Der naturen bloeme

[p. 1]

tekstkritische noten

1. V.A. dit ontbr.; A. Marlant. B. Meerlant. - 2. V.A. Om t.s. teere. B. Om t. sindene tere. - 3. V. nome. B. Hi wilt d. in Ditsce nome. - 4. V.A. Dietsch. B. Desen boec d.N.B. - 5. B. Ditscen. - 6. V.A. Negheen d. ne wilde. B. Enech d. wilde. - 7. V.A. Hiet. V. dichtere. - 8. B. soe meneger. - 9. V.A.B. boeken. B. Alse. - 10. V.A. ne h. des. B. en ontbr. - 11. B. veensde. - 12. B. E. dat i.d.r. peensde. - 13. B. Entie m. vergederde. - 14. B. brueder Aelbrecht. - 15. B. Van den m. - 16. V.A.B. u - nomen. - 17. B. erste es Aristotules. - 18. V.A. doerste. B. di erste es. - 19. V.A. filosofie. - 20. A.B. naturliker; V.A. clergie. - 21. V.A. heidinen d. oit w.B. alle di heidene di oit. - 22. V.A.D. die c.B. Draecht hi. L.D. hi. - 23. V.A. W. so m.d. tekin. B. tekijn.

Prologhe.

⁺ Jacob van Maerlant, die dit dichte,

Omme te sendene terer gichte,
Wille datmen dit boec noeme
In Dietsche der Naturen Bloeme;
Want noch noyt in Dietschen boeken
Neghene dichtere wilden roeken
Iet te dichtene van naturen
Van so menighen creaturen
Als in desen boeke staen.
Niemen en hebbe dies waen,
Dat ic die materie vensede,
Els dan ic die ryme pensede.
Die materie vergaderde recht
Van Coelne broeder Alebrecht
Ute desen meesters, die hier na comen,
Die ic ju sal bi namen noemen.

⁺ Die eerste die es Aristotiles,

Die te rechte deerste wel es,
Want hi van alre philosophien,
Van alre natuerliker clerghien,
Boven allen heidenen die noyt waren
Draghet crone in der scaren.
Waer dat men dit teyken siet: AR.¹⁾

+ V. 1 a, A. 38a, L. 26 a.

+ Nat. R. Prol.

1) In onzen tekst zullen wij steeds in plaats van het naamteeken den vollen naam afdrukken.

[p. 2]

 

Dats dat hi te segghen pliet.

25

Plinius die coemt daer naer,

 

Wies boeke men hout over waer;

 

Solinus daerna, die van naturen

 

Schone sprect in siere scrifturen,

 

In enen boeke, die men weet

30

Die Van der werelt wonder heet¹⁾.

 

Sinte Ambrosijs van Milane,

 

Die van naturen doet te verstane

 

In sinen boeke Examiroen²⁾,

 

Dien noemtmen dicke in dit doen.

35

Sinte Baselijs sekerlike,

 

Dien God sende van hemelrike

 

Enen boec van beesten nature³⁾,

 

⁺ Staet dicke oec in dese scrifture.

 

Sente Ysidorus oec mede,

40

Die dicke grote nuttelijchede

 

⁺ Gheseyt hevet in sinen boeken,

 

⁺ Dien moetmen dicke hier soeken.

 

Oec meester Jacob van Vetri,

 

Bisscop van Akers so was hi,

45

Seder cardenael van Rome:

 

Sijns eist recht dat ic hier gome.

 

Een boec oec, waer mene weet

 

Wiene makede ghereet,

 

Es ghetelt onder hem somen⁴⁾:

50

Experimentator horewine nomen.

 

Sine worde settewi hier mede,

1) N.R. in libro quem de Mirabilibus Mundi edidit.

2) N.R. in libro qui Exameron dicitur.

3) N.R. qui (Ambrosius) utique per omnia secutus est et modo scribendi eo ordine magnum Basilium in libro, quem etiam Exameron Graeco eloquio edidit. - Van den goddelijken oorsprong van Basilius' werk komt, gelijk men ziet, in het origineel niets voor.

+ L. 26 b.

+ A. 38 b.

+ V. 1 b.

4) N.R. Invenimus eciam librum quendam suppresso auctoris nomine, quem modernis temporibus compilatum audiui.

[p. 3]

 

Alst noet es, te menigher stede.

