret, Ende van Eniau den hertoge Keyen, Daer hem die Walen mede meyen. 25[regelnummer] Nu salic u hier overliden Cortelike van Arturs tiden. Die Sassen, daer dIngelsce af quamenGa naar voetnoot5),Ga naar margenoot+ Die begonsten hem sere scamen, Dat si des lants waren verdreven;
[pagina 334]
30[regelnummer] Ende al hadden si hare neven Te ghisele in Bertaengen gelaten, Si keerden omme haerre straten Ende braken trouwe ende ghelof, Wat sore hem sal comen of, 35[regelnummer] Ende zeilden in Bertaengen weder Ende velden muren ende huse neder; Sine lieten staen kerke no stat. Coninc Artur verhorde dat, Die loesheit vanden heidinen honden: 40[regelnummer] Onthoveden hiet hi tien stonden Die ghiselen, die hem waren bleven Ende die si hem hadden ghegheven, Ende dede te samen uut sijn here, Omme hem te settene ter were. 45[regelnummer] DIngelsche Sassen, die wel wisten, Waert dat si des zegen misten, Dat si alle waren doot, Ende dat oec met rechte groot, Setten hem vaste ter were 50[regelnummer] Ende daden scade in Arturs here Utermaten groot ende sware. Artur troeste sijn volc inden vare. Een swert haddi in sine hant, Dat Calabrunus was ghenant, 55[regelnummer] Ende eenen vreseliken spiet, Die bi namen Reu hietGa naar voetnoot1); Up sinen helm enen guldinen drake, Want sijn vader plach der sakeGa naar voetnoot2). Enen scilt haddi, daer in gehouwen 60[regelnummer] Was dymagie van onser Vrouwen, Ende alse hem die noot ginc na, Plach hi te roepene: ‘Ave Maria!’ Hi brac up deene zide, Daer die sine waren in stride 65[regelnummer] Ende int aerchste vanden spele. Vor hem moester wiken vele, Also dat hi met gewelt Den Sassen afwan dat velt, Ende sire menegen doden lieten. 70[regelnummer] Den anderen dien begans verdrieten,Ga naar margenoot+ Ende hebben den rugge gegeven [Ende vloen up enen berch daer nevenGa naar voetnoot3),] Daer si hem so sterke werden, Dat si menegen sere derden, 75[regelnummer] So dat Arture dies verdroot, Ende riep met moede groot, Met luder stemmen: ‘Ave Maria!’ Ende trac den Sassen daer met na Te voet; want men mochte tien tiden 80[regelnummer] Den berch up te hem niet riden. Den schilt hi vordie slage waerp; Met Calabrunuse, dat sere was scaerp, Slouch hire toe gane doot, Eer hi ruste clene of groot, 85[regelnummer] CCCC ende LXX manGa naar voetnoot4); So dat hi hem den wijch afwan Bider hulpen van onser Vrouwen. Daer waren te sticken ghehouwen Die beste vanden Sassen al. 90[regelnummer] Snachts vloen si over berch ende dal Alle diere te live bleven; No nemmermeer in Arturs levenGa naar margenoot+ Sone dorsten si dies gheroeken,
[pagina 335]
Dat si Baertaengen wilden soeken, 95[regelnummer] Sonder doe die quade Mordret Hem jegen den oem hevet gheset. Dus hilt hi vort in groten vrede Lant ende port, ende wan mede Al dat bi hem was gheleghen, 100[regelnummer] Ende dat hem sette daer jeghen.
Vanden hove dat Artuur hiltGa naar voetnoot1). L. Ga naar margenoot+ Alse Artur hadde an hem bedwongen Alle die liede ende alle die tongen, Die in eylanden sijn geseten, Van allen die wire nu weten 5[regelnummer] Tusschen daer uutgaet die Geronde Tote dat men ghezeilen conde In die grote Rusche zee, Ende daertoe mede mee Gallen al tote bewest den Rine, 10[regelnummer] Armoriken, daer uut die sine Gheboren waren, alsemen wel weet, Ende dat men nu Bertaengen heet, Ende dat nu heet NormendieGa naar voetnoot2), Ent al weecGa naar voetnoot3) an sine paertie, 15[regelnummer] Dat benorden der Lore wasGa naar voetnoot4), Dedi huwelijc, alsict las, An eene vrouwe van Rome geboren, Hiet GontymaraGa naar voetnoot5), alse wijt horen. Genoevere es soe in Walsch genant. 20[regelnummer] Een hof hilti in sijn lantGa naar voetnoot6) Te Lonnen, dat ic nie en las Dat sulc een hof gehouden was. Alle die coningen entie lantsheren, Die doe regneerden met eren, 25[regelnummer] Van Ruschen waren alle daerGa naar voetnoot7) Van Denemaerken, over waer, Van Norweghen, van Weendenlant, Ende mettem menech wilt seriant Van Yrlant, van Yrcani. 30[regelnummer] Aginsel, die hem sat bi,Ga naar margenoot+ Van Schollant, die moester sijn, Die heet Angelus in LatijnGa naar voetnoot8); Entie princen, die met allen Saten in dat lant van Gallen. 35[regelnummer] Sulke feeste wart nie gedaen. Voer coninc Artuur moesten gaen IIII coninghen teere scharen, Ghecroent, diene moesten bewaren, Ende elc met eenen ghuldinen swerde.
[pagina 336]
40[regelnummer] Na hem volgeden sine gheverdeGa naar voetnoot1), Sine baroenen vanden lande, Chierlike ghecleet bi handeGa naar voetnoot2). Aldus dede hi sinen ganc Al tote dat men hem messe zanc, 45[regelnummer] Ende keerde weder also ter zale. Die coninginne also wale Die festeerde met haren vrouwen, Daermen wonder af mochte scouwen Van edelen vrouwen ende van sconen, 50[regelnummer] Van hobandenGa naar voetnoot3) ende van cronen, Van paremente menegertiere, Sonderlinge van meneger maniere. Daer was grote feeste tien male, Groot ghesanc ende menege tale, 55[regelnummer] Menech instrument, menech spel, Ridderen, serianten also wel; Elc so toghede daer, dies rochte, Hoe hi hem te wapenen vermochte. In can vertellen thondertste deel 60[regelnummer] Vander feesten niet gheheel, Also alse tLatijn bescheet; Maer dat dar ic seggen gereet, Dat in kerstine ystorien nie Van meerre wart gelesen bi mie. 65[regelnummer] Bin desen dat dese feeste stoet, Quamen van ghelate vroet, Wijs van worden, jonc van jarenGa naar voetnoot4), Liede in ghenen hove gevaren, Die bootscap van Rome brochten 70[regelnummer] Ende Arture te sprekene sochten. Ende alsi in waren ontfaen, Daden si hare boetscap saen, Ende dageden den coninc Arture Te Rome voerdie senature,Ga naar margenoot+ 75[regelnummer] Recht vonnesse daer tontfane, Voerden keyser Leo te stane; Want hi den Roemscen tribuut onthelde, Dien wilen eer wan met gewelde Julius Cesar up Bertaengen; 80[regelnummer] Ende hi Gallen al bi Spaengen Dien van Rome af hadde gewonnen Ende vele eylande onder der zonnen. Waert dat hijs niet doen en woude, Datmenne ten naesten Oeste soude 85[regelnummer] Emmer souken, sonder meer spreken, Ende donrecht metten swerde wreken. Artur hevet wel ghehort Met ghemake al hare wort, Ende hiet die heren beiden met staden: 90[regelnummer] Hi wildem antworden ende beraden.
Arturs antworde toten Romeinen. LI. In eene ziden es hi ghetoghenGa naar voetnoot5)Ga naar margenoot+ Upten vasten tor, den hoghen, Dien wilen setten die Trinevante,
[pagina 337]
Dat nu heet Lonnen, die gyganteGa naar voetnoot1). 5[regelnummer] Aldaer si doe te rade ghinghen, Sprac Waleweyn aldus ten dingenGa naar voetnoot2): ‘Danc hebs God! want wi Bertoene Wine hadden anders niet te doene Dan eten, drinken ende singhen, 10[regelnummer] Spel met vrouwen, dansen, springen, Dies es leden langhe stont. Nu wert ons ander materie cont, Daer wi vers af moeten maken, Die vanden swerde sullen smaken! 15[regelnummer] Ende dit ontbieden ons de beste, Die oint stat wonnen of veste: Dat sijn die vromeghe Roemheren.’ Mettien versaemden hem die heren, Die tes coninx rade behoren, 20[regelnummer] Ende Artur selve die sprac voren: ‘Ghi heren,’ seiti, ‘ghi hebt gemeine Wel gehort wat die Romeine Ons ontbieden; ende dinket u goet, Ic hebbe vonden in minen moet 25[regelnummer] Wat ic hem antworden sal, Eist dat ghijt mi radet al. Ga naar margenoot+ Eersten willic antworden dit: Datmen met ghewelt besit Ende met crachte winnet echt, 30[regelnummer] Dat en mach nemmer wesen recht. Souden wi tribuut te Rome gheven, Die ons met crachte an was gedreven Van Juliuse? dan ware geen recht. Vort willen wi hem toghen echt, 35[regelnummer] Dat Brennus ende BellijnGa naar voetnoot3), Daer wi af gheboren sijn, Want si waren des lants heren, Rome wilen wonnen met eeren, Ende hinghen voer dat Capittole 40[regelnummer] XX Romeinen teere schole, Langhe eer Julius was geboren. Grote Constantijn, die hier te voren Gheboren was tote EverwijcGa naar voetnoot4), Die was keyser dies gelijc. 45[regelnummer] Dus eist recht dat ons Rome toehort, Eist van orloghen of van gebort; Ende willen hem seggen overluut, Dat wi eeschenGa naar voetnoot5) Roemschen tribuut, Ende willen ten naesten Oeste comen 50[regelnummer] Up wat velde si willen noemen: Ende dien God daer ghevet zeghe, Blive here vort alleweghe.’ Alle seiden si: ‘Dit dinct ons goet.’ Mettien men incomen doet 55[regelnummer] Die Romeine ende seidem ditte. Vertornet ende in groter hitte Keerden si te Rome inde stat, Ende seiden den senaturen dat. Ende Artur hevet die sine vermaent, 60[regelnummer] Die hi hem hout van herten waent, Dat si ten naesten Oeste met allen Hem te hulpen comen in Gallen. Aldaer hebben sine wel ghetroest, Harewaert west ende van Rusen oest, 65[regelnummer] Dat sine tusscen doot ende leven
[pagina 338]
Altoos niet en wilden begheven. Mettien es dat hof ghesceden. Die heren keerden hem gercedenGa naar voetnoot1), Ende Artur, die milde, die coene, 70[regelnummer] Ghereedde hem ende sine BertoeneGa naar voetnoot2). Ga naar margenoot+ Morderette, sinen neve, hi bevalGa naar voetnoot3) Sijn wijf ende Bertaengen al, Ende trac sijn volc te samen saen. Te scepe so sijn si ghegaen 75[regelnummer] Ende quamen ghemeenlike Gheseilt int lant van Armorike, Dat men nu Bertaengen heet. In eene havene, al daer steet Sente Michiels berchGa naar voetnoot4) nu bi dage, 80[regelnummer] Daer horde Artur eene claghe, Dat een gygant, een groet viant, Hadde geroeft daer int lant Eene joncvrouwe van magen groot; Want sijn zwagher die coninc LoofGa naar voetnoot5), 85[regelnummer] Siere zuster man, was haer neve. Artur hiet dat tfolc daer bleve, Ende dorcroop van hoeken thoeken Omme ghenen ruese soeken, So dat hi vernam die mare, 90[regelnummer] Dat hi up eene roetse ware, Metter joncvrouwen, in die zee. Alleene voer hire ende nemmee, Ende hevet ghenen ruese bestaen: Dien rovede hi vanden live saen, 95[regelnummer] Ende vant die joncvrouwe doot, Die hi grouf met eeren groot; Ende brochte sinen volke de mare, Ende seidem al openbare, Dat hi noint in al IngelantGa naar voetnoot6) 100[regelnummer] So sterken gygant en vant, Sonder den reuse RichoeneGa naar voetnoot7), Die was van alsulken doene, Dat hi hadde te siere hovaerden Al ghemaect van coninx baerden 105[regelnummer] Eenen roe, dien hi anedrouch, Also alse hise alle verslouch. Doe wildi hem Arturs baertGa naar voetnoot8); Ende Artur voer darewaert, Ende slouch doot dien gygant 110[regelnummer] In eenen eenwijch metter hant.
Hoe Waluweyn sijns oems boetscap dede. LII. Doe Artur hadde havene genomenGa naar margenoot+ Ende sijn volc es te scepe comen, Trac hi henen te Parijs waert. Wat so daer was andie vaert, 5[regelnummer] Ghinc hem altemale in hant. Binnen Parijs dat hi vant Eenen bailliu, dien de wet Van Rome daer hadde gheset, Die Felloen bi namen hiet; 10[regelnummer] Ende want hi merket ende siet, Dat hi niet en mach te velde Aldaer vechten met ghewelde, So bit hi omme eenen camp: Wie so verwint sonder scamp,
[pagina 339]
15[regelnummer] Dat onder hem bleve die stat. Artur nontseide niet dat, Noch en wilde oec daer bi Datten iemen vochte dan hi. Indie vaert daer inde Zeine 20[regelnummer] Ga naar margenoot+ Daer vochten si beede alleine, Dat al nu in deser wile In Fransoys heet die YleGa naar voetnoot1). Daer hadde Felloen den ramp, Want hi verloos tlijf inden camp. 25[regelnummer] Ghinder quamen an hem gevallen Norweghers, Deenen ende Gallen. Van danen trac hi upwaertGa naar voetnoot2) Tote Austun met snelre vaert; Want hi horde mare das, 30[regelnummer] Dat tRoemsche here comen was Met Luciuse, dien keyser Leoen Hadde bevolen al sijn doen, Ende brochte mettem van over mere Een onghetelt machtich here, 35[regelnummer] Perchiene ende Mediene, Affricane ende Numidiene, Beede coningen ende hertoghen, Also vele alsere hem doghenGa naar voetnoot3). An hem hevet Artur ghesent 40[regelnummer] Omme te houdene parlement, Weltijt dat hi wille striden, Ofte waer hi sijns wille ontbiden. Dese bootscap dede Waluwein Ende voer heenen berch ende plein, 45[regelnummer] Ende liet succoers onder weghe, Up aventure wies men pleghe, Dat hi emmer wete ontset, Dat hi ontwiken moghe te bet. Ende alse hi quam vor die van Rome, 50[regelnummer] Ende hi die boetscap van sinen ome Met onvervaerden moede dede, Stont een Romein daer ter stede Ende seide: ‘Die Bertoene Sijn staerc van worden, cranc van doene.’ 55[regelnummer] Waluwein antworde ende sprac: ‘Wat seghestu den Bertoenen lac? Sie of si doen dorren ende spreken!’ Mettien worde hevet hi ghesteken Sijn swert den Romein dort lijf. 60[regelnummer] Daer wart getrocken menech knijf; Maer Waluwein ende sine ghesellen, Omtrent XX, horen wi tellen, Die sijn getrocken daer ten orssen Ende ontreden ghere porssen, 65[regelnummer] Ende weken, doe si dat saghen,Ga naar margenoot+ Aldaer hare laghe laghen, Daer die Romeinen niet af en wisten. Ghinder so begonstmen twisten, Entie Romeine waren onghescaert: 70[regelnummer] Dies verloren si eenen schaertGa naar voetnoot4)
[pagina 340]
Uten haren onversien, Dat si dor noot moesten vlien Ten haren weder, alse die hem saghen Bedroghen inder Bertoene laghen. 75[regelnummer] An beeden ziden bleef volc doot; Maer die scade was te groot Die up dien van Rome vel: Daer blevenre doot V^C wel, Ende ghevaen met groter eeren 80[regelnummer] Wel XXX vanden meesten heren. Dus keerden weder die Bertoene, Blide sere van haren doene; Ende alse die coninc Artur wiste Daventure vanden twiste, 85[regelnummer] Was hi utermaten blide. Die gevaen waren inden stride, Sende hi te houdene te Parijs. Waluweyn hadde alden prijs Vander boetscap enter daet, 90[regelnummer] Up aventure hoet vort vergaet.
Den groten wijch tusschen Arture enten Romeinen. LIII. Ga naar margenoot+ Lucius es metten sinenGa naar voetnoot1) Van herten in groter pinen, Dat die BertoeneGa naar voetnoot2) int scoenste waren; Nochtan wildi ghebaren 5[regelnummer] Of hijs niet een twint en achte. Hi trac henen wech met crachte Te Lengeres te Borgoengen waert. Daer vant hi dies hi begaert, Die stat bewestGa naar voetnoot3) tsinen bouf, 10[regelnummer] Spise, dranc ende haernasch groufGa naar voetnoot4) Ende groot here, dat upter heide Sijns te vechtene ontbeide. Daer docht hem goet sijn ende woude Datmen Artuurs ontbeiden soude; 15[regelnummer] Want hi kende die Bertoene Van so overdadeghen doene, Si soudene soeken harentare, In wat enden lants hi ware,Ga naar margenoot+ Of hi soude hem ontwikenGa naar voetnoot5) 20[regelnummer] Ende over die berghe striken; Ende mercte wel in sijn gedochte, Dat te ghevoughe niet sijn mochte; Want die Bertoenen souden hem volgen Uptie hielenGa naar voetnoot6) sere verbolghen. 25[regelnummer] Aldus slouch hi sijn ghetelt Buten Lengres up dat velt. Artuur hevet dit vernomen, Ende es metten sinen comen, Scone treckende, wel bewaert, 30[regelnummer] Met sinen here te Lengeres waert, Alse die de Romeine sochte. Groot volc hi mettem brochte,
[pagina 341]
Die alle haetten die Romeine, Omme dat si wilden alleine 35[regelnummer] Hovet van alder werelt wesen. So na quamen si met desenGa naar voetnoot1), Dat elc mochte openbare Anescouwen sanders scare, Ende hem die scuttren onderschoten 40[regelnummer] An beeden ziden vander roten. Maer die avont ginc in hant; Men slouch tenten daer int sant, Ende beiden der dagheraet. Des maerghens, als de zonne upgaet, 45[regelnummer] Ghereeddem menech man te stride: ‘AsaermesGa naar voetnoot2) !’ riepmen an elke zide. Die wijch begonste metter zonnen. Daer was gejaget ende geronnen Omden vorwijch in elke zide. 50[regelnummer] Artuur was vro ende blide, Ende sprac alse een coninc coene: ‘Ghi heren, ghi getrouwe BertoeneGa naar voetnoot3), Peinst omme deere up desen dach! Dits eere, die niet tegaen en mach: 55[regelnummer] Seghe te vechtene uptie Romeine, Die thovet willen sijn alleine Over al der werelt diet. Hets al spot ende el niet, Dat wi hier te voren vochten, 60[regelnummer] Ga naar margenoot+ Al waest also dat niet en mochten Onse vianden vor ons gheduren: Dit sijn die heren der aventurenGa naar voetnoot4) ! Hier af sal ons emmermere Name wassen ende ere; 65[regelnummer] Noch nemmermeer naer desen tiden Sone sal volc up ons dorren striden. Ghi hebt mi XXXGa naar voetnoot5) conincriken Met uwer doget ghedaen wiken, Daer ic coninc ende here af bem: 70[regelnummer] Nu toe! ende elc zie voer hem!’ Mettien versaemden hem die scarenGa naar voetnoot6). Daer mochtmen horen mesbaren, Desen jaghen, den gheenen vlien, Ende met wapenen wonder ghescien, 75[regelnummer] Volc van menegerande tonghen, Die daer onderlinghe dronghen. Grote volc staerf an elke zide; Maer die persse vanden stride Quam up Luciuse entie Romeine; 80[regelnummer] Want die waren met Waleweyne, Volgheden daer hi wilde varen; Ende Waluweyn versach den aren BleckenGa naar voetnoot7) inden Roemschen standaert. Therte stont hem darewaert, 85[regelnummer] Want hi peinse dat daer helde Dbeste riddersceep vanden velde, Ende es indie Romeine ghevallen, Ende anden prinche van hem allen, Luciuse, versament mede, 90[regelnummer] Die wonder daer met wapenen dede.
[pagina 342]
Doch heeftene met crachte groot Waluweyn gesleghen doot, Enten aerne ghevelt int zant. [Ende coninc Artur quam te hant 95[regelnummer] Ende brac daer in met groter cracht, Daer Walewein dus stont ende vacht, Ende sloech daer soe vreselike slage, Dat nieman en dorste in dien dage Sire slage ontbeiden, si u becantGa naar voetnoot1).] 100[regelnummer] Doe wart ondaen die scare thant; Ende alse dandere scaren saghen Luciuse doot ende dander jaghen, Enten standaert onder voete, Vloe daer wie soes hadde moete, 105[regelnummer] Alse die omme ghene dinc en sagen Dan alleene omme tlijf ontdragen.
Hoe die Romeine den strijt verloren. LIIII. Ga naar margenoot+ In dien wighe bleven dootGa naar voetnoot2) Ga naar margenoot+ Coningen ende heren groot An elke zide seere vele. Maer den Romeinen ginct uten spele, 5[regelnummer] Want die Bertoene behilden tfelt. Roof wonnen si al onghetelt, Orssen, wapenen ende haernasch. Artuur was vro ende rasch, Ende hiet datmen brochte ter erden 10[regelnummer] Elken man naer sire werden Uptie wijchstat daer hi lach. Ende alse hi Luciuse sach Doot liggende onder die heren, Dede hine upnemen met eeren 15[regelnummer] Ende dedene zuveren vanden bloede. Eerlike, met groten goede, Hiet hine balsemen ende ghereeden, Ende hoverdelike cleeden, Ende leidene up eenen waghen, 20[regelnummer] Ende hietene te Rome draghen, Ende screef den heren, den senaturen, Fierlike in siere scrifturen: ‘Dusghedanen cheins ende tribuut Es men schuldich te sendene uut 25[regelnummer] Van Bertaengen tote Rome! Elc man merke ende ghome, Wiene hebben wille ende halen: Dus conen die Bertoene betalen!’ Oec ontboot hi jongen ende ouden, 30[regelnummer] Dat si hem beraden souden; Want hi emmer comen woude, Alse die Rome winnen soude, Ende sijt verweren, of si mochten, Of dat si hem also bedochten, 35[regelnummer] Dat si dies waren beraden, Dat si quamen up ghenaden. In desen staerf keyser Leoen, Doe wart keyser Zenoen. Ende Artuur sette hem dat hi wan 40[regelnummer] Alle die lande ten berghe an, Beede steden ende vesten.
[pagina 343]