 

Galienus, Pellidius¹⁾,

 

Platearius ende Philiologus²⁾,

55

Lucillus, Phiso³⁾, Theofrastus,

 

Ende die keyser Claudius;

 

Ende Dyogenes Demotritus van Athene,

 

Ende Dyogenes Apollodijn ghemene,

 

Die van den beesten die draghen venijn,

60

Die noch heden in der werelt sijn⁴⁾,

 

In sinen boeken laet besien;

 

Dyonisius ende Finicien⁵⁾,

 

Catoen, Varo ende Marchus⁶⁾,

 

Eraclides ende Orpheus,

65

Pitagoras ende Menander,

 

Homerus ende Nicander,

 

Musianus, Dyagoras,

 

Virgilius ende Andreas,

 

Coninc Juba, Patronius⁷⁾,

70

Coninc Philometor, Metellus,

 

Coninc Ptolomeus, Umbricus,

 

Coninc Antigonus, Alpheus⁸⁾,

 

Coninc Archelaus, Flamicius⁹⁾,

 

Philemon ende Nigidius,

75

⁺ Seneca ende Cycero,

1) N.R. Palladius. Zoo ook de varianten.

2) Lees: Physiologus. - N.R. Phisologum compendiosum satis et utilem locis diversis inserui.

3) N.R. Pyso.

4) Lees vs. 57-60 met de varianten:

Dorotheas van Athene,
Ende Dyogenes ghemene,
Democritus Appollodijn,
Die van den beesten die draghen venijn, enz.

N.R. Dyogenes, Dorotheas Atheniensis, Demetricus Appollodius, qui de bestiis venenatis.

5) Lees met de varianten:

Dyonisius die fisicien.

N.R. Dionysius medicus.

6) Lees: ende Varo Marchus. - N.R. Marcus Varro.

7) Lees: Petronius. - N.R. Petronius.

8) N.R. Alfius.

9) N.R. Flavius.

+ L. 26 c..

[p. 4]

 

Ende die wise Ypocras also,

 

Higinus ende Matilius¹⁾,

 

Dit sijn die meesters daer wi dus

 

Dit werc of hebben ghemaect;

80

Daer toe, die boven allen smaect,

 

⁺ Die wise Sente Augustijn²⁾

 

Seit hier mede toe dat sijn;

 

Daer toe van der Bible die glose

 

⁺ Seit³⁾ hier toe menighe soete rose.

 

 

85

⁺ Wien so favelen dan vernoyen,

 

Ende onnutte loghene moyen,

 

Lese hier nutscap ende waer,

 

Ende versta, dat noyt een haer

 

Omme niet ne makede nature.

90

Hen es so onwaerde creature,

 

Si nes tenegher saken goet,

 

Want God, die boven al es vroet,

 

Dats⁴⁾ te ghelovene meer no myn,

 

Dat hi yet makede zonder sin;

95

Noch ghene dinc maecte haer selven,

 

Noch die duvele, noch die elven

 

Ne makede⁵⁾ creature nie.

 

Des willic dat elc besie,

 

Ende love Gode in allen saken,

100

Die wonderlijc es in sinen maken.

 

 

 

Ic hebbe beloeft, ende wilt ghelden

 

Gewillike ende sonder scelden,

 

Te dichtene enen Bestiaris;

1) N.R. Matulius. - Over de verschillende door Maerlant aangehaalde schrijvers, zie de Inl.

+ A. 38 c.

2) N.R. doctor incomparabilis Augustinus.

+ V. 2 a.

3) Lees met de varianten: Sayet.

+ Nat. R. O.

4) Lees met de varianten: Dans.

5) Lees met de variant B.: makeden.

[p. 5]

 

Nochtanne wetic wel dat waer is,

105

Dat haer Willem Uten Hove,

 

Een priester van goeden love

 

Van Aerdenburch, enen heeft gemaect;

 

Maer hi wasser in ontraect.

 

Want hine uten Walschen dichte,

110

So word hi ontleet te lichte,

 

Ende heeft dat waer begheven.

 

⁺ Maer daer ic dit uut hebbe bescreven,

 

Hebbic van broeder Alebrechte

 

Van Coelne, dien men wel mit rechte

115

Heten mach Bloeme der clerghien:

 

Op hem dar ic coenlike lien.

 

⁺ Deerste boec sal ju bedieden¹⁾

 

Twonder datmen vint van lieden;

 

Tander van viervoeten beesten,

120

Daermen vele of spreect in geesten;

 

⁺ Die dierde die sal sonder lieghen

 

Sijn van voghelen die vlieghen;

 

Die vierde dats noch mee

 

Van den wonder van der zee;

125

Die vijfte van vischen menighertiere,

 

⁺ Die de zee voet entie riviere;

 

Den sesten belovic te sine

 

Van serpenten met venine;

 

Die sevende sal sijn van wormen,

130

Die sijn van misseliker vormen;

 

Dachtende van boemen, die int wout

 

Wassen herde menichfout;

 

Die neghende sal gewaghen

 

Van boemen die specie draghen;

+ L. 26 d.

+ Nat. R. Prol.

1) In de Nat. R. is eene eenigszins andere indeeling, als uit de inhoudsopgave blijkt. - N.R. Liber primus de anathomia humani corporis; 2^us de anima; 3^us de monstruosis hominibus. - De twee eerste boeken zijn door Maerlant niet behandeld.

+ A. 38 d.

+ V. 2 b.

[p. 6]

135

Die tiende sal bedieden teruut,

 

Dat menigherhande heeft virtuut;

 

Die elfte van fonteynen,

 

Bede van soeten ende van onreynen;

 

Die XII van dieren stenen,

140

Bede van groten ende van clenen;

 

Die XIII van seven metalen,

 

Die men moet uter eerden halen;

 

⁺ Ende in alle desen boeken

 

Mach hi vinden, dies wil roeken,

145

Medicine ende dachcortinghe,

 

Scone reden ende leringhe.

 

 

 

Ende dit dichtic dorch sinen wille,

 

Dien ics an lude ende stille,

 

⁺ Dats mijn here Nyclaes van Cats.

150

Om dat mi ghebreect scats,

 

Bi dien biddic dat hem ghename si

 

Dat hi ewelike van mi¹⁾;

 

Gode bidde altevoren,

 

Ende sijn Moeder uutverkoren,

155

Dat si minen sin verlichten,

 

Also dat ic moete dichten

 

Dat vromeleec si ende bequame:

 

Ic beghinne in Marien name.

+ Nat. R. O.

+ L. 27 a.

1) Dit en het volgende vs. zijn in onzen tekst deerlijk bedorven. Men leze met de varianten:

Dit juweelkijn van mi;
Gode biddic altevoren, enz.

24. V.A.B. segghene. - 25. V.A. Plunius. - Vs. 25-26 luiden aldus bij B.:

Die andre meesters die hier naer
Comen staen in die figure daer,

terwijl vs. 27-84 ten eenenmale ontbreken. In plaats daarvan vindt men de figuur, afgedrukt in de uitgave van den Hoogleeraar Bormans, tegenover bl. 2. - 27. V.A. die v.n. L. die ontbr. - 28. V.A. Spreect scone. - 29. V.A. boec. - 30. V. warelt. - 31. V.A. Sente. V. Ambrosius. A. Ambrosis. - 33. V.A. boec Exameroen. - 34. V.A. noopt men dicken. - 35. V.A. Sente Baselis. - 36. V.A. Die. - 37. V.v. desen n. - 38. V.A. dicken. - 40. V.A. dicken g. nuttelichede. - 41. V.A. Gheset. - 42. V.A. hir dicken besoeken. - 43. V.A. Echt - Vitri. - 44. A. Bisscob. - 45. V.A. Sident. - 46. V.A. gome. L. nome. - 47. V.A. Inden b. mare men w. - 49. V.A. ghetellet o.h. zomen. - 50. V.A. horen wine. - 51. V.A. setten wi.

52. V.A. Als noot e. ter. - 53. V.A. ende Palladius. - 54. V.A. Platearis Ph. - 55. V.A.L. Pyso Thofrastus. - 57. V. Dorotheus v.A.A. Dorotheus v. Atene. - 58. V.A.E.D. ghemeene. - 59. V.A. Democritus Appolldin. - 60. V.A. Die van den beesten die draget venin. - 62. V.A.D. die phisicien. - 63. V.A. Caton Varro e. Marcus. - 67. V.A. Mucianus. - 69. V.A. Cuenig J. Petronius. - 70. V.A. Cuenig Phelometor. - 71. V.A. Cuenig Tholomeus. - 72. V. ontbr. A. Ceunig Anthigonus. - 73. V.A. Cuenig A. Flavinus. - 74. V.A.P.e. Indius. - 75. V.A. Ceneca.