Hi sette hem met al sinen besten Ga naar margenoot+ Hoe dat hi ane hem bedwanc, Over breet ende over lanc, 45[regelnummer] Al Gallen tote Nerbone, Ende peinsede om die keysercrone Te winnene van Rome der stat, Ende hevet versamet volc ende scat, Daer hi mede moge vulbringen 50[regelnummer] Den wille van sinen dinghen. Van Perchevale, van Galyote, Van Egraveine, van Lancelote, Vanden coninc Ban van Benowijc Ende BehoerdeGa naar voetnoot1) dies ghelijc, 55[regelnummer] Ende van vele geveinseder namen, Sone vandic altesamen Cleene no groot inden Latine: Dies docht mi verlorne pine, Dat ict hier ontbinden soude; 60[regelnummer] Want ic dWalsch over boerde houde. In dese orloghe uptie Romeine So was Artur, die coninc reine, XX jaer wel ofte mere, Ende quam met grotre eere 65[regelnummer] Ten berghe toe om altemale Te lidenne ende te winnen YtalesGa naar voetnoot2); Maer dattem daventure benam, Ende hem sulke niemare quam, Daer hijs omme moeste begeven; 70[regelnummer] Want die in Bertaenyen bleven, Daden hem scade ende ongetrouwe. Dat was jammer ende rouwe. Hadde ten besten gehent sine dinc, Sone hadde beter coninc 75[regelnummer] Inder werelt niet gewesen. Maer dit es also wi lesen: Daventure, sonder waen, Laet ghene hoge dinc lange staen.
Van Fulgentius ende sine sproken. LV. In keyser Zenoens tiden wasGa naar margenoot+ Fulgentius, die vele las Ende maecte vele sermoene Ghelovelijc ende van goeden doene. 5[regelnummer] Van sinen bloemen so willic U hier setten somech stic. Fulgentius seget in sinen boukenGa naar margenoot+ ‘Kerstijn man en sal niet soeken Eeneghe wrake hier int leven, 10[regelnummer] Maer Gode sal hijt al upgeven. Ne roeke di in ghere wisen,Ga naar margenoot+ Dat di die werelt liede prisenGa naar voetnoot3); Maer zie, dat du di dorres togen Alleene voer ons Heren oghen. 15[regelnummer] Omme niet werpt hi onder voet Erdsch leven ende erdsch goet, Die int herte leeft alse de fiere, Nader riker lieder maniereGa naar voetnoot4); Want Zacheus en gaf niet node 20[regelnummer] Al sijn grote goet dor Gode, Ende Pieter, alst es gheset, Die en liet niet dan scip ende net: Nochtan es Pieter gepriset mere Dan Zacheus, die rike here,Ga naar margenoot+ 25[regelnummer] Omme dat die rike dat beseffe, Dat hi hem niet en verheffe,
[pagina 344]
Al laet hi sijn grote goet Omme Gode, maer blive in omoet. Ga naar margenoot+ Al prisen wi dat magedoem sere, 30[regelnummer] Dies bidi, no min no mere, Sone lachtren wi dat huwelic niet; Want alsemen II goede dingen siet, Men seget: ‘Dits goet ende dit best.’ Dus bliven die herten al ontvestGa naar voetnoot1). 35[regelnummer] Alse hem mageden so voegen, Dat si den lieden willen genoegen, Sone sijn si niet waerlike reine: Si rouken anders dan Gode alleine. Die en es Cristus niet getrouwe, 40[regelnummer] Die souct datse die werelt scouwe. Ga naar margenoot+ Dat een man doet dat God gebiet, Dan coemt hem van naturen niet, Maer het sent hem God van hoghen; Ghelijc dat wi sien met ogen, 45[regelnummer] Die ghemaect sijn om licht sien; Ende dat en mach hem niet gescien, Hen si dat si tlicht behoudenGa naar voetnoot2). Dus en eist niet bi onsen scouden, Dat die dogeden werken iet; 50[regelnummer] Maer sijn scout eist, diere ons toe riet. Hi es verdoemt, die derdsce goet Dorperlike ende qualike verdoet; Maer hijs verdoemt, die hem verheft, Alse hi die ghiften Gods beseftGa naar voetnoot3). 55[regelnummer] Sondare! en laet di niet gescien, Dattu wantrouwes den fisisien. Wanhope niet, hets openbare, Dat hi staerf omden zondare. Sie dat berouwenesse ende hope 60[regelnummer] Nemmermeer di en ontlope. Wiltu di selven niet ontkeren Vander goedertierheit ons Heren, So onthout di van zonden, So saltu met Gode werden vonden. 65[regelnummer] Cristus ne ware niet noch en woude Comen inder werelt oude, Dan om zonden af te doeneGa naar voetnoot4): Wes dies seker ende coene. Dat es alleens in wat ouden 70[regelnummer] Dat di God werpt om behouden. Du sijs behouden, wiltus betrouwenGa naar voetnoot5). Nie en quam te spade berouwen, Updat met waerre herten was Ende sonder wanhope, sijt seker das.’ 75[regelnummer] Dit sijn Fulgentius wort,Ga naar margenoot+ Die van edelre ghebort Van Caertago was geboren Ende eerst moenc was, alse wijt horen, Daer die moeder sere omme mesliet, 80[regelnummer] Al waest hare omme nietGa naar voetnoot6).
[pagina 345]
Hem leiden die quade Arriane Vele torments ende pine ane. Ga naar margenoot+ Sidert wart hi bisscop gecoren, Ga naar margenoot+ Daer hi pine ende menegen toren 85[regelnummer] Vander Wandelen coninc gedogede, Want hi tgelove te houdene pogede, Ende was versent tote in Sardeine Met LX bisscoppen ghemeine. Miracle scuwede dese here 90[regelnummer] Te doene utermaten sere; Ga naar margenoot+ Want hi seide, dat sulke saken Namecont eenen man maken: Al heeft hi heilecheit beseven, Hets beter der werelt oncont leven 95[regelnummer] Ende voer Gode sijn bekent. Ga naar margenoot+ XXV jaer ommetrent Was hi bisscop, ende staerf vorwaer In sijn LXVste jaer. LXX daghen voer sine doot 100[regelnummer] Qual hi in siecheden grootGa naar voetnoot1), Ende bat Gode in sinen verdriete, Dat hi hem der werelt verliete Met penetencien hem ontladen, Ende hi hem ghinder dade genadenGa naar voetnoot2). 105[regelnummer] Upten jaersdach bleef hi dootsGa naar voetnoot3) In heilecheden harde groot. Menech ander heilech man,Ga naar margenoot+ Die ic vulscriven niet en can, Waren inden selven tiden; 110[regelnummer] Maer wi moeten overliden Ende keren ten keyseren waert: Hoe nu up, nu nederwaert, Dat Roemsche rike clam ende vel, Also alse daventure fel 115[regelnummer] Altoes niet en wille gehinghen Ghedurecheit in erdschen dinghen. Den vijften bouc sullen wi hier laten, Ende ons vort daer toe ghesaten, Dat wi den sesten bestaen, 120[regelnummer] Also alse die materienGa naar voetnoot4) gaen, Wie keysere waren ende coninge mede Elc na anderen in sine stede.	voetnoot1) De hier ontbrekende titel is naar de inhoudsopgave voor de III Partie toegevoegd. margenoot+ Fol. 141. b. Vinc. B. XX. c. 14. voetnoot2) De oude uitgave heeft, dwaas genoeg, Onder over. Te regt merkte reeds Dr. Jonckbloet aan (Nalezing bl. 24), dat er Sonder hoir gelezen moest worden. Het Hs. bevestigt dit ten volle: er staat, duidelijk en klaar: Sonder oir. Doch de vroegere uitgevers zagen de geschilderde en rijkversierde hoofdletter voorbij, en schijnen voor oir in der haast ou' gelezen te hebben! Zij namen het er zoo naauw niet mede. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 1. † voetnoot3) Vs. 25-35. Vinc. Anno secundo Celestinus Romane ecclesie quadragesimus primus presidet. voetnoot4) Vinc. Hic constituit ut psalmi David CL ante sacrificium canerentur antiphonatim ab omnibus. - Die stille, dat gedeelte der mis, waarin de priester, in stille overpeinzing, de secreta, het pater-noster en den canon leest, en dat aan de consecratie voorafgaat. Verg. Bediedenisse der Missen, vs. 776 vlgg. Bij deze geheele plaats (vs. 36-48) vergelijke men den Lekensp. B. II. c. 48. vs. 235-252. margenoot+ Fol. 141. c. voetnoot1) Vinc. (ante) tantum epistola beati Pauli et sanctum euangelium recitabatur. Ex hoc instituto excerpti de psalmis introitus, gradalia, offertoria ante sacrificium, orationes inter communicandum cum modulatione ad missam in ecclesia Romana cantari coeperunt. - Wat in vs. 46 pistele heet, wordt in de Bediedenisse der Missen, vs. 372 vlgg., en in den Lekensp. B. II. c. 48 en 52, epistele genoemd. voetnoot2) Vs. 56-70. Vinc. Theodosius per Ardaburium ductu angeli Iohannem tyrannum opprimit. voetnoot3) Vinc. multa scripsit, inter que etiam compertas in Egypto vitas patrum doctrinasque et regulas, datis ad plurimos libris, exposuit. - In vs. 79, voor Si, te lezen: Sijn. voetnoot4) Aldus verbeterd naar de inhoudsopgave op bl. 34. In het Hs. staat hier verkeerdelijk het opschrift, dat bij cap. I behoorde. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 2. ± voetnoot5) Vs. 1-21. Vinc. Anno Theodosii III Theodosius Valentinianum, Placidie amite sue ex Constantio filium, imperatoren, facit, eumque cum Placidia matre Romam ad imperandum mittit, et regnaverunt simul annis XXIIII. margenoot+ Fol. 141. d. voetnoot6) Lees: CCCCXX ende achte. Vinc. Coeperunt anno Domini CCCCXXVIII. Verg. c. 1. vs. 12-16. margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Hs. hier en in vs. 52 weder Modegilisus. Doch verg. bl. 208, aant.Ga naar voetnoot6) en 216, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot6) Vinc. Clodius, Pharamundi filius. voetnoot2) Hs. Die. Doch verg. bl. 216, vs. 57-86, en de aant.Ga naar voetnoot3) enGa naar voetnoot5). voetnoot3) Hs. Gonserike. Verg. bl. 58, vs. 14. voetnoot5) Vinc. Hic, ut fertur, de fide catholica in Arrianam sectam apostatavit. Ga naar voetnoot3)Ga naar voetnoot5) voetnoot2) Hs. Die. Doch verg. bl. 216, vs. 57-86, en de aant.Ga naar voetnoot3) enGa naar voetnoot5) aldaar. voetnoot3) Hs. Gonserike. Verg. bl. 58, vs. 14. voetnoot5) Vinc. Hic, ut fertur, de fide catholica in Arrianam sectam apostatavit. margenoot+ Vinc B. XXI. c. 2. m. voetnoot3) Hs. Gonserike. Verg. bl. 58, vs. 14. voetnoot4) Lees: XLVIII. Vinc. Cui Gensericus frater in regno succedens regnavit annis XLVIII. - Verg. bl. 58, vs. 16. voetnoot5) Vinc. Hic, ut fertur, de fide catholica in Arrianam sectam apostatavit. voetnoot6) Vinc. Clodius, Pharamundi filius. margenoot+ Fol. 141. e. voetnoot7) Vinc. Hic Clodius Thoringiam invasit et in Dispargo castello Thoringorum aliquamdiu habitavit. voetnoot8) Vinc. Inde missis exploratoribus usque ad urbem Cameracum Rhenum transiit. voetnoot9) Vinc. Romanos, si quos invenit ibi, peremit. voetnoot10) Vinc. exinde usque ad Somenam fluvium [d.i. tot de Somme] perveniens omnia occupavit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 2. f. en c. 23. ± voetnoot1) Vinc. filios Almogith. margenoot+ Fol. 141. f. voetnoot2) Dr. Jonckbloet (Nalezing bl. 25) stelt voor, te lezen: Ten m. van k. v. al, d.i. ‘tot den minsten der Christenen toe (met uitsluiting der heidenen).’ Nog eenvoudiger ware het, dan in dat te veranderen: Ten m. dat k. v. al, d.i. ‘ten minste al de Christenen.’ Doch er is geene verandering noodig: de lezing van den tekst is zuiver. Dan, d.i. in dat geval, dat zoo zijnde, staat hier in denzelfden beperkenden zin als in onze uitdrukking dan toch, b.v. ‘Al vriest het niet, het is dan toch koud.’ Ten mindsten dan is dus eene bloote versterking van ten minste. Vinc. Hinc pro honore sancti Patricii delenda dicitur VII annis ante iudicium. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 24. margenoot+ Fol. 142. a. voetnoot1) Voor Gheheeten wel denkelijk Ghehouden te lezen; en ruste misschien op te vatten als gemak, genoegen, vreugde (verg. Minnenloep, II. 3189). De zin zal dan zijn: ‘die als eene kostbare reliquie en reden tot vreugde beschouwd wordt.’ Vinc. Que hucusque pro magnis pretiosisque reliquiis in Hibernia venerationi habentur ac pro signo summi presulatus i.e. archiepiscopatus illius patrie cuilibet habenti hec reputantur. margenoot+ Fol. 142. b. voetnoot1) Vinc. locus autem ecclesie Reglis dicitur. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 2. f. voetnoot2) D.i. predikte, verkondigde, leerde. Vinc. dicens purum hominem, non Deum, de Maria natum. margenoot+ Vinc. O. voetnoot3) Men leze, in vergelijking met vs. 9 en 48: Ende al in énen persone dan. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 2. f. † voetnoot4) Vs. 25-32. Vinc. Wandalos, qui olim timore Athanulfi excesserant a Galliis, Wallia rex Gothorum expellere parat etiam ab Hispaniis. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 3. † voetnoot5) Vinc. (synodus) que Nestorium... iusto anathemate condemnavit. voetnoot6) Hs. Gonseric. Verg. bl. 58 en 272, aant.Ga naar voetnoot3). voetnoot3) Men leze, in vergelijking met vs. 9 en 48: Ende al in énen persone dan. margenoot+ Fol. 142. c. voetnoot7) Hs. Die. voetnoot1) De zin is: ‘Hierdoor (door deze tweedragt tusschen Bonifacius en Aëtius) was het geheele spel niets, werd de geheele zaak bedorven.’ voetnoot2) Dr. Jonckbloet (Nalezing bl. 25) stelt voor, gheseit te lezen. Te regt, want zóó wordt een spreekwoord gewoonlijk aangekondigd. voetnoot3) De zin eischt dat men, met omzetting van dat en dan, leze: Ende hevet lievere dan hi wike, Dat hi verdervede tRoemsche rike. D.i. ‘liever dan te wijken, wilde hij het rijk te gronde rigten.’ voetnoot4) D.i. ‘hij wilde hun altijd getrouw blijven.’ voetnoot5) Comen is hier conjunctief, niet veniunt, maar veniant. De zin is: ‘en dat zij komen moesten met vrouwen en kinderen;’ eene in 't Mnl. zeer gewone elliptische spreekwijze bij het ww. ontbieden. Zie Brief aan Dr. Jonckbloet, bl. 17 vlg., en verg. Huyd. op Stoke, D. III. bl. 220. De verklaring, door Dr. Jonckbloet (t.a. pl.) van deze beide verzen gegeven, is onjuist en berust op de verwarring der beide verschillende spreekwijzen: des an enen bliven, d.i. het aan iemand ter beslissing overlaten, en des met enen bliven, d.i. hem getrouw blijven. De toevoeging van des bij de werkwoorden, die hetzij getrouw blijven, hetzij afvallen, begeven beteekenen, is in 't Mnl. klassiek. voetnoot6) Vs. 49-96. Vinc. In Hispaniis XX milia ferme militum contra Wandalos pugnantium cesa sunt. Gensericus odia Gothorum veritus, et simul a Bonefacio invitatus, cum Wandalis et omnibus eorum familiis ad Africam transfretavit, eamque invadens et dilacerans multam multo tempore cladem Romanis intulit... Romani in Africa Wandalis congressi superantur; Bonefacius, conflictu cum Ethio habito, victor quidem sed moriturus abscedit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 3. m. † voetnoot7) Vinc. Supthar. margenoot+ Fol. 142. d. voetnoot1) Vs. 1-36. Vinc. In Gallia cum Supthar, rex Hunorum, Burgundionenses nimis opprimeret, illi in Deum Christianorum spera suam ponentes se baptizari petierunt, et statim Hunis congressi pauci multa milia peremerunt, et sic rabiem ipsorum refrenaverunt. voetnoot2) Vs. 37-43. Vinc. Anno sequenti Sixtus Romane ecclesie XLII presidet. voetnoot3) Hs. Basus, doch vs. 57: Bassus, gelijk ook Vinc. heeft. voetnoot4) Vinc. coram XV episcopis. voetnoot5) Hs. hier en in vs. 64: bescrevene. voetnoot6) Vinc. a Deo percussus. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 3. m. † margenoot+ Fol. 142. e. voetnoot7) Die Romeine is de vierde naamval, hare viande de eerste. Vs. 1-12. Vinc. Romani in Africa Wandalis congressi superantur; Bonefacius, conflictu cum Ethio habito, victor quidem sed moriturus abscedit. margenoot+ Vinc. O. voetnoot8) Al hetgeen Maerlant, van hier af tot aan cap. 9. vs. 58, omtrent de Britten en Saksen verhaalt, komt bij Vinc. niet voor, met uitzondering alleen van cap. 8. vs. 27-39, wier inhoud met een enkel woord is aangestipt. Even als in B. I. c. 9-13 volgt Maerlant ook hier, ofschoon met vrij wat verkorting, de kronijk van Godfried van Monmouth. Zie L. VI. c. 10 in Rerum Britannicarum Scriptores (Heidelberg, 1587), p. 42 sqq. voetnoot1) D.i. van Groot-Britannië. voetnoot2) Aldus het Hs. Doch men leze: in ouden jeesten. voetnoot3) De Romeinen komen hier volstrekt niet te pas, evenmin als straks het ‘lant van Gallen.’ Er is alleen sprake, eerst van Germanië in het algemeen, en vervolgens van de Saksen in het bijzonder. In het uitvoerig verhaal bij Godfried v.M. staan dan ook geene andere namen vermeld dan Germania en Saxonica tellus. Men mag dus zonder aarzelen den tekst van Maerlant zuiveren van de fouten, door een onkundigen afschrijver begaan, en 's dichters eigen hand herstellen, door hier die Germeine te lezen, en vs. 45 vlg. (in verband met vs. 53 en 70) aldus te verbeteren: Nu gheviel int lant van Sassen, Dat daer in waren gewassen enz. Inderdaad, ook gewassen is het ware woord, en gevallen even ongepast als Gallen; want het gold hier geen inval eener groote volksmenigte, maar te grooten aanwas der bevolking. ‘Superfluente igitur noviter in regno nostro hominum copia,’ heet het bij Godfried v.M. Toen de afschrijver eenmaal Gallen voor Sassen geschreven had, heeft hij gewassen opzettelijk veranderd, om het rijm te redden. voetnoot4) Weder legt hier de afschrijver den dichter onzin in den mond. Bemande schepen, best; maar bemande mannen, louter wartaal. Maerlant zal wel ghewaernet geschreven hebben; dat is het juiste woord, dat hier past. Waernen, warenen is hetzelfde als warneren (Lekensp. gloss.) d.i. uitrusten, toerusten. Zij waren goed gewapend, uitgerust en van leeftogt voorzien: ziedaar juist de drie zaken, die noodig waren. voetnoot5) Het Hs. heeft steeds Egistus of Eugistus, het straks te melden fragment P. altijd Engiscus. Wij hebben overal den naam Engistus hersteld. margenoot+ Fol. 142. f. voetnoot6) De Saksen werden in het Oud-Fransch Saisnes geheeten, eene zamentrekking van Lat. Saxones. [tekstkritische noot]Vs. 29. also vele st. 31. Als e.r.m. omme gaen. 32. gaeft hem also zaen. 33. eens. 34. Entie sneed hi al. 35. ommentomme. 36. beringede teere s. 37. Eenen groten berch, eene w. st. voetnoot1) Vs. 77-94. Verg. Godfried v.M.L. VI. c. 8 en 9. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) Vs. 1-22. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 10. voetnoot3) Vs. 23-39. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 11. voetnoot4) Omme lanc d.i. ten laatste, eindelijk, de ware en vaste beteekenis dezer uitdrukking. Zie de voorbeelden in de gloss. op den Rijmbijbel (bl. 480) en den Minnenloep (bl. 267), in welke echter de uitlegging niet geheel juist is, evenmin als die van Dr. Halbertsma (Aantt. bl. 124). Een duidelijk voorbeeld levert c. 45. vs. 49 van B. VIII der Eerste Partie. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 3. m. voetnoot5) De fragmenten P., waarvan hier de varianten worden medegedeeld, behelzende van cap. VIII. vs. 29 tot cap. IX. vs. 38, en van cap. X. vs. 60 tot aan het opschrift van cap. XII, zijn vervat in twee perkamenten strooken, als schutbladen in een oud drukwerk in de Bibliotheek te Douai gevonden, en onlangs met facsimile in het licht gegeven door den Abbé D. Carnel in de Annales du Comité Flamand de France, T. VI, p. 407-427. Onze collatie is genomen naar het handschrift zelf, ons door den Voorzitter van het Comité, den Hr. De Coussemaker te Rijsel, welwillend medegedeeld. Vandaar enkele kleine verschillen tusschen onze varianten en den afdruk in de Annales. margenoot+ Fol. 143. a. voetnoot6) De variant heeft eens, op ossen slaande, terwijl eere in het tekst-Hs. met huut verbonden moet worden. Het werkwoord nemen staat niet zelden met den genitief, doch meest waar het objekt een levend wezen is van het vrouwelijk geslacht. Hier is dus de lezing der variant, eens ossen huut, te verkiezen. [tekstkritische noot]Vs. 38. buerch. 39. Dat h.d. buerch vd. riemen. 40. cam d. of sniemen. 41. in tlant. 42. Metten coninc de v.h. 44. heidinsche. 48. Des woords. 49. Bertoene. 50. Dat die c. 51. An de. 52-55 aldus: Word zi orlogende met gewelt Up Engiscuse die was verheven, Ende hebbene slands verdreven Ende sine buerch ooc gevelt, So dat hi moeste met gewelt In Germaengen weder wiken. 56. rijken. 57. Sine. 58. nood. 59. cam. 60. In Bertaengie met sinen scaren. 61. Ende men. voetnoot1) Bij Godfried v.M. l. 1. p. 43 sq.: Exin saxosum locum, quem maxima cautela elegerat, circumivit cum corrigia, et intra spatium metatum castellum aedificare incoepit. Quod ut aedificatum fuit, traxit nomen ex corrigia, quia ea fuerat metatum. Dictum namque fuit postmodum Britannice Kaercorrei: Saxonice vero Thancastre. Quod Latino sermone castrum corrigiae appellamus. - Vinc. appellavitque illud castrum corrigie. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) De rijmwoorden aldus verbeterd naar de variant. Hs. rierne: snime. - Vs. 40-48. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 12. voetnoot3) Wissel is de verbastering van de Angelsaksische woorden ves hâl (letterlijk wees heil) d.i. salvus sis! salve! den eertijds bij de Angelsaksen gewonen groet bij het toebrengen van den beker, waarvan nog heden het bekende Engelsche wassail de herinnering bewaart. Het was bij gelegenheid der eerste ontmoeting van Vortigern met de dochter van Hengist, dat deze groet zijne vermaardheid verwierf. Ziehier het verhaal van Godfried v.M.l. 1.: Conduxerunt etiam Hengisti filiam nomine Rowen, cuius pulchritudo nulli secunda videbatur. Postquam autem venerunt, invitavit Hengistus Vortegirnum regem in domum suam, ut et novum aedificium et milites novos qui applicuerant videret. Venit ilico rex privatim, et tantum opus laudavit, et milites invitatos retinuit. Ut vero regiis epulis refectus fuit, egressa est puella de thalamo, aureum scyphum vino plenum ferens: accedens deinde propius, regi flexis genibus dixit: ‘Laverd King, wacht heil!’ At ille, visa facie puellae, admiratus est tantum eius decorem, et incaluit. Deinde interpretem suum interrogavit quid puella dixerat, et quid ei respondere debeat. Cui interpres dixit: ‘Vocavit te dominum regem, et vocabulo salutationis honoravit. Quod autem respondere debes, est: Drinc heil!’ Respondens deinde Vortegirnus: ‘Drinc heil!’ iussit puellam potare: cepitque de manu ipsius scyphum, et osculatus est eam, et potavit. Ab illo die usque in hodiernum diem mansit consuetudo illa in Britannia, quod in conviviis qui potat, ad alium dicit: Wacht heil! qui vero post ipsum recipit potum, respondet: Drinc heil! Aldus Godfried v.M. Doch de vorm, waarin hij de woorden vermeldt, is niet zuiver: wacht heil moet in wes heil verbeterd worden. Juister heet het bij Wace in den Roman du Brut (T. I. p. 239): Plaine cope de vin porta, Devant le roi s'ajenoilla, Mult simplement li enclina Et à sa loi le salua: ‘Lavert King, wes hel!’ tant li dist. en vervolgens: Costume est, sire, en son païs, Quant ami boivent entre amis, Que cil dist wes hel qui doit boire, Et cil drinkel qui doit recoivre. Zie verder Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 26-28, en Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 126 vlg. voetnoot4) Vs. 49-86. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 13. f. en c. 15. voetnoot5) Vs. 52-55. Deze verzen zijn buiten twijfel bedorven en verminkt. Gelukkig is in de variant de ware en volledige lezing teruggevonden. [tekstkritische noot]Vs. 62. tongemac. 63. Aldus. 65. Dat het al s. 66. Cam. 67. Die bose, die ongetrauwe. 68. Ende h. in s. mauwe. 69. Een steicmes al dies gelike. 70. Alle de sine al heimelike. 71. als. 72. Ende wilde also de heren doden. 73. E.a. Engiscuse tijt d. 74. dat niemen v.m. 75. In Sass, an sine g. 76. Asaex! Asaex! 77. Ende stivelde die heeren. 78. cume yemen. 79. Some m.l. ontscoot. 80. dood. 82. Daer o. waer si. 83. Dus camen die Zassen weder in tlant. 86. Dat zidert m. wert an scine. Titel. Torlouge tusscen d.B. ende den Zassen. Vs. 1. Als - versagen. 2. Dat ze de Zassen al v. 3. zi zome te gadere c. 5. Vortimers. 7. wille. 8. met hem up de. 9. Die h. sijn incomelinge. 10. k. dinge. 11. Nedren ende destrueren. 12. Wille hi trecht h. verweren. 13. Si willen hem te coninge k. 14. Vortimer. 16. heift de. 17. Als een gerecht man ende coene. voetnoot1) D.i. in het Saksisch. Dit vers aldus verbeterd naar de variant. Het Hs. heeft: In Sassen ende sine gesellen. voetnoot2) Verbastering der Angelsaksische woorden, door Hengist gebezigd. Godfried v.M. vermeldt ze als: Nemet oure saxas! Nennius als: Nimith eure saxes! neemt uwe dolken! Zie de uitgave van San-Marte, bl. 58, waar tevens de verschillende lezingen staan opgeteekend. De eigenlijke woorden waren derhalve: Nimath eovere seaxas! of Nimath tha seaxas! of liever nog kortweg: Tha seaxas! de dolken! Uit dit laatste althans laat zich de verbastering Asax! het best verklaren. voetnoot3) Uit de variant blijkt, dat Maerlant stivelden schreef, voor welk oud en echt woord de afschrijver het meer gewone doden in de plaats zette. voetnoot4) Aldus te regt in de variant. Hs. in lant. voetnoot5) Vs. 1-47. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 13. f. en c. 14. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 143. b. voetnoot6) In het tekst-Hs. Vortineris en Vortinier geheeten, in de variant Vortimers en Vortimer. De laatste vorm van den naam is de ware. De zoon van den Britschen koning Vortigern heette Vortimer. Bij Godfried v.M. Vortimerus. voetnoot7) De lezing van vs. 9-11 in de variant ‘Die heidine sijn incomelinge’ is eenvoudiger en gemakkelijker. Toch is ook die van het tekst-Hs. onberispelijk. Het relatief gebruik van ende in vs. 10, voor die of ende die, is in 't Mnl. eigenaardig. Zie de Werken van Dulces ante omnia Musae, D. II. bl. 1-6, vooral 4-6. Verg. ook P. IV. B. ii. c. 16. vs. 8, en B. iii. c. 31. vs. 9, alsmede de Toevoegsels en Verbeteringen op P. IV. B. i. c. 44. vs. 6 en c. 54. vs. 5. [tekstkritische noot]Vs. 18. An hem vellen. 19. geluckede. 20. hem over w. 23. So sconfierden e. sl. 26. Om. 27. tijden. 29. Vortimers. 30. Als. 31. en was niet lange. 32. Dat het stont. 33. W. Vortimers bleif dood. 34. had hi so gr. 35. Up die Zassen, als. 37. Up den oever. 38. Recht daer j.m. no m. voetnoot1) Hs. ene. Over en bore, zie Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 25. voetnoot2) Juist met het vorige vers breekt het fragment P. af. Had het één regel meer bevat, men zou denkelijk dit Dan niet gevonden hebben, dat inderdaad den zin verstoort. De bedoeling is natuurlijk: ‘tegenover de plaats, waar de Saksen plagten te landen.’ Bij Godfried v.M.l. 1.: iussit sibi pyramidem fieri aeream, locarique in portu quo Saxones applicare solebant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 27. i. voetnoot3) Hs. Marucas, doch verg. B. III. c. 49. vs. 25. - Vs. 59-69 bij Vinc. Apud Persas hoe tempore Christianitas dilatata est. Nam Maruthas episcopus, legatione ad eos functus, filium Ididis regis orando a demonio liberavit. voetnoot4) Vinc. Ididis. Doch de naam was Isdegerdes. margenoot+ Fol. 143. c. voetnoot5) Vs. 64-66 zijn onverstaanbaar en kennelijk bedorven, doch moeten toegelicht worden uit B. III. c. 49. vs. 7-29, waar verhaald is, dat Arcadius zijnen jeugdigen zoon Theodosius onder voogdij van den Perzischen koning Isdegerdes stelde, en dat door bemiddeling van den bisschop Maruthas de vrede tusschen de Perzen en Romeinen lang bewaard bleef. Bij Vinc. (zie bl. 205, aant.Ga naar voetnoot5). voetnoot5) Vs. 64-66 zijn onverstaanbaar en kennelijk bedorven, doch moeten toegelicht worden uit B. III. c. 49. vs. 7-29, waar verhaald is, dat Arcadius zijnen jeugdigen zoon Theodosius onder voogdij van den Perzischen koning Isdegerdes stelde, en dat door bemiddeling van den bisschop Maruthas de vrede tusschen de Perzen en Romeinen lang bewaard bleef. Bij Vinc. (zie bl. 205, aant. 5) en 6)): ‘ei tutorem Sidigerdem ... designans obiit,’ ‘(qui) pacem firmissimam cum Romanis fecit mediante Marutha.’ Daaruit blijkt duidelijk, dat men hier aldus verbeteren moet: Die tusschen den coninc Sedegaerde Enten Romeinen den pays bewaerde, Ende mombore lanc hadde gewesen Van Theodosiuse, enz. Men bedenke, dat Ende hier weder relatief staat, voor die of ende die (verg. bl. 281, aant. 7), en dus niet op Maruthas, maar op Sedegaert slaat. De zin is derhalve: ‘die den vrede handhaafde tusschen de Romeinen en Isdegerdes, die lang de voogd van Theodosius geweest was.’ en 6)): ‘ei tutorem Sidigerdem ... designans obiit,’ ‘(qui) pacem firmissimam cum Romanis fecit mediante Marutha.’ Daaruit blijkt duidelijk, dat men hier aldus verbeteren moet: Die tusschen den coninc Sedegaerde Enten Romeinen den pays bewaerde, Ende mombore lanc hadde gewesen Van Theodosiuse, enz. Men bedenke, dat Ende hier weder relatief staat, voor die of ende die (verg. bl. 281, aant. 7), en dus niet op Maruthas, maar op Sedegaert slaat. De zin is derhalve: ‘die den vrede handhaafde tusschen de Romeinen en Isdegerdes, die lang de voogd van Theodosius geweest was.’ [tekstkritische noot]Vs. 60. Wert. 61. verdoumde Jueden. 62. rueden. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 27. m. voetnoot1) Het eiland Creta wordt bij Vinc. niet genoemd. margenoot+ Fol. 143. d. voetnoot2) Hs. ghecreghen. De zin moet wezen: ‘wien het daar gelukte te ontkomen.’ Den ontdranc gecrigen schijnt eene spreekwijze te zijn geweest. Tot opheldering kan welligt dienen de uitdrukking den doot ontdringen d.i. ontkomen, ontgaan, die men aantreft in het Haagsche Hs. der gedichten van Hildegaersberch, f. 10. c. (‘die hadde gheerne den doot ontdronghen’). Het zou anders voor de hand liggen, aldus te lezen: Die daer ghecreghe den ondanc, d.i. ‘die daar door den Booze zoo met ondank beloond, zoo snood vergolden werd.’ Vs. 58-60 bjj Vinc. Que res multis eorum hoe periculo erutis credendi in Christum causa fuit. voetnoot3) Hier vangt de collatie van fragment P. weder aan. Zie de aant. ⁵⁾ op bl. 279. margenoot+ Vinc. O. [tekstkritische noot]Vs. 63. werve. 64. Want ontbr. - niene m. 65. wilsi. 66. Geen a.K. ne w.v. 67. D. Jh. Kerst, M.s. 68. wilsi. Vs. 71 en 72 ontbreken. Titel. dood. Vs. 1-3 aldus: Als Valentiniaen Dat keiserike hadde ontfaen Van Theodocius ende zi daer. 5. In tselve jaer recht so g. 7. dore reden. 8. borge e. st. 9. guenen. 12. Wies geselle n. 13. zater voren XIIII. 14. D. zi gr. sc. e.a. 16. deser - deser. 17. gr. sente A. 18. l. levene s. 19. Ende want h.h. gene st. 20. der ontbr. 22. Wandelle. 23. in de. 24. Om d.s. sekerlike. 25. Dien. 26. en ontbr. 28. tbeste. 33. dat die st. 35. Bleif - de nood. 36. bewaerdem voor de dood. 37. salmen. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 28. voetnoot1) Vs. 1-3 in de variant zeer verschillend. Beide lezingen zijn op zich zelve goed, doch die der variant is toch naauwkeuriger. Valentinianus III was door Theodosius II tot keizer van het Westersche Kijk aangesteld en sedert zijn deelgenoot in het bewind gebleven (verg. c. 2. vs. 1-24). Vinc. Anno eorundem imperatorum XIII. voetnoot2) Zoo heeft er eerst gestaan, doch de laatste I is ten onregte uitgekrabd. Ook de variant heeft te regt XIIII. Vinc. Civitas enim per XIIII menses obsessa est a barbaris. - De fout in het tekst-Hs. is eene quasiverbetering, hieruit ontstaan, dat de dood van Augustinus in de 13^e maand van het beleg voorviel, gelijk gemeld wordt in vs. 86, waar de beide Hss. te regt XIII hebben. Vinc. XIII mense obsidionis. voetnoot3) De variant heeft levene, welke lezing een zeer goeden zin geeft. Doch die van het tekst-Hs. is verkieselijk, want van de derde maand van het beleg tot aan zijn dood in de 13^e maand lag Augustinus ziek te bed. Vinc. Tertio mense obsidionis lecto decubavit. voetnoot4) Vinc. Quia vero predicandi facultas ei non erat, cet. margenoot+ Fol. 143. e. voetnoot5) Vinc. aut civitatem liberaret, aut se de seculo vocare dignaretur. voetnoot6) D.i. hij vermoedde, voorzag zijnen dood. Doch de voorkeur verdient de lezing der variant: Ende hi bewaerdem vor die doot. d.i. hij bereidde zich, rustte zich toe voor den dood. Vinc. exitum suum communiebat. Verg. vs. 43. [tekstkritische noot]Vs. 40. dueget. 42. M. penitentie e. hi verstorve. 43. nutvaert. 44. Als. 45. verbood e. alle. 48. taefle w. sine sede. 49. woorden. 50. Dat die b. 51. niet en es ongespaert. 52. deser taefle. 53. Om. 54. So ontbr. 55. Den hores om nuttelike sake. 56. Dat men te m.d. spr. 57. cleedre. 58. Was. 60. mer dueget. 62. Als hem cam der dood vaer. 63. had hi. 64. B. in Y.g. 65. screif. 66. hoor ic. 67. eerdsch. 69. dits. 70. N. mochte voor s. dood. 71. Al sijn were over lesen. 72. groot mirakel. 73. overdragende. 75. Want hem so nes n.b. 77. W. daerme G. ne hadden wat. 79. iemen. 80. Als hi endden. 81. in tjaer. 82. Als - coroniken. 84. Als. 86. maenden als wijt w. voetnoot1) Vinc. Dicebat enim ... etiam laudatos Christianos absque digna et competenti penitentia non debere de corpore exire. voetnoot2) Vinc. Hos versus in mensa sua scribi fecit: Quisquis amat dictis absentum rodere famam, Hanc mensam indignam noverit esse sibi. - Verg. B. III. c. 20. vs. 64-68 (bl. 171, aant.Ga naar voetnoot5). voetnoot5) Vs. 1-6. Vinc. Anno predictorum imperatorum XIIII Leo Romane ecclesie XLIII presidet. voetnoot3) Vinc. Vestes eius et calciamenta et lectualia. Verg. B. III. c. 20. vs. 49 vlgg. voetnoot4) Aldus te regt in de variant. Hs. mochtse. Vinc. tanta scripsit, ut nullus libros eius in omni tempore vite sue non solum scribere sed ne legere quidem valeat. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 29. margenoot+ Fol. 143. f. voetnoot5) Vs. 1-6. Vinc. Anno predictorum imperatorum XIIII Leo Romane ecclesie XLIII presidet. voetnoot6) Vinc. in canone misse addidit sanctum sacrificium et immaculatam hostiam. - Over stille, zie de aant.Ga naar voetnoot4) op bl. 270. voetnoot4) Aldus te regt in de variant. Hs. mochtse. Vinc. tanta scripsit, ut nullus libros eius in omni tempore vite sue non solum scribere sed ne legere quidem valeat. margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Bij vs. 11-48 vergelijke men Lekensp: B. II. c. 48. vs. 288-308. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 29. i. voetnoot2) Vinc. Hic quotiens rogabatur ab aliquibus, ut eis apostolorum vel martyrum reliquias daret, consuevit ad corpora vel memorias apostolorum vel martyrum, quorum reliquie petebantur, missas celebrare in ipsorum honore, sicque brateam altaris, qua consecratum corpus Domini involverat, particulatim dividebat et pro reliquiis apostolorum vel martyrum dabat. Het corporaal is de gewijde altaardoek, waarop de kelk met den ouwel, het Corpus Dei, geplaatst wordt. margenoot+ Fol. 144. a. voetnoot3) Zoo als deze beide verzen in het Hs. luiden, zijn zij volstrekt onverstaanbaar. Dr. Jonckbloet (Nalezing bl. 29) noemt ze te regt ‘zoo duister, dat er noodwendig eene fout in moet schuilen.’ Bij Vinc. heet het: ‘sic palam cunctis faciens, quod in consecratione mysteriorum Christi, sanguis apostolorum vel martyrum, qui pro illo effusus est, intret per divinam virtutem in pannos illos.’ Naar aanleiding van deze woorden - die althans de bedoeling van den geheelen zin duidelijk maken - laat zich de fout volkomen te regt brengen, door eenvoudig es in Gods te veranderen, en derhalve te lezen: In die messe, daer Gods bode Haers gedinct dor hare eere, enz. d.i. ‘in de mis, waar Gods bode (de priester) hunner eershalve gedenkt.’ Wat den zin betreft, is deze verbetering reeds voorgesteld door Dr. Halbertsma (Aantt. bl. 136), die Jhs- d.i. Jhesus-bode lezen wil. Doch hier, waar Christus niet als mensch, maar als godheid voorgesteld wordt, is, naar middeleeuwsch gebruik, de benaming God eigenaardiger en gepaster. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 30. i. ± voetnoot1) Aldus niet onduidelijk in het Hs. Ook bij Vinc. Anno eorundem XVII. In de oude uitgave staat: XIIIsten. voetnoot2) Vinc. corpus Iohannis Chrysostomi in exilio defuncti. voetnoot3) Het Hs. heeft de volgende wartaal: Dat een man wrake der liede. - Wij hebben niet geaarzeld de treffende verbetering, door Dr. Jonckbloet (Nalezing bl. 30) voorgesteld, in den tekst op te nemen. Tusschen wrafe en vor alle is graphisch het verschil inderdaad zeer gering. Vinc. quidam coram omnibus orantibus sublatus in aëre divina virtute. voetnoot4) Vinc. nihil aliud apponentes. voetnoot5) Vs. 41-88. Verg. Godfried v.M.L. VI. c. 17. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 30. m. † voetnoot6) Hs. XIIIIste. Doch verg. vs. 1, en daarbij Vinc. Anno sequenti. margenoot+ Fol. 144. b. voetnoot1) In het Hs. is hier soude bij vergissing herhaald. Er staat: vallen soude no tegliden. margenoot+ Vinc B. XXI. c. 30. m. voetnoot2) Vs. 1-38. Verg. Godfried v.M.L. VI. c. 18 en 19. margenoot+ Fol. 144. c. voetnoot3) D.i. ‘waren zoodanig, zagen er zóó uit.’ voetnoot4) Vs. 39-100. Verg. Godfried v.M.L. VII. c. 3. voetnoot5) Geen der uitleggers schijnt in deze verzen eenig bezwaar gevonden te hebben. Toch behelzen zij louter onzin. Van welke andere vijanden kan hier sprake zijn? Er moet blijkbaar gesproken worden van den anderen draak, den rooden, die de Britten, de inlanders, beteekende. Maerlant kan zeer wel den draak viant hebben genoemd: die gedrochten werden als de receptakels van booze geesten beschouwd. Welnu, dan zou men aldus kunnen lezen: ende dandere viant Die Bertoenen in dat lant. Toen de afschrijver eenmaal viande voor viant geschreven had, heeft hij denkelijk het volgende vers opzettelijk veranderd, om het rijm te herstellen. Vs. 25-46 bij Vinc. Aperuit enim sub fundamento lacum, sub lacu duos latere dracones, quorum unus rubeus populum Britonum, alter vero albus gentem Saxonum designaret, et quis in conflictu suo alteri prevaleret. voetnoot1) Dr. Halbertsma (Aantt. bl. 137) vat houde als subst. op, en verklaart te houde door te gunste d.i. te hulpe, ongedachtig dat Aurelius niet als vriend, maar als vijand voor Vortigern zou verschijnen (verg. c. 7. vs. 84-94, c. 13 vs. 49-56 ene. 19. vs. 1-9). De bedoeling ran Maerlant was geheel anders, Houde is hier het gewone adv. in den zin van spoedig, weldra. De zin is: ‘dat Aurelius voor Vortigern al te spoedig (eerder dan hem lief ware) zou opdagen.’ Vs. 47-59 bij Vinc. Predixit Aurelium Ambrosium devicto Hengisto et combusto Wortigerno regnaturum, fratremque eius Uter Pendragon in regno ei successurum, et utrumque veneno periturum. voetnoot2) Hs. blive, en in vs. 59: endden. voetnoot3) Vinc. quem Aprum Cornubie vocat. voetnoot4) Vinc. quod Romano exercitui terribilem se exhiberet. voetnoot5) Vinc. et quod exitum dubium haberet. - Men bedenke, dat in vs. 73 het eerste ende het subst. is (einde, uiteinde). margenoot+ Fol. 144. d. voetnoot6) Vs. 81-89. Vinc. Prenunciavit, quod archiepiscopatus Lundoniarum transferendus esset in Doroberniam, que modo Cantuaria nominatur. - (Dorobernia d.i. Durovernum, de oude Britsche naam van Canterbury). voetnoot7) Vinc. Eboracensis archiepiscopus, sanctus beatus Samson. - Everwijc, Angelsaksisch Eoforvîc, de oude benaming der stad, die sedert bij verbastering York heet. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 31. voetnoot1) Hs. hier en in vs. 15 weder Gonseric. Verg. bl. 58, vs. 14, en bl. 272, vs. 57. margenoot+ Fol. 144. e. voetnoot2) Vinc. catholicos ubique persequi iussit. - Bane, Goth. banja, Ags. bana, Eng. bane, d.i. verderf, doodelijk kwaad, vooral ook van zware mishandeling of verwonding gezegd. Verg. Dr. De Jager, Nalezing op Lulofs' Gloss. bl. 20 vlg. Maerlant gebruikt het woord ook elders: zie P. I. B. iii. c. 43. vs. 14, P. II. B. i. c. 47. vs. 26, en P. III. B. viii. c. 49. vs. 86. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 32. voetnoot1) Vinc. ut in illo monte edificaret stabula pastoribus suis. voetnoot2) Vs. 25-30 bij Vinc. alleen: Cementariis ergo speluncam aperientibus, surrexerunt sancti. - Hoe in een gat, met steenen toegestopt, het daglicht kan doordringen, moge de afschrijver verantwoorden. Maerlant zal, voor vonden, wel rumden geschreven hebben, in overeenstemming met het aperientibus van Vinc. De werklieden ruimden de toegestopte opening, en nu kwam het licht er binnen te schijnen. De onjuiste vertaling van vs. 30, dat slechts één der broeders laat ontwaken, schijnt op rekening van Maerlant zelven te komen. margenoot+ Fol. 144. f. voetnoot3) Vinc. V solidos. Verg. D. III. bl. 183, aant.Ga naar voetnoot5) enz. voetnoot5) Vinc. Inde se confirmans et vultum operiens urbem ingreditur. voetnoot4) Vinc. et videns lapides miratus est, sed aliud cogitans parum pro lapidibus cogitavit. - Hij verwonderde zich namelijk, de steenen opgeruimd en ter zijde gelegd te zien. voetnoot5) Vinc. Inde se confirmans et vultum operiens urbem ingreditur. margenoot+ Fol. 145. a. voetnoot1) Aldus het Hs. In de oude uitg. las men rimen; doch verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 141, en Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 30. Vinc. videns illos loqui adinvicem. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 33. voetnoot2) Vinc. ut eum caute adducerent et argenteos. voetnoot3) Vinc. quid vero ei nunc acciderit, se penitus ignorare. voetnoot4) D.i. van hier, Hoogd. von hinnen. Vinc. huius civitatis sum, si tamen hec est civitas Epheseorum. voetnoot5) Vinc. Antipatus. voetnoot6) Hs. dinen maghe. Vinc. fac venire parentes tuos, ut testentur de te. margenoot+ Fol. 145. b. voetnoot7) Slach, hier en in vs. 31, d.i. muntslag. Vinc. Quomodo credemus tibi, quod hoe argentum parentum tuorum fuerit, cum scriptura eius plus quam CCCLXXII annos habeat et sit primorum Decii imperatoris dierum: et in nullo similes sunt argenteis nostris? - In het getal is bij Vinc. zeker eene fout ingeslopen. De munt onder Decius geslagen kon naauwelijks twee eeuwen oud zijn. voetnoot1) Vinc. In hoc, domine, ita stupeo, quia nemo mihi credit. voetnoot2) Vinc. qui sunt in monte Celio. voetnoot3) Vinc. et ego sero [l. heri] vidi, quod ingressus est Decius imperator in hanc urbem, si tamen hec est Ephesus civitas. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 33. m. voetnoot4) Vinc. invenit inter lapides litteras sigillatas duobus sigillis argenteis. - Blijkbaar heerscht hier in den tekst verwarring, denkelijk door uitlating van een paar verzen en omzetting van sommige woorden veroorzaakt. Hoe Maerlant geschreven heeft, is niet meer te bepalen. Doch den zin zou men b.v. aldus kunnen herstellen: Ende vant onder die steene, Daer mede die inganc al gemeene Vanden hole bestoppet was, Enen brief, daer hi ane las Lettren, entie brief sekerlike Was met tween zeghelen herde rike Ghezeghelt, die selverijn waren, enz. margenoot+ Fol. 145. c. voetnoot5) Vinc. (videntes) facies eorum quasi rosas florentes. - Geblijet, geblyet in vs. 21, d.i. gekleurd, van blye, blie, kleur, veelal van de gelaatskleur gezegd. Angels, bleoh, bieó, Oud-Friesch blie, blî. Verg. Dr. Jonckbloet's gloss. op Beatr. en Carel e. Eleg. voetnoot6) Vinc. statim. voetnoot1) Vs. 61-66 bij Vinc. Et sicut infans est in utero matris, non sentiens lesionem, et vivit, sic fuimus viventes, iacentes et dormientes, et non sentientes. - De vertaling drukt den zin van het Latijn volstrekt niet uit, en is verward en onverstaanbaar. Welligt zou men meenen, voor die ghene, dat zeker bedorven is, dongeborne te kunnen lezen; doch dan ware de zin nog niet gelukkig uitgedrukt. In de Mnl. werken, die over die zaken handelen, wordt het infans in utero matris ook nooit dongeborne, maar altijd dat kint of die dracht genoemd. Doch er is meer aan te merken. Ook heeft in vs 63 kan niet in orde zijn: het moet aan het sentiens van Vinc. beantwoorden. Vs. 64, eindelijk, is blijkbaar te kort en staat buiten grammatisch verband met het vorige. Vermoedelijk zijn ook hier een paar verzen uitgevallen en een paar fouten ingeslopen. Men zou b.v. den zin aldus kunnen herstellen: Ende ghelijc rechts alsemen seghet Dat dat kint te slapene pleghet, Dat die moeder met hare dreghet, Ende int vat besloten leghet, Ende no goet no quaet en beseeft, Nochtan dat roert ende leeft, enz. Het vierde vers ontleenen wij aan Der Vrouwen Heimelijcheit, vs. 464. De Infin. beseven voor beseffen staat bij Kil. opgeteekend en is ook van elders bekend (D. Doctr. II. 2205, enz.). In het zesde vers versta men dat als dat 't, dat het (‘ofschoon het zich beweegt en leeft’). margenoot+ Fol. 145. d. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 34. † voetnoot1) Vs. 1-36. Vinc. Anno quoque prenotato Ambrosius Aurelius Wortegerno incenso prelium cum Saxonibus committit, Hengistum ducem captum perimit, ceteros intra civitates includit. Misericordiam poscentibus donat, et terra eis iuxta Scotiam delegata, fedus pacis cum eis confirmat. voetnoot2) Men leze: cloestre ende herken. Bij Vinc. alleen: ecclesias reformat. - Het volgende weder is overtollig. margenoot+ Fol. 145. e. voetnoot3) De zin eischt aldus te verbeteren: Om datse die Sassen hadden ondaen. voetnoot4) Deze vreemdklinkende naam, die bij Vinc. niet voorkomt, wordt opgehelderd door vergelijking van Godfried v.M.L VIII. c. 10 (l. 1. p. 57), waar hij deze woorden vermeldt, door Merlijn tot Aurelius gesproken: Si perpetuo opere sepulturam virorum decorare volueris, mitte pro Chorea Gigantum, quae est in Killarao, monte Hiberniae. Est etenim ibi structura lapidum, quam nemo huius aetatis construeret, nisi ingenium artem subvectaret. - Verg. bij San-Marte, Die Sagen von Merlin, bl. 42, en vooral de breedere verklaring uit Giraldus Cambrensis, aldaar bl. 48. voetnoot1) Vs. 37-76. Vinc. Deinde revocavit cives, regnum disposuit, leges sopitas renovat, ecelesias reformat, presules statuit, atque sepulturam consulum, qui in proditione ceciderant, per industriam Merlini miris lapidibus construxit. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) Blijkbaar is dit eene vergissing van den afschrijver, en moet men lezen dalrerste; want Clodius was niet de laatste, maar de allereerste der langgehaarde Frankische koningen, volgens het berigt van Maerlant zelven, c. 2. vs. 73-78 van dit Boek, waar het ook bij Vinc. heet: (Clodius ... rex crinitus ...) ex hoc Franci ceperunt habere reges crinitos. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 34. m. ± voetnoot3) D.i., naar de gewone Mnl. constructie: ‘en hem boodschapte een heilig man’, t.w. zijne geboorte werd door een heilig man aangekondigd. Vs. 19-30 bij Vinc. Anno sequenti Remigius Remensis nascitur, prenunciatus ex nomine per Montanum monachum. Quo nato idem Montanus, quia cecus erat, de lacte Cilinie, matris eius, oculos suos liniens illuminatus est. - Montanus is bij Vinc. kennelijk als eigennaam bedoeld, doch door Maerlant (blijkens vs. 24) als het adj. montanus opgevat. margenoot+ Fol. 145. f. voetnoot4) Hs. weder Gonserike. Verg. bl. 290, aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) Vs. 37-76. Vinc. Deinde revocavit cives, regnum disposuit, leges sopitas renovat, ecelesias reformat, presules statuit, atque sepulturam consulum, qui in proditione ceciderant, per industriam Merlini miris lapidibus construxit. voetnoot5) Vinc. ita ut libros divinos exurerent, et de sacris palliis ac vestibus vestes sibi facerent. - De causulen zijn de kazuifels: zie Du Cange (ed. Henschel) T. II. p. 229, op Casula, enz. voetnoot6) Hs. Die. Vinc. Valerianus, episcopus octogenarius, nolens divina sacramenta prophanis tradere, cet. voetnoot1) Vinc. Codex appellatur. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 35. margenoot+ Fol. 146. a. voetnoot2) D.i. ‘Eutyches en zijne aanhangers.’ Vinc. Euticen .... eiusquedefensorem Dioscorum Alexandrinum. voetnoot3) Vinc. predicans eadem synodus, Christum Deum sic de Virgine natum, ut in eo et divine et humane nature substantiam esse fateamur. voetnoot4) Vinc. Hic decretum est, ut mater Domini Maria non solum Christotocos, sed etiam Theotocos credatur et appelletur, propter Nestorii blasphemias, mentientis eam non Deum, sed hominem purum genuisse. voetnoot1) Hs. vertogen. Vinc. (oremus) ut Deus manifestet nobis rectam fidem. margenoot+ Fol. 146. b. voetnoot2) D.i. ‘ten aanschouwen van leeken en geestelijken.’ voetnoot3) Vinc. neque monasterium neque oratorium. voetnoot4) Vinc. (Placuit) in monasteriis non esse suscipiendum servum ad monachum faciendum, preter proprii domini voluntatem. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 36. ± voetnoot5) Vinc. luna obfuscatur. voetnoot6) Vinc. Walameris, Ostrogothorum regis, et Ardarici, Gepidarum regis, cet.... auxilio fultus. margenoot+ Fol. 146. c. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 38. f. † margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 39. † voetnoot1) Vs. 65-84. Vinc. Hoc excidium Galliis impendere Servatius Tungrensis episcopus longe ante in spiritu previderat, et Rome a Petro apostolo hoc iudicium Dei inevitabile fore didicerat. Ideoque relicta Tungrensi urbe, que evertenda erat, ad Traiectum sedem episcopalem transposuit. De vite, waarvan Maerlant hier spreekt, is de Sinte Servatius Legende van Heinric van Veldeke, uitgegeven door Prof. Bormans (Maastricht, 1858). De door Maerlant bedoelde plaats leest men aldaar, B. I. vs. 952-1097, enz. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 146. d. voetnoot2) Ofschoon deze lezing op zich zelve een goeden zin geeft, is het echter verkieselijk dit vers, even als al het overige, bepaaldelijk op Attila te doen slaan, en dus in het enkelvoud te schrijven: velde hi ende slichte. Het adv. voert in vs. 25, d.i. voorts, verder, laat zich uitnemend regtvaardigen door de bij Maerlant zoo gewone ellips van het ww. gaen; doch in verband met het volgende liet is het toch natuurlijker, eenvoudig voer te lezen. Verg. Dr. Jonckbloet, Nal. bl. 31. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 36. m. † margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Vs. 49-72. Verg. Jornandes c. 37. margenoot+ Fol. 146. e. voetnoot2) Hs. loth. De zin van dit vers is: ‘Naar de uitspraak der wigchelaars.’ Verg. vs. 53. voetnoot3) Jornandes l.l.: Igitur Attila, rex Hunnorum, tali perculsus eventu, diffidens suis copiis, metuens inire conflictum, intusque fugam revolvens ipso funere tristiorem, statuit per haruspices futura inquirere. Qui more solito nunc pecorum fibras, nunc quasdam venas in abrasis ossibus intuentes, Hunnis infausta denunciant; hoc tamen quantulum praedixere solatii, quod summus hostium ductor de parte adversa occumberet, relictaque victoria sua morte triumphum foedaret. voetnoot4) Vs. 1-68. Verg. Jornandes c. 38-40. margenoot+ Vinc. O. voetnoot5) Lees: metten. margenoot+ Fol. 146. f. voetnoot1) D.i. ‘en wilden hun leven (dat zij ten offer moesten brengen) duur verkoopen.’ voetnoot2) Jornandes c. 40: paene Attilam trucidarent, nisi prius providus fugisset et se suosque illico intra septa castrorum, quae plaustris vallata habebat, reclusisset. De lijtsen, Fr. lices, zijn de septa castrorum, de verschansingen. Zie bl. 148, aant.Ga naar voetnoot2), en verg. Rijmb. gloss. en Diez, Etymol. Wörterb. d. Rom. Spr. (2^e uitg.), bl. 251. voetnoot2) Jornandes c. 40: paene Attilam trucidarent, nisi prius providus fugisset et se suosque illico intra septa castrorum, quae plaustris vallata habebat, reclusisset. De lijtsen, Fr. lices, zijn de septa castrorum, de verschansingen. Zie bl. 148, aant. en verg. Rijmb. gloss. en Diez, Etymol. Wörterb. d. Rom. Spr. (2e uitg.), bl. 251. voetnoot3) Karrine, bij Kil. ‘Karrijne, vetus Flandr. Carrus, Currus.’ Het zou kunnen schijnen, alsof met karrine, karren en waghene verschillende soorten van wagens bedoeld werden. Attila verschanste zich, even als de oude Germanen, binnen een wagenburg. Doch karrine of carine wordt veelal bij uitbreiding van de gezamenlijke bagage van een leger gezegd, en uit vs. 62 en 64 blijkt duidelijk, dat die beteekenis ook hier bedoeld is. Zoo bij Stoke, B. III. vs. 463: Altemale dat karine, Scepe, waghene, tenten, scrine. Zie Huyd. aldaar, D. II. bl. 143 vlg., en verg. P. IV. B. ii. c. 56. vs. 103, B. iii. c. 3. vs. 21, Grimbergsche Oorlog, II. vs 311, Rijmkronijk bij Kausler, vs. 7575, 8361, 9524, Brab. Yeesten, III. 387, V. 4130, enz. margenoot+ Fol. 147. a. voetnoot4) Jornandes c. 40: Fertur autem desperatis in rebus praedictum regem adhuc et in supremo magnanimem, equinis sellis construxisse pyram, seseque, si adversarii irrumperent, flammis iniicere voluisse; ne aut aliquis eius vulnere laetaretur, aut in potestatem hostium tantarum gentium dominus perveniret. voetnoot5) Vs. 69-122. Verg. Jornandes c. 41. voetnoot1) Hs. gewesen. Doch de zin is blijkbaar: ‘dat het rijk er niet van gered zou kunnen worden.’ Jornandes l.l.: Ille vero metuens, ne Hunnis funditus interemptis a Gothis Romanum premeretur imperium. voetnoot2) D.i. ‘Zij hadden nu zoo leeren draven, zij hadden zulk eene duchtige les gehad.’ Telden, eigenlijk den telgang gaan, vandaar rijden, loopen in 't algemeen. Verg. Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 32, en Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 153. margenoot+ Fol. 147. b. margenoot+ Vinc. B. XXI. c 36. f. voetnoot3) Vinc. Attila resumpta spe ex Echei [i.e. Aëtii] decessu repatriavit, mature rediturus suppleto exercitu. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 39. i. † voetnoot4) Vinc. In portis Remensium ipse Sathanas sese ostendit ductorem barbarorum. voetnoot5) Zoo staat er duidelijk in het Hs., niet ons, als de oude uitgave heeft. Daardoor vervallen van zelf de tekstveranderingen, voorgeslagen door Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 32, en Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 154. voetnoot1) Vs. 23-44. Vinc. Post hoc ventum est ad Threcas, ubi sanctus Lupus venit obviam Attile et ait illi: Tu quis es, qui vastas terras nostras et gentem nostram perturbas? Cui ille: Ego sum Attila, flagellum Dei. Ad quam vocem sanctus Lupus iussit portas aperiri, dicens: Bene venerit flagellum Dei! Et induxit eum in civitatem. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 147. c. voetnoot2) Zie B. IV. c. 23 (bl. 235). De hier gebruikte vorm van den naam des bisschops van Orleans, sente Angien, komt overeen met den Franschen vorm Saint-Aignan. De eigenlijke naam was Anianus, gelijk Vinc. heeft. Verg. bl. 234, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot2) Zie B. IV. c. 23 (bl. 235). De hier gebruikte vorm van den naam des bisschops van Orleans, sente Angien, komt overeen met den Franschen vorm Saint-Aignan. De eigenlijke naam was Anianus, gelijk Vinc. heeft. Verg. bl. 234, aant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 39. m. voetnoot3) Vinc. Vasatensi urbe. - Vasates of Oppidum Vasatum, thans Bazas geheeten. voetnoot4) Vinc. dicebat Filium minorem esse Patre, Spiritum vero Sanctum minorem Patre et Filio. voetnoot5) Vinc. ostenso plano miraculo, Deum in tribus personis unius et equalis esse substantie. voetnoot6) Vinc. tres guttas equalis magnitudinis, crystallo clariores. voetnoot1) Vinc. que simul defluentes et in unum coniuncte quasi unam gemmam pulcherrimam effecerunt. voetnoot2) Vinc. Seorsum vero posita. margenoot+ Fol. 147. d. voetnoot3) Vinc. nec debere ab indignis de divinitate tractari. Over onbekent, d.i. onwetend, dom, zie bl. 267, aant.Ga naar voetnoot3). voetnoot3) Vinc. nec debere ab indignis de divinitate tractari. Over onbekent, d.i. onwetend, dom, zie bl. 267, aant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 45. i. † voetnoot4) Aquilere, de gewone Mnl. benaming van Aquileia. Zie bl. 92, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot2) Vinc. Seorsum vero posita. voetnoot5) Ten onregte stelt Dr. Jonckbloet voor, Nalezing bl. 32, alse in alsi te veranderen. De zin is: ‘en toen zijne raadslieden hem vraagden.’ Vinc. Rex Attila, requisitus a suis. voetnoot6) Vs. 59-106. Vinc. Anno Marciani III Attila Italiam aggressus omnes pene eius civitates aut diripuit aut incendit. Ad eum Leo papa venit, et non solum salutem, sed etiam ut rediret, obtinuit. Rex Attila, requisitus a suis, cur ei fuisset tam placabilis, respondit, se non fuisse eum reveritum, sed senem quendam venerabilem evaginato gladio sibi mortem minitantem, nisi eius in omnibus expleret voluntatem. voetnoot7) Vs. 1-21. Vinc. Anno sequenti Attila, Wisigothos debellare aggressus, a Thurcismodo victus rediit inglorius. - Verg. verder Jornandes c. 43. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 45. † margenoot+ Fol. 147. e. voetnoot1) Jornandes l.l. (Thorismund) supervenientis iam Attilae motibus praeparatus occurrit, consertoque proelio paene simili eum tenore, ut prius in campis Catalaunicis, a spe removit victoriae. voetnoot2) Het bij siere behoorende naamwoord, dat geen ander dan bruut kan geweest zijn, ontbreekt in het Hs. Verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 57-59. margenoot+ Fol. 147. f. voetnoot3) Vinc. tectum basilice gravis ruina surruit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 50. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 49. voetnoot1) Ook hier heeft wederom het Hs. Gonserike, en zoo ook vs. 29, 41 en 53. Verg. bl. 290, aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) Ook hier heeft wederom het Hs. Gonserike, en zoo ook vs. 29, 41 en 53. Verg. bl. 290, aant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 50. i. margenoot+ Fol. 148. a. voetnoot2) Hs. Amijt, en in vs. 37: Amite. Vinc. Avitum. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 49. i. voetnoot3) Vinc. Gensericus Romam capit, omnia diripit; ut tamen ab igne cederet, suppliciis hominum abstineret, Leo papa ab eo obtinuit. voetnoot4) Vs. 61-70. Vinc. Campanie urbes omni vastationis genere exterminat. voetnoot5) Ten onregte wordt Paulinus hier bisschop van Milaan genoemd. Zijn zetel was te Nola in Campanië. Vinc. Paulinus, Nole postmodum episcopus cum esset, cet. margenoot+ Vinc. B. XIX. c. 37. i. margenoot+ Fol. 148. b. voetnoot1) Vinc. cumque ille venusti vultus hominem conspexisset. voetnoot2) Vinc. Aliqnam artem quidem nescio, sed hortum excolere bene scio. voetnoot3) D.i. ‘en bezocht zijnen dienaar.’ Vinc. hortulanum dum requireret. - Over vanden zie Clignett, Bijdr. bl. 137-140, enz. Het wordt ook elders met het voorzetsel te gebruikt, ofschoon de acc. meer gewoon is. margenoot+ Vinc. B. XIX. c. 38. voetnoot4) Vinc. Paulinus ex suo opere olera queque et virentia delaturus venit. voetnoot5) Vinc. flagellum, quod aliquando acceperam, eorum mihi iudicio tollebatur. voetnoot6) Vinc. hunc ego tanti meriti virum popularem, ut conspicitur, esse non suspicor. margenoot+ Fol. 148. c. voetnoot1) Vinc. Qui cuncti protinus in Affricana regione requisiti, cum onustis frumento navibus, pro viri Dei satisfactione in eius comitatu laxati sunt. - Zoo niet welligt een paar verzen ontbreken, zal men in vs. 99 moeten lezen: Ende scepe sijn oec gespiset. margenoot+ Vinc. B. XIV. c. 75. voetnoot2) Vinc. dixerunt: imago hec sancti Nicolai esse dicitur, qui multis virtutibus apud Deum et homines clarus manifeste se vivere docet etiam post sepulturam. voetnoot3) Aldus het Hs., niet: den sculdeghen, den ontrouwen, zooals de oude uitg. heeft. De zin is: ‘als dat schuldig was aan de gepleegde ontrouw.’ voetnoot4) Aldus het Hs., niet vervaert, als in de oude uitg. Vinc. Tunc piissimus confessor ad locum accessit propius, ubi latrones omnia que abstulerant dividebant. voetnoot5) Aldus hetHs., niet hi, als in de oude uitg. Vinc. (bij wien Nicolaus sprekende wordt ingevoerd): Scitote quia nisi revocetis cuncta que tulistis, ego illud manifestare curabo, et crastina die vos morti tradi faciam. margenoot+ Fol. 148. d. voetnoot6) D.i. op ééne plaats, bijeen; tenzij men welligt alrene moet lezen, d.i. geheel en al, al te zamen. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 49. m. voetnoot1) De vergelijking van vs. 39 en 42 zou doen vermoeden, dat voor VII (vij.) hier vijf moest gelezen worden. Doch VII is wel degelijk het bedoelde getal. Vinc. Ex cuius ore duo radii procedebant, quorum unus ultra Galliam se extendebat, alter vero versus Hiberniam tendens in VII minores radios terminabatur. - Evenzoo bij Godfried v.M.L. VIII. c. 14. In het vervolg wordt bij geen van beiden het getal meer genoemd. Vinc. heeft: Altero autem radio portendi filiam, cuius filii et nepotes regnum Britannie succedentes essent habituri. En Godfried v.M. nagenoeg dezelfde woorden. De vermelding van vijf en vive in vs. 39 en 42 kan dus niet anders dan eene vergissing zijn, die - omdat vive als rijmwoord staat en dus geene verandering toelaat - aan Maerlant zelven geweten moet worden. - In vs. 12 heeft het Hs. deelden: ten onregte, want het slaat alleen op het laatste. margenoot+ Fol. 148. e. voetnoot2) Onder manne ende wive, d.i. zoowel mannen als vrouwen. Over de uitdrukking onder - ende, zie Dr. De Jager's Archief, D. I. bl. 69-72. voetnoot3) Zie aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) De vergelijking van vs. 39 en 42 zou doen vermoeden, dat voor VII (vij.) hier vijf moest gelezen worden. Doch VII is wel degelijk het bedoelde getal. Vinc. Ex cuius ore duo radii procedebant, quorum unus ultra Galliam se extendebat, alter vero versus Hiberniam tendens in VII minores radios terminabatur. - Evenzoo bij Godfried v.M.L. VIII. c. 14. In het vervolg wordt bij geen van beiden het getal meer genoemd. Vinc. heeft: Altero autem radio portendi filiam, cuius filii et nepotes regnum Britannie succedentes essent habituri. En Godfried v.M. nagenoeg dezelfde woorden. De vermelding van vijf en vive in vs. 39 en 42 kan dus niet anders dan eene vergissing zijn, die - omdat vive als rijmwoord staat en dus geene verandering toelaat - aan Maerlant zelven geweten moet worden. - In vs. 12 heeft het Hs. deelden: ten onregte, want het slaat alleen op het laatste. voetnoot4) Vinc. obtulit unum in ecclesia, altero autem in proeliis pro signo utebatur. voetnoot5) De ware naam luidt Pendragon d.i. drakenhoofd. Vinc. Et ex eo tempore cognomentum accepit Uther Pendragon i.e. caput draconis. Godfried v.M.L. VIII. c. 17: Uther Pendragon, quod Britannica lingua caput draconis appellamus. voetnoot6) Maerlant bedoelt den Roman du Brut van Wace, die door Leroux de Lincy is uitgegeven (Rouen, 1838). margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 49. m. † voetnoot1) Vs. 1-42. Verg. Godfried v.M.L. VIII. c. 18. voetnoot2) Everwijc, d.i. York. Zie bl. 289, aant. ⁷⁾. Vinc. ab Albania usque Eboracum omnia vastabant. margenoot+ Fol. 148. f. voetnoot3) Vs. 43-71 zijn gevolgd naar het breedere verhaal bij Godfried v.M.L. VIII. c. 19. Vinc. heeft alleen: Post hoc adamavit rex uxorem cuiusdam ducis, habuitque rem cum ea, de qua genuit celeberrimum illum Arthurum et filiam nomine Amam [l. Annam, blijkens Godfried v.M.l. 1. c. 20]. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 49. f. † voetnoot4) Godfried v.M.l.l.: Aderat inter ceteros Gorlois, dux Cornubiae, cum Igerna coniuge sua, cuius pulcritudo mulieres omnes totius Britanniae superabat. voetnoot5) L. 1. c. 19: ex curia sine licentia recessit. - Over de uitdrukking in stilre hale, in het geheim, zie Lekensp. gloss. bl. 460. voetnoot6) Godfried v.M.l.l.: in opido Tintagol. voetnoot1) De metamorphose van koning Uter, die door de tooverkracht van Merlijn de gedaante van hertog Gorlois aannam en aldus bij diens vrouw Igerne werd toegelaten, wordt bij Godfried v.M.l.l. uitvoerig verhaald. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) De Waalsche dichter, namelijk Wace in den Roman du Brut. Verg. bl. 309, aant. ⁶⁾. Met de Bertaensche jeest wordt de Historia Regum Britanniae van Godfried v.M. bedoeld, die Maerlant hier en elders volgde. margenoot+ Fol. 149. a. voetnoot3) Aldus het Hs., niet groet, als in de oude uitg. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 50. m. voetnoot4) Vinc. regnavit annis XVI. voetnoot5) Vinc. Hic super synodo Calcedonensi singulorum patrum singulas sententias requisivit. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 149. b. voetnoot1) Hs. conincrike. Verg. vs. 65 en 74. voetnoot2) Zoo wordt Odoacer telkens door Maerlant genoemd. Verg. bij c. 36. vs. 13. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 55. ± voetnoot3) Lees: IIIIde. Vinc. Anno Leonis IIII. voetnoot4) Vinc. Quod Gothi pro portento sue perditionis acceperunt. voetnoot5) Vs. 17-30. Vinc. Anno eiusdem VI pictor quidam cum Salvatorem secundum similitudinem Iovis depingere voluisset, aruit manus eius. Quem culpam confessum sanavit Gennadius, episcopus Constantinopoleos. voetnoot6) Hem des riken onderdoen, hetzelfde als onderwinden, dus het rijk op zich nemen, aanvaarden. De bedoeling is: ‘In het 9 ^de jaar nadat Leo de regering aanvaard had.’ Vinc. Anno eiusdem IX. margenoot+ Fol. 149. c. voetnoot7) Verg. c. 32. vs. 1-42. voetnoot8) Vinc. cum custodibus carceris fugerunt. voetnoot1) Vinc. positus in vehiculo. Godfried v.M.L. VIII. c. 22: Praecepit itaque fieri sibi feretrum quo asportaretur, cum ingressum alterius modi abnegaret infirmitas. - Bij Kil. ‘Rosbaere, Vehiculum cameratum, arcera, lectica, gestatorium.’ Verg. Benecke, Mhd. Wörterb. D. I. bl. 145, enz. margenoot+ Fol. 149. d. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 56. † voetnoot2) De in het Hs. ontbrekende regel aldus ingevoegd, ongeveer naar de gissing van Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 178. Vinc. Mamertus episcopus Viennensis claruit, qui letanias ante ascensionem Domini instituit, cet. voetnoot1) D.i. ingesteld, naar de gewone Mnl. beteekenis van opheffen. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 56. f. † voetnoot2) Vs. 33-42. Vinc. Anno Leonis XIIII Remigius fit Remorum episcopus. - Verg. B. VI. c. 7. vs. 37-102. voetnoot3) Vs. 43-62. Vinc. Saracenis Egyptum incursantibus hoc tempore negociatores Venecie corpus sancti Marci Euangeliste ab Alexandria transtulerunt ad Veneciam. - Behalve den handel in specerijen noemt Maerlant ook dien in gewant, d.i. in kostbare kleedingstoffen. Over zeuwe, verbogen naamval van zee, Goth. saivs, zie Huyd. op Stoke D. II. bl. 218 vlgg., Clignett, Voorrede op den Teuth. bl. XXXII. margenoot+ Fol. 149. e. voetnoot4) Hs. uten, blijkbare verschrijving voor upten, de eenige zuivere en natuurlijke lezing. Men heeft het in toten willen veranderen; doch dan had het toten daghe moeten zijn. Nog minder aannemelijk is de gezochte verklaring van uten als unten, unt den: het voorzetsel unt, tot, was in zuiver Mnl. onbekend. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 57. ± voetnoot5) Vinc. Perpetuus. voetnoot6) Vinc. non videtis sanctum Martinum paratum iuvare vos, si vos manus apponatis? margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 73. † margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Vs. 8-56. De inhoud van deze verzen, die bij Vinc. nagenoeg geheel ontbreekt, is ontleend aan het breedere verhaal van Jornandes, c. 55 en vooral 57. voetnoot2) Zoo telkens voor Odoacer. Verg. bl. 312, aant.Ga naar voetnoot2). Hier heeft het Hs. zelfs Hodonacers. voetnoot2) Zoo telkens voor Odoacer. Verg. bl. 312, aant. Hier heeft het Hs. zelfs Hodonacers. voetnoot3) Hs. die, en in vs. 16 weder Die, doch blijkbaar verkeerd. De bedoelde gijzelaar was de jonge Theodoric. Verg. c. 33. vs. 29-40. margenoot+ Fol. 149. f. voetnoot4) Verg. bl. 304, aant.Ga naar voetnoot4). voetnoot4) Verg. bl. 304, aant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 73. i. voetnoot5) De oude uitg. heeft begavene, doch het Hs. beguene, en boven de g het gewone verkortingsteeken voor ra, dus eigenlijk begravene. Begaven geeft hier zeker een goeden zin; doch het woord, hoe gewoon ook in de 17 ^e eeuw, is ons dusverre in 't Mnl. niet voorgekomen: er is dus eenig bezwaar, het hier - tegen het Hs. in - aan te nemen. Begraven is Mnl. bekend voor omgraven, beschansen, omschansen (zie Kil. en Van Hasselt ald., Brab. Yeesten VI. 10091, enz.). Die beteekenis laat de overdragtelijke opvatting van beschermen, dekken, verzekeren (Lat. munire) toe, hetgeen hier uitnemend passen zou, en zeer goed overeenkomt met de woorden van Vinc. Quod (regnum) ut sibi perenniter confirmaret. De zaak is moeilijk te beslissen; doch in elk geval schijnt het gewaagd, de misschien merkwaardige lezing van het Hs. te verwerpen, om ze te verruilen voor een woord, welks bestaan in 't Mnl. nog niet bewezen is. In vs. 80 drukt Maerlant hetzelfde door bewaren uit. voetnoot1) Hs. eneghe! Doch verg. vs. 63 en 73. Vinc. filias suas vicinis regibus copulavit, dans unam earum regi Gothorum Alarico, et alteram regi Burgundionum Sigismundo. Hetgeen in vs. 51 en in de hier volgende verzen, op voorgang van Vinc., van keizer Zeno verhaald wordt, is geheel verkeerd. Niet Zeno, maar Theodoric was het, die den zetel te Ravenna vestigde en zijne magt door al deze huwelijken uitbreidde en versterkte. Verg. Jornandes c. 58. Vermoedelijk is reeds in de oudste Hss. van Vinc. eene verwarring ingeslopen, die Maerlant misleidde. voetnoot2) Hs. Amelberten syreneon eene. Doch Vinc. Neptem vero suam Amalbertam copulavit regi Thoringorum Hermenfrido. Zoo ook bij Jornandes c. 58. De verbetering dezer dwaze fout is dus van zelf aangewezen. voetnoot3) Hs. out. Vinc. Utque gentem sibi Francorum faceret etiam federatam, cet. margenoot+ Fol. 150. a. voetnoot4) Hs. Gonserics. Zoo ook c. 37. vs. 2, c. 38. vs. 30 enz. Verg. bl. 290, aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) Hs. eneghe! Doch verg. vs. 63 en 73. Vinc. filias suas vicinis regibus copulavit, dans unam earum regi Gothorum Alarico, et alteram regi Burgundionum Sigismundo. Hetgeen in vs. 51 en in de hier volgende verzen, op voorgang van Vinc., van keizer Zeno verhaald wordt, is geheel verkeerd. Niet Zeno, maar Theodoric was het, die den zetel te Ravenna vestigde en zijne magt door al deze huwelijken uitbreidde en versterkte. Verg. Jornandes c. 58. Vermoedelijk is reeds in de oudste Hss. van Vinc. eene verwarring ingeslopen, die Maerlant misleidde. voetnoot5) Vinc. homo Arriane secte et bestialem contra catholicos viros gerens in animo crudelitatem. voetnoot6) Vinc. Zenon iste scripturam contra fidem ecclesiasticam composuit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 73. f. voetnoot7) Zie boven c. 29, vooral vs. 47-52. voetnoot8) Vinc. successione regnandi inter filios suos ordinata, ut fratri morienti frater superstes sine controversia filiorum succederet. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 74. ± voetnoot9) Men leze: Alle die vander. Vinc. ut se religiosum ostenderet, solicitus requirebat hereticos Manicheos. voetnoot10) Hs. sente Augustus! Verg. B. III. c. 17. vs. 49 vlgg. voetnoot1) Vinc. Dedit autem licentiam, Zenone imperatore atque Placida per edita libri [sic] rogantibus, ut Carthaginensis ecclesia sibi quem vellet episcopum ordinaret, que iam XXIIII annos tali ornamento fuerat destituta. voetnoot2) Men zal met Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 34, Ende vinc moeten lezen. Het voorzetsel an laat zich niet met ontfaen vereenigen: den last anvaen daarentegen is de gewone uitdrukking. margenoot+ Fol. 150. b. voetnoot3) Vinc. Cepit enim ille vir Dei per conversationem bonam venerabilis et reverendus haberi, his etiam qui foris sunt, et ita esse omnibus gratus, ut, si fa sesset, animam suam pro eodem universos ponere delectaret. - Aan deze woorden beantwoordt de vertaling al zeer weinig, ja de meening van den vertaler is naauwelijks te vatten. Misschien laat zich de blijkbaar bedorven zin op deze wijze herstellen: Het scheen, hads die man begaert, Dat men tlijf voer hem sette, enz. D.i. ‘het bleek, indien hij het begeerd had, dat men bereid zou geweest zijn het leven voor hem te laten, behoudens de Christenwet, t.w. voor zooverre de Christenwet zulks veroorloofde.’ voetnoot4) Vinc. tantum reservabat quantum diei sufficeret, non quantum cupiditas expetisset. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 75. ± voetnoot5) Vinc. At ubi isto modo fidei infringere non valuit illum, cogitat ut nostre religionis homines in aula eius constituti neque annonas neque stipendia solita potirentur. voetnoot6) Lees: in lanc en. Vinc. aridam habens manum, que per annos quamplurimos nullum ei prestiterat obsequium. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 76. ± margenoot+ Fol. 150. c. voetnoot1) Vinc. Jocundum. voetnoot2) Hs. out, waarmede blijkbaar hout bedoeld is. Vinc. ob hoc quod in domo Theoderici, germani regis, acceptissimus habebatur. voetnoot3) Blijkens Vinc. was deze Diederic een ander dan de in het vorige vers genoemde, en wel de tweede zoon van Guntines, Honoric's tweeden broeder. voetnoot4) Vinc. imitator existens Genserici patris, qui sui fratris uxorem ..... dimersit, et post necem matris etiam filios interfecit. voetnoot5) Vs. 34-40. Vinc. Sed multos ei Gensericus pater moriens sacramento interposito commendaverat, quos ille immemor fidei et sacramenti violator diversis penis et incendio trucidavit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 77. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 78. ± margenoot+ Fol. 150. d. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 79. ± voetnoot1) Lees: XXXIIII. Vinc. quatuor milia nongentos sexaginta sex. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 80. ± voetnoot2) T.w. in de angusta et teterrima loca, in welke zij, naar het breedere verhaal van Vinc., werden opgesloten. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 81. f. ± voetnoot3) Geheel anders bij Vinc., volgens wien hun zelfs dit voedsel ontnomen werd. Hij heeft: Sed cum illi aluntur hordeaceis granis, postea et hoc ablatum est. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 82. ± voetnoot4) Hs. Dus die spraken. voetnoot5) D.i. behoeve, noodig zij. Verg. Huyd. op Stoke, D.I. bl. 570. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 83. margenoot+ Fol. 150. e. voetnoot6) Vinc. Surge et vade ad servum meum Eugenium episcopum, et dices et, quod ego te ad illum direxi. Et illa hora qua benedixerit fontem, ut baptizentur accedentes ad fidem, continget oculos tuos, et aperientur et videbis lumen. voetnoot1) Vinc. Dicunt episcopi Arrianorum, hoc per maleficia fecisse Eugenium. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 84. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 86. ± voetnoot2) Vinc. statimque mentientes suggerunt regi de nobis, quod strepitum fecerimus, audientiam fugientes. margenoot+ Fol. 150. f. voetnoot3) Lees: Dedise. Vinc. iubet cunctos episcopos, qui Carthagine fuerant congregati, .... in hospitiis quibus erant expoliari, et expoliatos foris muros provelli. voetnoot4) Vinc. factum est ut rex impius ad piscinas exisset. voetnoot5) Vinc. iussit super eos cum sessoribus equos dimitti, ut tali violentia possent non solum conteri, verum etiam enecari. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 87. ± voetnoot1) Lees: Tsconinx orbore. Vinc. iussi estis in Coriscanam insulam relegari, ut ligna profutura navibus dominis [l. domini] incidatis. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 95. i. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 97. f. voetnoot2) Vinc. nulla succurrente sustentatione ciborum fame vel frigore victi contritum et contribulatum spiritum exalabant. - Swelten, Goth. sviltan, sterven, Mnl. in de beteekenis van omkomen, vergaan, bezwijken, bij Kil. ‘deficere, languescere, fatiscere,’ nog heden in Vlaanderen van het sterven van dieren gebruikelijk. Het Imperf. verswalt leest men bij onzen dichter, P. IV. B. ii. c. 39. vs. 75. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 98. margenoot+ Fol. 151. a. voetnoot3) Vinc. nullus tunc affuit imber. voetnoot4) Vinc. Alii diffusi per campos, alii secreta silve petebant. voetnoot5) Vinc. Nonnulli tamen, cum domos niterentur ingredi, in ipso limine corruentes catervatim fame debellante cadebant. voetnoot6) Vinc. Strate vero vel semite cadaveribus replete. voetnoot7) Hs. den levenden. Vinc. et non erat virtus, que miserationis impenderet sepulturam. Neque enim sufficiebant ad sepeliendum vivi, fame dominante et ipsi post paululum morituri. voetnoot1) Vinc. scatens vermibus miserabiliter expiravit. voetnoot2) Minder juist bij Vinc. Guntheramundus. De naam was Gunthamund. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 99. f. voetnoot3) Vinc. senator Ecticius, quatuor milia pauperes sustentans, celestis promissionis vocem audivit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 99. voetnoot4) Voor Rusen, hier en in vs. 8 en 40, Rugen te Pezen. Vinc. Exterminatis autem Rugis Longobardi Rugilam [l. Rugilant] i.e. Rugorum patriam invadunt. - Ook bij Paulus Diac. L. I. c. 19 wordt te regt van Rugi en Rugiland gesproken. Het is bekend, dat de Longobarden zich in 518 van het land der Rugiërs meester gemaakt hebben. margenoot+ Fol. 151. b. voetnoot5) Verg. hierboven, B. I. c. 19. voetnoot6) Hs. Ydor. Vinc. post Ibor et Agion. - Ook in B. I. c. 19. vs. 32 en 42 te regt Ybor genoemd. voetnoot7) D.i. Scandinavia. Ook in B. I. c. 19. vs. 14 en 33 wordt het aldus genoemd. voetnoot8) Vinc. Nam mater septem uno partu enixa, eum eos in piscinam proiecisset, cet. Hetzelfde verhaal komt reeds vroeger voor, B. I. c. 19. vs. 43-64. voetnoot9) Vinc. Lethus. Bij Paulus Diac. L. I. c. 18: Lethu. voetnoot10) Vinc. Ex quo igitur in Rugilam profecti sunt, usque ad annos XL talis fuit rerum gestarum eorum consequentia. voetnoot11) Vinc. (sub) Claffone, rege sexto. Ook bij Paulus Diac. L. I. c. 20: Claffo. voetnoot1) Vinc. Sub Taccone, septimo rege, in campis Affed habitavere. Bij Paulus Diac. l. 1. heet de zevende koning Tato. De naam Afet, bij Vinc. Affed, is eene dwaze verbastering, die hare opheldering vindt in de woorden van Paulus Diac. l. 1.: Egressi quoque Langobardi de Rugiland, habitaverunt in campis patentibus, qui sermone barbarico Feld appellantur. Quo in loco dum per trium annorum spatia morarentur, bellum exortum est inter Tatonem atqne Rodulfum, Herulorum regem. - In c. 24 worden dezelfde vlakten campus Asfeld geheeten, en uit dien naam is Affed zeker verbasterd. voetnoot2) D.i. Herulen. Vinc. Rodulfo, Herulorum rege. voetnoot3) Vinc. Tacconem Wacho perimit. Ook bij Paulus Diac. L. I. c. 21 heet hij Wacho. voetnoot4) Dit vers aldus bij gissing verbeterd. In de oude uitg. leest men: Walcharic hun allren sone, welke wartaal Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 35, en Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 193, te regt als eene bedorvene lezing aanmerkten. De laatste verbetert, vrij gewaagd: Waltharic, sijn outste sone. Doch de lezing der oude uitg. is geheel fictief: men heeft ook hier weder het Hs. onjuist gelezen. Er staat duidelijk; Walcharic hunalken sone, en dit, hoe bedorven ook, wijst ons den weg. In hunalken moet blijkbaar een eigennaam schuilen. Waltharith nu (of Waltari, gelijk hij bij Paulus Diac. l. 1. heet) was de zoon van Wacho, door Maerlant in vs. 55 Nasco genoemd; zijne moeder heette Salinga, volgens Paulus Diac. l. 1. De naam der moeder kan natuurlijk in hunalken niet schuilen, maar wel die van den vader in den verbasterden vorm, dien hij bij Maerlant draagt. Het is te vermoeden, dat de afschrijver in zijn voorbeeld aldus geschreven vond: Baltharichusnasfen sone, en verkeerdelijk bij Waltharic afbrekende, het overblijvende husnasfen, dat hij denkelijk voor een eigennaam aanzag, ter kwader ure in hunalfen verknoeide. Is deze gissing gegrond, dan had Maerlant geschreven: Waltharichus, Nasken sone. Deze lezing, in elk geval, herstelt den zin zoo volkomen, dat zij zonder bezwaar in den tekst mogt worden opgenomen. Vinc. heeft alleen: (Wacho ... regnavit annis XL...) filiumque suum Waltharith successorem regni reliquit, qui regnavit annis septem. voetnoot5) Vinc. Andohin. Doch de naam was Audoin. margenoot+ Fol. 151. c. voetnoot6) Vinc. Albuinus, en te regt, want de bekende Alboin wordt bedoeld. voetnoot7) Zoo ook bij Vinc. Doch de naam was Cleph. voetnoot8) Vinc. Post hoe Auctari regem sibi statuerunt, quem ob dignitatem Flavium appellaverunt, a quo omnes deinceps Longobardorum reges Flavii appellati sunt. - Ook de Westgothische koningen droegen den naam van Flavius, als eeretitel. Verg. bl. 63, aant.Ga naar voetnoot3). voetnoot3) Vinc. Tacconem Wacho perimit. Ook bij Paulus Diac. L. I. c. 21 heet hij Wacho. voetnoot9) Vinc. Adaloaldus. voetnoot1) Vinc. Quorum Godobertum Grimoardus, dux Taurinatium, dolo peremit. - Met Grimoardus - bij Maerlant Grunilt - wordt Grimoald bedoeld. voetnoot2) Lees IX. Vinc. regnavit annis IX. - Grimoald regeerde van 662 tot 671. voetnoot3) Vinc. Percarich, alter filius Ariperch. - Blijkbaar heeft Maerlant het woord alter voor een staart van den naam aangezien, en alt' met alt Zoo ook Vinc. Doch de naam was Ratchis. verwarrende, op die wijze den naam Pertarit zoo schromelijk verbasterd. voetnoot4) Vine. Cuniperch, d.i. Cunibrecht of Cunibert. voetnoot5) Vinc. Cui successit filius eius Luiperch, habens tutorem Ansprandum. - De ware naam was Liutbrecht of Liutbert. voetnoot6) Vinc. Regumbertus, dux Taurinensium. - De naam was Raginbert of Raginbrecht. voetnoot7) T.w. den zoon van Raginbert, die Aribert geheeten was. voetnoot8) T.w. Ansprand herwon het rijk, en regeerde nog drie maanden. Vinc. Cum quo [nl. met Aribert] Ansprandus conflixit, eoque fugiente et in fluvium dimerso regnum recepit. Sed eo post tres menses mortuo Luiprandus, filius eius, regnavit annis XXXII. margenoot+ Fol. 151. d. voetnoot9) Zoo ook Vinc. Doch de naam was Ratchis. voetnoot10) Vinc. Quo iudicio Dei percusso Desiderius regnavit XVIII annis. voetnoot11) Hs. ende mere. Vinc. annis VII. voetnoot12) D.i. van Auxerre. margenoot+ Vinc. B. XXI c. 4. ± voetnoot1) Vinc. Sanctus Germanus, Anthisiodorensis oppidi indigena, fuit parentibus splendidissimis procreatus et ab infantia studiis liberalibus institutus, post auditoria quoque Gallicana Rome iuris scientiam acquisivit. Deinde tribunalia prefecture professione advocationis ornavit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 7. ± voetnoot2) Vinc. Sane die resurrectionis vel nativitatis dominice potiones singule sumebantur, in quibus vini sapor aquis nimiis diluebatur. voetnoot3) Vinc. In refectionibus primum cinerem prelibavit, deinde panem hordeaceum sumpsit, quem tamen ipse excussit et molivit. voetnoot4) Vinc. Indumentum semper cuculla et tunica. margenoot+ Fol. 151. e. voetnoot5) Vinc. Redimitus loro semper et capsula sanctorum reliquias continente. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 8. ± voetnoot6) Vinc. Pelagianam heresim in locis suis late populos occupasse, et fidei Catholice succurri debere. voetnoot7) Hs. Tours; doch verg. straks, bl. 327, aant.Ga naar voetnoot5). voetnoot5) Vinc. Redimitus loro semper et capsula sanctorum reliquias continente. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 9. m. ± voetnoot8) D.i. de Picten. Vinc. Saxones Pictique. Verg. bl. 54, aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) Vinc. Sanctus Germanus, Anthisiodorensis oppidi indigena, fuit parentibus splendidissimis procreatus et ab infantia studiis liberalibus institutus, post auditoria quoque Gallicana Rome iuris scientiam acquisivit. Deinde tribunalia prefecture professione advocationis ornavit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 10. i. margenoot+ Vinc B. XXI. c. 11. ± margenoot+ Fol. 151. f. voetnoot1) Vinc. porcarius ille uxorem suam monuit, ut unicum vitulum, quem habebant, occideret et hospitibus cenaturis apponeret. - De invoeging van men in vs. 14 wordt door den zin van zelf aangewezen. voetnoot2) Vinc. Post cenam igitur Germanus mulierem evocat, iubetque ut ossa vituli diligenter collecta super pellem eius ante matrem in presepi componat. voetnoot3) Vinc. Extunc reges ex subulci genere prodeuntes dominantur genti Britonum. margenoot+ Vinc B. XXI. c. 10. m. voetnoot4) Hs. Die Heriten entie Peligane. - Bij Vinc. alleen: hereticos. Verg. vs. 2. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 12. voetnoot5) D.i. Autun. Vinc. per Augustudunum transiens. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 13. ± voetnoot1) Vinc. ita totius noctis spacio irretitum fuisse se retulit, ut longius prodire non posset, nec evadendi viam aliam reperisset, nisi ut ablatum animal restitueret. margenoot+ Fol. 152. a. voetnoot2) De zamenhang van het vervolg des verhaals eischt, dat de diaken twee bysanten had weggegeven en één teruggehouden. Zoo staat dan ook te regt bij Vinc. Diaconus, quasi providus, duos erogat, et unum reservat. - Men verbetere derhalve: maer twee besante. voetnoot3) Vinc. obtulerunt ei munus ducentorum solidorum. Verg. bl. 198, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot2) De zamenhang van het vervolg des verhaals eischt, dat de diaken twee bysanten had weggegeven en één teruggehouden. Zoo staat dan ook te regt bij Vinc. Diaconus, quasi providus, duos erogat, et unum reservat. - Men verbetere derhalve: maer twee besante. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 14. f. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 15. f. voetnoot4) Hs. die, doch de datief wordt vereischt. Bevallen, hetzelfde als ghevallen, gebeuren, ten deel vallen. Zie Kil. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 16. ± voetnoot5) Het Hs. heeft Tours, en zoo ook vs. 8 en 12. Blijkbaar is dit eene schrijffout; want Lupus was bisschop, niet van Tours, maar van Troyes; en deze stad was het, die hij door zijne gebeden voor de woede van Attila beveiligde. Zie boven, c. 25. vs. 23-61. Bij Vinc. wordt hier dan ook de urbs Tricassina d.i. Troyes genoemd. Reden genoeg, om in den tekst de lezing Troys te herstellen, zoo als Maerlant natuurlijk geschreven heeft. Dezelfde fout hebben wij reeds hierboven, c. 43. vs. 50, verbeterd. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 17. ± margenoot+ Vinc B. XXI. c. 18. ± voetnoot6) Bij Vinc. komt hij alleen als eenvoudig monachus voor. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 19. ± margenoot+ Fol. 152. b. voetnoot1) Vinc. quidam qui erat pro suis forefactis in carcere compeditus. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 20. ± voetnoot2) D.i. ‘zóó kiest men ze nu in onzen tijd niet meer.’ Deze scherpe aanmerking staat niet bij Vinc. Het is een complimentje van Maerlant aan de geestelijken van zijnen tijd. voetnoot3) D.i. van Arles. Verg. bl. 215, aant.Ga naar voetnoot5). voetnoot5) Hs. Rechts ende wets, blijkbaar eene fout van den afschrijver, die vele verkeerdelijk als multum opvatte en dus meende, dat er een genitief bij hoorde. Doch vele staat hier voor veile, veil. Zie Kil., die veelen met veylen gelijkstelt, en verg. Bremisch-Niedersächs. Wörterb. D.I. bl. 369. Vinc. (uit Petron. l. 1.): Iam nunc iudicium nihil est nisi publica merces. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 25. ± voetnoot4) Vs. 54-58. Vinc. (uit Petron. Sat. c. 14): Quid faciunt leges, ubi sola pecunia regnat, Aut ubi paupertas vincere nulla potest? De uitdrukking droghe ghelt in vs. 56, die geen der uitleggers schijnt opgemerkt te hebben, beteekent baar of contant geld, klinkende munt. Men treft ze mede aan in eene oorkonde uit de 14^e eeuw, medegedeeld door de HH. Janssen en Van Dale, Bijdragen tot de Oudheidk. en Gesch. van Zeeuwsch-Vlaanderen, D. IV. bl. 209, waar na de opsomming van eenige geldwaardige zaken gezegd wordt: ‘Item 16½ inghelse in droghe ghelde.’ De verklaring is deze. Drooch gold overdragtelijk voor eenvoudig, simpel, bloot, louter. Men sprak van eene droge gewoonte, d.i. bloote of louter gewoonte, sleur (zie Woordenlijst van de Maatsch. d. Ned. Lett. bl. 61). Zoo is ook droghe gelt zooveel als louter geld, simpel geld, bloot of baar geld. voetnoot5) Hs. Rechts ende wets, blijkbaar eene fout van den afschrijver, die vele verkeerdelijk als multum opvatte en dus meende, dat er een genitief bij hoorde. Doch vele staat hier voor veile, veil. Zie Kil., die veelen met veylen gelijkstelt, en verg. Bremisch-Niedersächs. Wörterb. D.I. bl. 369. Vinc. (uit Petron. l. 1.): Iam nunc iudicium nihil est nisi publica merces. voetnoot6) Vinc. (uit Petron. l. 1.): Tutius est parvo ere rem perditam recuperare, quam in ambiguam litem descendere. - Wat vs. 60 betreft, gelijk vele in vs. 59 voor veile staat, zoo schijnt hele voor heile te staan, van heilen, d.i. begroeten, welkom heeten, dat evenzoo van heil afstamt, als Lat. salutare van salus. Ohd. heilazjan, heilison, groeten, Deensch at hilse, Eng. to hail. Heel voor heil vindt men bij Stoke, VII. vs. 96. De zin is dan: ‘Ik begroet het als eene grootere zekerheid,’ d.i. ‘ik heet of noem het zekerder.’ voetnoot7) Vinc. (uit Petron. c. 137): Quisquis habet nummos, secura navigat aura, Fortunamque suo temperat arbitrio. voetnoot1) Vs. 67-71. Vinc. (uit Petron. l. 1.): declamat, concrepat omnes, Et peragit causas fitque Catone prior. voetnoot2) Vs. 72-78 bij Petron. l. 1. (bij Vinc. is dit citaat schromelijk bedorven en geheel onverstaanbaar): Multa loquor: quod vis, nummis praesentibus opta, Et veniet: clausum possidet arca Iovem. Niets is kluchtiger dan de vergissing, waarmede de vroegere uitgevers deze plaats in de war hielpen. Bij de woorden ‘den d’ in vs. 72 en 76 teekenen zjj aan: ‘Ongetwijfeld schreef Maerlant den duvel, ter vertaling van het Latijnsche. Jovem.’ Hoe konden de latere uitleggers in zulk eene dwaasheid genoegen nemen? Het woord Jovem is in vs. 77 vertaald door der werelt god. Wat de Duivel hier te maken heeft, moge hij zelf weten. Maerlant heeft in de verte niet aan den Booze gedacht. De doorstreepte d is bij hem, als altijd, het gewone verkortingsteeken voor denarius, denier of penninc. Zie D. I. bl. 267, aant.Ga naar voetnoot2), D. III. bl. 149, aant.Ga naar voetnoot1), enz. De dichter bedoelde dus op beide plaatsen den penninc, d.i. het geld. De zin is: ‘Wat is het noodig, het geld te prijzen? Al onze lof is maar gering (in vergelijking met de waarde der zaak).’ En verder: ‘Men mag het geld gaarne zien, want het is de godheid, die de wereld aanbidt.’ voetnoot2) Vs. 72-78 bij Petron. l. 1. (bij Vinc. is dit citaat schromelijk bedorven en geheel onverstaanbaar): Multa loquor: quod vis, nummis praesentibus opta, Et veniet: clausum possidet arca Iovem. Niets is kluchtiger dan de vergissing, waarmede de vroegere uitgevers deze plaats in de war hielpen. Bij de woorden ‘den d’ in vs. 72 en 76 teekenen zjj aan: ‘Ongetwijfeld schreef Maerlant den duvel, ter vertaling van het Latijnsche. Jovem.’ Hoe konden de latere uitleggers in zulk eene dwaasheid genoegen nemen? Het woord Jovem is in vs. 77 vertaald door der werelt god. Wat de Duivel hier te maken heeft, moge hij zelf weten. Maerlant heeft in de verte niet aan den Booze gedacht. De doorstreepte d is bij hem, als altijd, het gewone verkortingsteeken voor denarius, denier of penninc. Zie D. I. bl. 267, aant. D. III. bl. 149, aant. Vs. 67-71. Vinc. (uit Petron. l. 1.): declamat, concrepat omnes, Et peragit causas fitque Catone prior., enz. De dichter bedoelde dus op beide plaatsen den penninc, d.i. het geld. De zin is: ‘Wat is het noodig, het geld te prijzen? Al onze lof is maar gering (in vergelijking met de waarde der zaak).’ En verder: ‘Men mag het geld gaarne zien, want het is de godheid, die de wereld aanbidt.’ voetnoot1) Vs. 67-71. Vinc. (uit Petron. l. 1.): declamat, concrepat omnes, Et peragit causas fitque Catone prior. margenoot+ Vinc. B. XXI c. 46. ± voetnoot3) Verg. c. 43. vs. 52-64. margenoot+ Fol. 152. c. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 47. m. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 48. f. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 51. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 52. m. voetnoot4) Vinc. fecerunt ei columnam cubitorum IIII, in qua stetit annis VII. Deinde columnam XII cubitorum, in qua et pariter stetit; et rursum aliam XX, in qua annis XXII; et rursus aliam XXX cubitorum, in qua annis IIII. voetnoot1) D.i. ‘die door hem begenadigd werd.’ Vinc. Audiens autem Basilicus, rex Saracenorum, famam eius, cum fide venit ad eum. Et orante sancto cecidit vermis de vulnere eius, quem ille currens apprehendit et tetigit ex eo oculos suos. Deinde aperiens manum invenit margaritam preciosam. Cui sanctus ait: O homo, non pro meis meritis hoc fit, sed secundum fidem tuam datum est tibi. Qui gratias agens abiit. - Over beghene in vs. 48 zie bl. 254, aant.Ga naar voetnoot1). voetnoot1) D.i. ‘die door hem begenadigd werd.’ Vinc. Audiens autem Basilicus, rex Saracenorum, famam eius, cum fide venit ad eum. Et orante sancto cecidit vermis de vulnere eius, quem ille currens apprehendit et tetigit ex eo oculos suos. Deinde aperiens manum invenit margaritam preciosam. Cui sanctus ait: O homo, non pro meis meritis hoc fit, sed secundum fidem tuam datum est tibi. Qui gratias agens abiit. - Over beghene in vs. 48 zie bl. 254, aant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 53. ± voetnoot2) Vinc. mulier nocte bibens ad hydriam, in qua erat modicus serpens, transglutivit eum. margenoot+ Fol. 152. d. voetnoot3) Vinc. Suadebat etiam quos sanabat, ne iurarent per nomen Dei, sed magis per se, humilem peccatorem. Ideo omnes populi orientales et barbari illius regionis per ipsum iurant. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 54. f. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 58. i. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 64. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 67. f. voetnoot4) Hs. goet. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 71. i. ± margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 100. ± margenoot+ Fol. 152. e. voetnoot1) Verg. c. 20. vs. 19-30. voetnoot2) D.i. ‘zoodat men den kelder van binnen ondergeloopen vond, als het vat bij het spongat overliep.’ Vinc. statim vinum per bondonem egreditur, ita quod per medium cellarium fundebatur. - Het adj. diep werd eertijds gezegd van hetgeen onder water of blank stond, en is dus hier zooveel als door het vocht overstroomd, ondergeloopen. Zoo in Hartmann's Iwein, 214: ‘der wec wart vinster unde tief,’ d.i. moerassig. Hooft spreekt nog (Ned. Hist. bl. 305) van ‘eenen diepen dijk,’ d.i. een moerassigen dijk, die door het natte weder vol plassen staat en een diep spoor heeft. margenoot+ Vinc. O. voetnoot3) D.i. ‘behalve de voordragt alleen.’ Du Cange (ed. Henschel), T.V. p. 411: ‘Praesentatio, Ius patronatus, quo quis Ordinario a se electum ad beneficium ecclesiasticum praesentat, ut ab eo in possessionem canonicam mittatur. Gall. Droit de présentation.’ voetnoot4) Hs. herisie. Doch niet de ketterij, maar de ketters werden in den ban gedaan, en deze heetten herisiene: verg. c. 44. vs. 2. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 101. ± voetnoot5) Vinc. codices eorum incendit. voetnoot6) Vinc. Hic inter cetera sacramentorum prefationes et orationes cauto et limato sermone fecit. - Verg. Lekensp. B. II. c. 48. vs. 447-452. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 102. ± margenoot+ Fol. 152. f. voetnoot1) Vinc. de corpore saxi instar spelunce excavata. margenoot+ Vinc. B XXI. c. 103. voetnoot2) Vinc. euangelium ... quod erat simul reconditum. voetnoot3) Verg. bl. 150, aant.Ga naar voetnoot3). voetnoot3) Verg. bl. 150, aant. margenoot+ Vinc. O. voetnoot4) Verg. c. 36. vs. 69-74, waarbij reeds is aangemerkt, dat in dit berigt de naam van keizer Zeno verkeerdelijk gesteld is voor dien van koning Theodoric. Doch van dit geheele huwelijk eener dochter van Theodoric met Childeric, den Frankischen koningszoon, is bij Vinc. niets te vinden. In B. XXI. c. 73, welk hoofdstuk Maerlant in c. 36 volgde, laat hij daarentegen Theodoric zelven in het huwelijk treden met de dochter van den Frankischen koning Dodonius [l. Lodoinus d.i. Clovis], in overeenstemming met Jornandes, c. 57, volgens wien deze prinses Audefleda heette. Maar ook dit verhaal is onjuist. Theodoric huwde de zuster van Clovis, de dochter derhalve van Childeric. Maerlant keert de zaak juist om, door Childeric de dochter van Theodoric te doen huwen. Doch in dat geheele cap. 36 heerscht eene deerlijke verwarring. voetnoot5) Vs. 35-44. Verg. Gregor. Turon. L. II. c. 12. voetnoot6) Hs. XXIIste. Zeno werd keizer in 473 en regeerde 19 jaren. Verg. c. 36. vs. 7 en B. VI. c. 1. vs. 2. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 56. † voetnoot7) Verg. bl. 309, aant. Hs. XXIIste. Zeno werd keizer in 473 en regeerde 19 jaren. Verg. c. 36. vs. 7 en B. VI. c. 1. vs. 2. en bl. 311, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot2) Vinc. euangelium ... quod erat simul reconditum. margenoot+ Fol. 153. a. margenoot+ Vinc. O. voetnoot8) Goliaert of guliaert, MLat. goliardus, guliardus, van Lat. gula afgeleid, werd eigenlijk gezegd van een gulzigaard, een lekkerbek of tafelschuimer. Zie b.v. Leven van sinte Franc. vs. 2889, Sinte Lutgard. I. 838, Maerlant's Nat. Bl. II. 2515. Bij uitbreiding werd het toegepast op hansworsten en potsenmakers, wier vraatzucht spreekwoordelijk is, en in dien zin neemt Maerlant het hier. Du Cange (ed. Henschel), T. III. p. 539: ‘Goliardi, bufones, joculatores, cet.’ Verg. Diez, Etym. Wörterb. d. Rom. Spr. (2^e uitg.), D. II. bl. 316. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 56. m. voetnoot1) Vs. 75-110. Verg. Godfried v. M.L. IX. c. 3. voetnoot2) D.i. Picten. Zie bl. 325, aant. ⁸⁾. Vinc. adversus Saxones, Scotos et Pictos vario conflictu decertans. voetnoot3) Vinc. Illi arboribus pro munimento contra Britonum tela utebantur. Quod videns Arthurus iussit arbores per multa loca incidi, et in circuitu nemoris poni, ut liberos exitus non habentes fame ibi deficerent. margenoot+ Vinc. O. voetnoot4) Hs. verworne. Verg. bl. 254, aant.Ga naar voetnoot2). voetnoot2) D.i. Picten. Zie bl. 325, aant. 8). margenoot+ Fol. 153. b. voetnoot5) Vs. 27-91 zijn gedeeltelijk ontleend aan het breedere verhaal bij Godfried v.M.L. IX. c. 3 en 4. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 56. m. † voetnoot1) Vinc. Accinctus gladio, nomine Caliburno; .... lanceam quoque, que Reum vocabatur, assumens. - Bij Godfried v.M. wordt het zwaard insgelijks Caliburnus, doch de lans Ron geheeten. voetnoot2) Verg. c. 31. vs. 51-60. margenoot+ Fol. 153. c. voetnoot3) Blijkens het rijm en den zamenhang ontbreekt hier in het Hs. een vers, door ons aldus bij gissing ingevuld. Verg. vs. 80. Vinc. maakt van den terugtogt der Saksen naar dezen berg geen gewag; doch Maerlant ontleende zijn berigt aan Godfried v.M.l. 1.: Vergente tandem ad occasum sole, proximum occupant montem, pro castris eum habituri. - Bij Nennius wordt de berg Bado genoemd: zie de uitgave van San-Marte, bl. 69. voetnoot4) Vinc. Arthurus, impetu facto in hostes, occidit ex eis solo Caliburno gladio CCCCLXX viros. - Godfried v.M. l. 1.: nec requievit impetum suum facere, donec quadringentos et Septuaginta viros solo Caliburno gladio peremit. De woorden toe gane in vs. 83 zijn blijkbaar bedorven. Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 35, en Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 208, hebben verschillende tekstveranderingen voorgesteld, van welke echter geene aan het Mnl. taaleigen voldoet. Vermoedelijk schreef Maerlant tenen gane, d.i. in éénen gang, in éénen aanval, juist hetzelfde als de uno impetu, zooals Nennius l.l. zich uitdrukt bij de korte vermelding van ditzelfde gevecht, en waarmede het impetu facto en impetum facere van Vinc. en Godfried v.M. geheel overeenstemt. margenoot+ Vinc. O. [tekstkritische noot]Vs. 4. Van dien dire wi nu w. 5. ute. 8. m. oec m. 9. al bewesten. 10. Armorike - ute. 11. dat men. 12. E. alnu. 13. E. Neustre, dat h.N. 14. Al weet [l. weec] dit an. 15. Ende dat beneden der. 16-19 ontbreken. 20-23 aldus: Dus hilt hi hof, alsict las, Met alden coningen ende lansheren. 25. Van Ruesen hareward, di waren daer. 26. Ende van. 27. Weendelant. 28. Met hen. 29. Van Y. quam Orcani. 30. Angiusel, die daer sat bi. 31. die meester fijn. 32. hiet. 35. Selke. 36. Vore. 37. coninge. voetnoot1) Dit hoofdstuk en de vier volgende zijn door den afschrijver van den Lancelot uit den Sp. Hist. overgenomen en in het eerstgenoemde gedicht ingelascht, in het Vierde Boek, vs. 9683-10122 (hoofdst. XIX). Zie Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 35, en Inleiding op het 2^de Deel van Lancelot, bl. CLXXVI-CLXXIX. De varianten daaruit zijn onder den tekst medegedeeld. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) Beter in de variant: Ende Neustre, dat heet Normendie. Bij Godfried v.M., in het breedvoerig verhaal van al de veroveringen, waardoor Artur zijn gebied uitbreidde, heet het (L. IX. c. 11): Neustriam, quae nunc Normannia dicitur. voetnoot3) Aldus duidelijk in het Hs., niet weet, als in de oude uitg. Ook in den Lancelot staat verkeerdelijk weet gedrukt. Dat weec de ware lezing is, blijkt genoeg uit den zamenhang. voetnoot4) Lees, met de variant: beneden der Lore, want het Zuiden van Frankrijk is bedoeld. Godfried v.M. noemt o.a. Aquitanië en Gascogne. Verg. vs. 80 en c. 49. vs. 15. voetnoot5) Bij Godfried v.M.L. X. c. 2 heet zij Ganhumara. De Britsche naam was Gwenhwyvar, waaruit de latere vormen Ginover, Ginevra, bij Maerlant Genoevere, ontsproten. Verg. San Marte, Die Arthur-Sage, bl. 15. voetnoot6) Vs. 20-90 zijn ontleend uit het zeer breedvoerige verhaal bij Godfried v.M.L. IX. c. 12-15. voetnoot7) Liever; naar aanleiding der variant, te lezen: Van Ruschen harewaert, waren daer. , margenoot+ Fol. 153. d. voetnoot8) Bij Godfried v.M. l. 1.: Venerunt ergo Auguselus, rex Albaniae, quae nunc Scotia dicitur, cet. - Van een Angelus is bij Godfried van M. niets te vinden: denkelijk bedoelt Maerlant hier den Latijnschen naam Auguselus, waarvoor hij zoo even, in Dietschen vorm, Aginsel gebezigd had. In vs. 31 is de lezing van ons tekst Hs., die moester sijn, blijkbaar te verkiezen boven die der variant, die meester fijn, die kwalijk past op den koning van Schotland. [tekstkritische noot]Vs. 40. Na hen volgede daer sijn g. 41. barone. 42. Clergie gecleet. 43. A. ginc hi. 44. daermen. 45. also weder. 46-52 ontbreken. 53. ten m. 54 ontbr. 55. M.i. ende spel. 56. seriante. 57. Ende elc toende daer. 58. ten wapinen. 61. dLatijn besteet [l. besceet]. 62. s. wel g. 63. historie. 64. Merre werd gelesen dan die. 65. In. 67. scone v.j. 71. E. alsi daer wale w.o. 73. E. si dageden. 74. Te R. jegen die cenature. 78. Die. 81. hadde afgewonnen. 83. Ende waerd - ne. 84. Datmenne eer iet lanc soude. 85. Ember besoeken, s.m. breken. 86. E. onrecht. 88. haer. 90. Hi wilt hen antwerden. Vs. 1-20 aldus, met uitlating van al het overige: In ene side es hi getogen Met sinen lieden best vermogen, Die te sinen rade behoren. Ende Artur selve sprac voren: voetnoot1) D.i. zijne gezellen, straks omschreven door sine baroenen. Verg. Servatius I. vs. 2898. Mhd. geverte, Nhd. gefährte. voetnoot2) Bij Godfried v.M. wordt de feestelijke optogt veel uitvoeriger beschreven. Daarin heet het o.a. vario amictu en diversis ornamentis induti, en daar schijnt Maerlant in dit vers op te doelen. Tenzij er welligt, naar aanleiding der variant, moet worden gelezen: Clergie ginc gheeleet bi hande. Bij Godfried v.M.l. 1. leest men ook: a dextro et a levo latere duo archipontifices ipsum tenebant. voetnoot3) Hs. obanden, waarvan de vroegere uitgevers oorbanden maakten! Doch blijkbaar is hobanden bedoeld, d.i. hootbanden, hoofdbanden, hoofdtooisels. Hoe ftbant leest men in Troj. Oorl. vs. 960, hobant in Renout, vs. 21, 25. Verg. Dr. Jonckbloet, Spec. de Velth. p. 106. voetnoot4) Beter in de variant: scone van jaren. Bij Godfried v.M. c. 15: maturae aetatis. margenoot+ Fol. 153. e. voetnoot5) Vs. 1-70 zijn ontleend aan het breedere verhaal bij Godfried v.M.L. IX. c. 15-20. margenoot+ Vinc. O. [tekstkritische noot]Vs. 21. sprac hi. 22. wat ons die. 23. Ontboden hebben e. donket. 25. hen antwerden. 26. raet. 27. Tirst w. antwerden. 30. nembermer. 31. Soudewi. 32. cr. was angedreven. 33. Julius. 34. willewi hen tonen. 35. Bremius e. Brellijn. 37. Want ontbr. - dies lans. 38. Ende wonnen R. wilen m.e. 40. Romeine. 41. werd g. 42. die ontbr. 45. Rome ons. 46. orlogene, eest van. 47. hen. 48. wi hen e. tRoomsce. 49. ten n. dage c. 53. donct. 55. seide hen. 56. Vertornent. 59. heeft. 61. si hem aldus m.a. 62. Hulpen selen ende op hen vallen. 64. Die daer waren, van west, van oest. voetnoot1) Godfried v.M.l. 1.: secessit Arturus ... in giganteam turrim, quae in introitu erat. - Trinevante, Lat. Trinobantes, de naam der oude bewoners van het land benoorden de Theems, vanwaar Londen eertijds Augusta Trinobantium, in de middeleeuwen kortweg Trinovantum heette (verg. Godfried v.M.L. I. c. 17, enz.). In vs. 3 derhalve, voor die, liever bi te lezen. voetnoot2) Bij Godfried van M. worden de hier volgende woorden aan Cador, dux Cornubiae, in den mond gelegd. margenoot+ Fol. 153. f. voetnoot3) Hs. Bremius ende Brellijn, en zoo ook de variant. Doch Brennus is bedoeld, en zijn broeder die Bellijn heette. Verg. P. I. B. iii. c. 45. vs. 1-18, en P. III. B. i. c. 14. vs. 1-9. Ook bij Godfried v.M.l. 1. c. 16: Belinus etenim, serenissimus ille Britonum rex, usus auxilio fratris sui, Brenni videlicet, ducis Allobrogum, cet. voetnoot4) D.i. York. Zie bl. 289, aant. ⁷⁾. voetnoot5) Liever met de var. te lezen: Dat wi hem eeschen. [tekstkritische noot]Vs. 66. niet willen. 68. D.h. gingen hen gereden. 69. E. coninc A.d.m. cone. 70. Gereide h.e.s. barone. 71 en 72 ontbreken. 73. te gadere saen. 74. Ende hebben dus die vard bestaen. 76. Gevaren ant l. 78. An e.h. daer nu st. 79. Sint M. berch. 81. D. een groet g. een v. 82. H. ontford d. 87. E.d.h. ende broeken. 88. Om g. rese daer te s. 89. hi daer horde m. 90. hi daer op. 92. hi. 93. heeft g. rese. 94. roefdi. 97. bracht - (de ontbr. 98. seide hen. 99. in en geen lant. 100. Starkeren g. 101. rese. 105. dien. 106. alle ontbr. 107. Doen wilde hi hebben A. 108. daerward. 109. den wigant. 110. ewijch. Vs. 1, 2. Doen Artur des over was comen Ende sijn volc te samen, hebbic vernomen. 3. Doe toech hi hem te P. ward. 4. W. soe was a. sine vard. 7. die die w. 9. Fellon. 10. merct. 13. Soe bid hi daer om e.c. 14. Wie dat verwinnet. voetnoot1) Hs. gereede. Verg. de variant. voetnoot2) Var. sine baroene. Beide lezingen zijn even goed. margenoot+ Fol. 154. a. voetnoot3) Vs. 71-110 zijn ontleend aan het breedere verhaal bij Godfried v.M.L. X. c. 2 en 3. voetnoot4) Aldus te regt in de variant. Hs. berghe. voetnoot5) Godfried v.M.l. 1.: Helenam, neptem ducis Hoeli. voetnoot6) De lezing der variant: in en geen lant, schijnt de voorkeur te verdienen. voetnoot7) Godfried v.M.l. 1.: dicebat autem se non invenisse alium tantae virtutis, postquam Rithonem gigantem in Aravio monte interfecit, qui eum ad praelium invitaverat. voetnoot8) Deze lezing schijnt ouder en echter dan die der var.: Doen wilde hi hebben Arturs baert. margenoot+ Vinc. O. [tekstkritische noot]Vs. 15. blive. 16. en ontseide. 17. oec niet d. 18. Dattene ieman vechte. 19. Die ward gevochten in die Seine. 20. D. voren si beide in a. 23. Fellon. 24. dlijf. 26. Nortwegers. 27. opward. 28. Haustun - vard. 30. Dat Roemsce. 31. Lyon. 33. Die brachte met hem. 35. Persiene. 36. e. Sieriene. 37. Beide coninge. 38. Alse v. alser. 39. Ane hen heeft Artur gesint. 40. Om - perlement. 41. Wanneer d. 42. Oft. 43. Ende d.b.d. Walewein. 45. soccors o. wegen. 46. w. si plegen. 47. ember. 48. wiken. 49. alsi q. 50. hi ontbr. 52. St. daer een R. 53. E.s. te hem. 55. antwerde e. doe spr. 57. Sich oft. 58. heeft. 59. Tswaerd d.R. dore dlijf. 60. Doe werd getogen. 62. horewi. 63. getogen ten o. 64. gerre. 65. doen. 66. Daer si geleit hadden hare lagen. 67. Want die Romeine des nine w. 68. G. gincmen vaste tw. 69. Ende die - ongescart. 70. scart. margenoot+ Fol. 154. b. voetnoot1) D.i. het eiland in de Seine, de gewone kampplaats. Zie Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 37, die te regt verwijst naar den Roman der Lorr. II. vs. 3559, en Lancelot II. vs. 35103, waar het genoemd wordt: der campvechters eylant, dat stont Onder dien casteel tier stont, Ende sider waest gheheten Rolants eylant, dat suldi weten. voetnoot2) Vs. 27-90. Verg. Godfried v.M.L. X. c. 4. voetnoot3) De opgave der verschillende hulptroepen van het Romeinsche leger vindt men breedvoerig bij Godfried v.M L. X. c. 1. margenoot+ Fol. 154. c. voetnoot4) Scaert, schaarde, d.i. opening, gaping, breuk in een leger, ontstaan door het sneuvelen van vele manschappen. Verg. Lekensp. gloss. bl. 584. Bij Godfried v.M.l. 1., waar dit gevecht veel breedvoeriger is beschreven, heet het o.a.: cuneos hostium pari impetu penetrantes. [tekstkritische noot]Vs. 71. al o. 72. Soe dat si m. henen vl. 73. T.h. alsi hen versagen. 75. In beiden. 76. alte. 77. optie. 78. blever. 84. Die aventure. 85. hijs. 87. Sendi te. 89. ende vander d. 90. Op - gaet. Vs. 1. Nu es L.m.s. 3. Dattie Bertone. 4. wilde hi. 5. Alse die gene dies nine a. 7. Te Lengers, te Borgonienward. 8. begart. 9. bewest - behoef. 10. ende ontbr. - hernasch geroef. 11. die opter heiden. 12. ontbeiden. 13. sijn dat hi w. 15. kinde. 17. soken. 18. inden lans. 19. Oft - hen. 20. b. wech str. 21. E. dit m. hi in s.g. 22. Dat hi gere wege nine m. 23. di Bertone. 24. Optie heiden. 25. Dus sl. hi daer s.g. 30. Lengers. 32. met hem. margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Vs. 1-35. Verg. het breedere verhaal bij Godfried v.M.l. 1. c. 6. voetnoot2) Aldus verbeterd naar de variant. Hs. die Romeine. voetnoot3) Aldus verbeterd naar de variant. Hs. bevest. Hij vond de stad niet bevestigd of versterkt, maar van alle benoodigdheden ruim voorzien, en daarbij is bewest het gewone woord. Verg. gloss. op Hor. Belg. III, enz. voetnoot4) Haernasch d.i. bagaadje, uitrusting, de gezamenlijke legertros; grouf, grof, dik, d.i. ruim, veelvuldig, overvloedig, naar de Mnl. opvatting der woorden. Met haernasch grouf bedoelt Maerlant: overvloed van allerlei benoodigdheden. margenoot+ Fol. 154. d. voetnoot5) De zin is: ‘Indien hij hen ontweek.’ Doch Maerlant zal wel geschreven hebben: Of hi woude hem ontwiken, ‘indien hij hen ontwijken wilde.’ voetnoot6) Dr. Halbertsma, Aantt. bl. 219, geeft de voorkeur aan de lezing der variant: Optie heiden. Doch de vergelijking van vs. 20 pleit voor de lezing van het tekst-hs., daar optie (of liever opter) heiden, ondanks de ruimere beteekenis dier uitdrukking in 't Mnl., toch alleen van het vlakke veld kan gezegd worden. [tekstkritische noot]Vs. 34. Om dat w. 35. Thoeft. 36. mettesen. 38. des anders. 39. hen d. scutters. 40. In beiden - vanden. 42. sl. die tenten d. thant. 43. beitden. 44. Des mergens eer die sonne opgaet. 45. Gereitde hem menech daer ten str. 46. As armes - in e. 49. an e. 51. als. 53. Penst om die ere op. 54. Dits die ere d.n. vallen m. 56. Die hoeft. 58. Het es - el ontbr. 60. d. noit en. 62. Dit sijn d.h. 63. embermere. 65. nembermer na. 67. twintech. 70. vore. 71. versameden die sc. 74. wapinen. 75. Ende volc van menegerhanden t. 77. Groet v. starf daer in e.s. 79. ende optie R. 83. Blikende inden Romscen. 84. daerwaerd. 85. pensde. 86. ridderscap. 88. ane den prince v. hen. 90. D. daer w.m. wapinen d. voetnoot1) Vs. 36-49. Verg. het veel breedvoeriger verhaal bij Godfried v.M.l. 1. c. 9. voetnoot2) De variant: As armes! d.i. Aux armes! voetnoot3) De aanspraak van Artur tot zijne troepen, bij Godfried v.M.l. 1. c. 7 te vinden, is geheel verschillend van die bij Maerlant, die hier in den loop des verhaals meermalen van Godfried afwijkt. margenoot+ Fol. 154. e. voetnoot4) Aldus verbeterd naar de variant. Hs. Dijt die heren d.a. Over de uitdrukking heren der aventuren, zie Dr. Jonckbloet, Nalezing bl. 38. voetnoot5) De variant heeft twintech, doch de lezing van het tekst-hs. is de ware. Bij Godfried v.M.l. 1. heet het: Domestici mei, qui Britanniam terdenorum regnorum fecistis dominam. En c. 11, in eene nadere aanspraak van Artur gedurende het gevecht: Mementote dextrarum vestrarum, quae tot praeliis exercitatae terdena regna potestati meae subdiderunt. voetnoot6) Vs. 71-106. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 9, 10 en 11. voetnoot7) D.i. hij zag den adelaar schitteren. [tekstkritische noot]Vs. 92. g. daer d. 93. Ende den aer. Na vs. 93 de zes in den tekst ingevoegde verzen; doch in vs. 97: vresselike. 100. Doen werd ontaen d. sc. te hant. 101. Want a. die andere. 102. ende die hare j. 103. Ende den. 104. Doe vloe d. wies h.m. 105. A. die anders niet en s. 106. om dlijf. Vs. 2. Coninge. 4. Maer ontbr. - g. al u. 5. Bertone wonnen tf. 6. al ontbr. 7. Orsse, wapine. 8. Conine Artur. 9. brachte ter eerde. 10. na sine weerde. 12. versach. 13. licgen. 15. blode. 16. E. ende m. gr. gode. 17. ende cleiden. 18. E.h. bereiden. 20. hitene te Romeward. 23. Aldus gedanen tsens. 28. Dus selen hem die Bertone. 29. Dit o. 30. hen dus betalen s. 31. ember. 33. Dat s.v. oft. 34. Oft - hen. 35. si hen dies also b. 37. Ende in d. starf. 38. Ende doe werd. 40. Alle die horden t.b. an. voetnoot1) Deze zes verzen, die in het tekst-hs. niet voorkomen, zijn hier uit de variant ingevoegd. Aan hunne echtheid valt wel niet te twijfelen. De vermelding van hetgeen de dapperheid van Artur zelven tot de zege bijdroeg, kon Maerlant kwalijk achterwege laten, te minder daar Godfried v.M., wien hij volgde, er met blijkbaar welgevallen over uitweidt (l. 1. c. 11). Daar heet het o.a., even als in deze verzen: Irruebat in hostes, prosternebat, caedebat, et cuicunque obviabat, aut ipsum aut ipsius equum uno ictu interficiebat. Diffugiebant ergo ipsum velut pecudes ferocem leonem, cet. Denkelijk heeft de afschrijver, misleid door de gelijke rijmwoorden van vs. 94 en 100 (te hant en thant), die zes verzen bij vergissing overgeslagen. margenoot+ Vinc. O. voetnoot2) Vs. 1-78. Verg. Godfried v.M.l. 1. c. 12 en 13. margenoot+ Fol. 154. f. [tekstkritische noot]Vs. 43. an. 46. pensde. 47. winne. 48. heeft versament. 49. volbringen. Vs. 51-60 ontbreken, doch in de plaats daarvan staan de volgende verzen: Deen voer hier dander daer, Menech pongijs groet ende swaer Hadden si in desen tijt, Menegen eenwijch ende strijt, Ende campe groet ende clene Gescieden daer menich ene; 61. Want in dit o. 64. groter. 65. toe van a. 66. lidene - winne. 67. dat hem. 68. sulke mare. 69. hijt ombe. 71. ontrouwe. 72. jamber. 73. gehint. 75. In die w. noit g. 76. alse wijt l. 77. Die aventure. - Aan het slot zijn nog zes verzen toegevoegd. margenoot+ Fol. 155. a. voetnoot1) Behoerde, voor Bohoerde of Bohorde, t.w. van Bohort van Gannes, den neef van Lancelot, een van de ridders der Tafelronde. voetnoot2) Over den vorm lidenne voor lidene, en de noodelooze herhaling der praep. te in dit vers, zie Dr. Jonckbloet, Over Mnl. Epischen Versbouw, bl. 77 en 158. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 108. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 104. f. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 109. i. ± voetnoot3) Vinc. Nec queras ut placeas oculis hominum. voetnoot4) Vinc. Frustra enim contemnis facultates tuas, si noxias iactantie teneas in corde divitias. margenoot+ Fol. 155. b. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 110. ± voetnoot1) Spreekwoordelijke uitdrukking, die evenzoo voorkomt in Heim. d. Heim. vs. 2086. Ontvesten, het tegendeel van vesten, bevestigen, versterken, is verzwakken, krachteloos maken: verg. onzen dichter, P. I. B. iii. c. 3. vs. 44. Hier is de zin: ‘Zoo worden (door deze onzekerheid) de harten onvast gemaakt, aan het twijfelen en wankelen gebragt.’ Doch Maerlant begaat hier, gelijk wel meer gebeurt, de fout, dat hij zich alles behalve duidelijk uitdrukt voor den lezer, die niet, even als hij, den tekst van Vinc. kent. Bij dezen wordt eerst gezegd, dat (volgens Fulgentius) het huwelijk, hoezeer ook onberispelijk, toch oneindig minder te prijzen is dan de maagdelijke staat; en dan volgt er: In uno quippe ad terram spiritus terrena carnis voluptate deprimitur, in altero terrena caro celesti delectatione spiritus ad celestia sublevatur. Zoo worden - bedoelt nu Maerlant - de harten hiér naar het huwelijk, dáár naar den maagdelijken staat aangetrokken, en door dien tweestrijd in twijfel en slingering gebragt.’ margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 111. i. ± voetnoot2) Vinc. Nam et oculus sic factus est ut videre lumen possit; sed videre non potest, nisi se illi lumen infuderit. Quod ergo videt oculus, beneficium est luminis, quo si caruerit, cecus manebit in tenebris. voetnoot3) Vinc. Damnabilis est qui substantia seculi male utitur, sed damnabilior qui spiritualibus donis superbus effertur. - Men leze derhalve in vs. 53: Hijs meer verdoemt. voetnoot4) Vinc. Si diuturnitas peccatorum misericordiam vinceret, non in etate mundi novissima Christus veniret, ut peccatum mundi pereuntis auferret. voetnoot5) Vinc. Quacunque ergo quis etate vocatus, si benignitatem Dei vocantis non spernat, neeesse est ut denarium vite accipiat. - Voor werpt in vs. 70 zal dus roept moeten gelezen worden. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 104. ± voetnoot6) Vinc. factus est monachus a beato Fausto episcopo.... Quo audito cucurrit mater ad eum, clamans ad Faustum: Redde mihi filium meum! Ille autem contumelias eius irridens nec saltem videndi filium licentiam ei dedit. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 105. ± margenoot+ Fol. 155. c. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 106. i. margenoot+ Vinc. B. XXI. c. 107. ± voetnoot1) Vinc. Infirmatus est acerrime LXX diebus. voetnoot2) Vinc. hoc solum dicebat: Domine, da mihi modo hic penitentiam, postea indulgentiam. - Verlaten in vs. 102 is hetzelfde als laten, toelaten. De zin is: ‘dat hij hem met boetedoening van de wereld wilde laten scheiden, en hem daar ginds (in het eeuwige leven) genade betoonen.’ voetnoot3) Vinc. Obiit Kal. Ianuarii. margenoot+ Vinc. O. voetnoot4) Hs. marien. Verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 118 vlg.