77. V.A. Matulius. - 80. V.A. boven allen. L. allen ontbr. - 81. V.A. sinte. - 82. V. Seghet h. toe m.A. Seghet hir toe m. - 83. V.A. Bibele. - 84. V.A. Sayet hir in m.s.r. - 85. V.A. favlen. B. dan ontbr. - 86. B. onnette. - 87. V. hier in. A. hir in. B. nupscap. - 89. B. Om n. en maecte creature. - 90. V.A. Hennes. B. En e.s. onwerde. - 91. V.A. Soe ne es tenigher. B. en es t. sake guet. - 92. B. al dinc. - 93. V.A. Dants - min. B. Dans. - 94. V.A. hie hiet. B. maecte. - 95. V.A. gheene d. ne makede. B. Neghene d. - 96. A. duvle. B. No d. duvel no. - 97. B. En maecten creaturen. - 98. V.A. Dies wil ic. B. Dat w. - 100. V.A.B. sijn m. - 1. V.A. helovet. A.C. (in plaats van Ic). B. hebt b. - 2. V.A. ende ontbr. B. Ghewilleliken. - 3 V. ene B.A. dichene.

104. V.A.B. Nochtan. - 5. V.D. der W.A.D. daer. W.B.D. her W. - 6. B. prister v. guden. - 7. V.A. Ardenburch hevet e.g. B. Erdenborg heeft I. - 8. B. Mar hi waser. -9. V.A. valsche. B. Walsche. - 10. V.A. ontledt. B. Dies was hi ontraect. - 11. V.A. hevet d. ware. B. die warheit. - 12. V.A.B. ute. - 13. V.A. Het ic. B. brudre Albrechte. - 14. V.A.B. die m.w. met r. - 15. V.A.B. bloeme d. clergien. L. bloem. - 16. V. Up h. dat ics. A. Up h.d. ics. B. darric coenlijc. - 17. V.A. Teerste. V.s. hier b.A.s. hic b.B. Die irste b.s. u bediden. - 18. B. Dwonder. - 19. V.A. IIII voeten. - 20. V.A. jeesten. B. af sprect i. jeesten. - 21. V. sal sijn. A.D. derde d.s. sijn. B.D. derde s. sijn. s. ligen. - V.A.B. Sijn ontbr. B. voglen d. vligen. - 23. V.A. Dvierde dat es. - 24. V. Vander wondere. A.B. wondere. - 25. A. vichte. B. vifte v. visce megertire. - 26. V.D. die z.v. ende die r.A. die z.v. of die. B. oft die rivire. - 27. V.A. Die seste. B. b. u te s. - 29. V.A.D.s. die s. - 30. V.A. messeliker. - 31. V.A. Tachtende v. bomen. B.v.b. menechfout. - 32. V.A. harde m.B. Die staen gewassen int wout. - 33. V.A. die sal. B.D. IX boec s. u g. - 34. V.A.B. bomen.

135. B.D.X s. bediden teruet. - 36. V.A. hevet. B.D. heeft m. virteut. - 37. V.A. ellefste spreict. B.D. XI sprect. - 38. B. Beide v. sueten. - 39. V.A. twalefste. B. diren. - 40. B. Beide. - 41. V.A. VII m.B. van vif m. - 42. V.A. erden. - 43. V.A. allen. B. al. - 44. V.A. wille. B. di wille soeken. - 45. V.A. ende ontbr. - 46. V.A. redene. - 47. V. dichic. V.A.B. dor. - 48. V.A. jan. - 49. V.A. Niclais. B. min her Niclaise. - 50. V.B. ghebrect. A. ghebreict. L. grebreect. - 51. V.A.B. Bi dien ontbr. - 52. V. Dat in weelkijn. A. Dat juweelkijn v.m. B. Dit juweelken. - 53. V.A. biddic. B. Maer G. biddic als t.v. - 54. V. sine. A. sire. V.A. uutvercoren. B. sire m. ute vercoren. - 56. B. mote. - Bij B. na vs. 156 nog de volgende verzen, die waarschijnlijk er bij gelapt zijn om het I^ste Boek op eene nieuwe bladzijde te kunnen beginnen:

Dit boec, dat bequame si
Den genen dijt horen na mi,
Ende sire ute moten verstaen
Woert die hier na gaen.

57. V.A. vromelic. B. Die vromelijc sijn. - 58. B. name. Amen.