Vorige Volgende

III partie. V boek.

Hier begint die vijfte bouc. [Van Theodosius den jongen. IGa naar voetnoot1).]

Vanden jongen ValentiniaenGa naar voetnoot4). II.

Van sente Patrike. III.

Hoe hi Yrlant bekeerde. IIII.

Hoe die Wester Goten Spaengen wonnen. V.

Hoe Borgoengen kerstijn wart. VI.

Hoe die Wandelen wonnen Affrike. VII.

Hoe die Sassen quamen in Bertaenyen. VIII.

Dat orloghe tusscen den Bertoenen enten Sassen. IX.

Van sente Pieters banden. X.

Van sente Augustijns doot. XI.

Vanden eersten paues die Leo hiet. XII.

Van sente Janne Crisostimus. XIII.

Van Merline den wilden. XIIII.

Hoe die Wandelen Cartago wonnen. XV.

Vanden VII slapers. XVI.

Hoe si alle worden vonden. XVII.

Hoe si alle storven weder. XVIII.

Hoe Aurelius Ambrosius Bertaengen wan. XIX.

Sente Remijs gebornesse. XX.

Vanden keyser Martiane. XXI.

Vander Hunen plaghe. XXII.

Hoe Ettel metten Hunen quam in Gallen. XXIII.

Vanden groten wijch vanden Hunen. XXIIII.

Hoe Ettel weder quam in Gallen. XXV.

Ene miracle vander Drievoudichede. XXVI.

Een wijch vanden Hunen enten Wester Goten. XXVII.

Valentiniaens doot. XXVIII.

Van sente Pauline, bisscop te Meilane. XXIX.

Van sente Nyclaeuse. XXX.

Aurelius Ambrosius doot. XXXI.

Dorloge tusscen Uter enten Sassen. XXXII.

Van Maertiaens doot ende Leoens begin. XXXIII.

Wat in Leoens tiden ghevel. XXXIIII.

Wanen die cruceweke quam. XXXV.

Keyser Leoens doot ende Zenoens begin. XXXVI.

Wat in Zenoens tiden gevel. XXXVII.

Van coninc Honorics quaethede. XXXVIII.

Van siere grotere felheit. XXXIX.

Van siere grotre boosheit. XL.

Vander plaghen van Affrike. XLI.

Vanden Wimmalen, den Lumbaerden. XLII.

Van sente Germeine van AutsureGa naar voetnoot12). XLIII.

Sente Germaens doot. XLIIII.

Sente Lupus doot. XLV.

Van sente Genevieven. XLVI.

Van Prospers bloemen. XLVII.

Vanden eersten kerstijn coninc van Vrancrike. XLVIII.

Vanden coninc Arture. XLIX.

Vanden hove dat Artuur hiltGa naar voetnoot1). L.

Arturs antworde toten Romeinen. LI.

Hoe Waluweyn sijns oems boetscap dede. LII.

Den groten wijch tusschen Arture enten Romeinen. LIII.

Hoe die Romeine den strijt verloren. LIIII.

Van Fulgentius ende sine sproken. LV.

Over dit hoofdstuk/artikel

landen

Hier begint die vijfte bouc.
[Van Theodosius den jongen. IGa naar voetnoot1).]