Praeludium

(1941)–Loe Maas– rechtenstatus



[pagina 65]
Prometheus
[pagina 67]
Geen goedheid vindt tot loon den wijn der vreugd geschonken door opgeheven hand in dank voor eerst onthaal; doch wie zich aan het sap dier goedheid heeft bedronken zal smalen nog op die - tot laatsten ademhaal van leven dat vervloeit - zijn hart, zijn bloed en hopen en steigren naar het licht bewust te proeven gaf. O liefde tot den mensch die slechts een kruis kan koopen! O goedheid die zich bouwt geen tempel, maar een graf! Doch dieper dan de pijn van loon met list onthouden woont vreugde in de ziel om kracht die juichend schiep in grensloos schoonen wil. Hem deert geen hoon, geen koude die eenmaal uit zijn geest een ziel te leven riep!
[pagina 68]
Vergeten door den mensch, verworpen door de goden, vereenzaamd troosteloos in 't leeggebrande uur dat wegslibt tusschen rots en rotsflank met een roode verglanzing van oud bloed of somber gloeiend vuur... gemarteld door den angst die losbreekt uit de spleten en zwart huilt in den nacht lijk panter die, belust op zwijmel-purper vleesch van mensch of dier, bezeten jaagt door de stilten heen... en banger wordt de rust... zoo stond hij, de gigant, Prometheus, in het flauwe wankellicht dat langs zijn klamme lichaam kroop met schaduwslang van paars en purper in de vouwen van maanwit vleesch. Hij zweeg; terwijl de avond droop langs hem geluwd omlaag tot waar met harde randen de voeten, vlam in pees, breed torschten 't zieke lijf. De avond stond in 't oog als water. Lippen brandden dor van splijtbre pijn. De beenen stonden stijf van krimpend en gerekt het zware lichaam dragen door al de uren heen, opnieuw dien dag, van smart en eenzaamheid. Maar niet was, mensch-god, hem een klagen den Wreker tot een vreugd gewrongen uit het hart, hem, dappre, Japet's zoon. Alleen... dit droef herdenken van goddelijke kracht en manlijk schoone drift die, tot een lied vereend, onscheidbaar vreugde schenken, bezwaarde hem diep-in als een vertraagd vergift dat losweekt uit den tijd, maar niet den dood doet vinden doch pijn, die zonder vorm en wezenheden vreet aan 't denken. Zoo stond hij, Prometheus, zoo, een blinde die hunkrend naar de zon het licht proeft als een leed.
[pagina 69]
Vanaf d'in wolken donkre rots waaraan hij hing geklonken machteloos - tot spot der wufte goden die spelen met den mensch, en tot bevrediging van Zeus, de Stralende en Wreker der geboden, Hem dienende, in trots door mensch-in-leed veracht... Vanaf die doembre rots vernam hij, wind-gedragen, het brokkelende lied nu luider dan weer zacht van zijn geslacht dat dezen avond het voldragen graan, den bronzen oogst met lach en overmoed gehaald had uit het veld. O, nu die oude klanken van oogstlied, monotoon naar brandend in 't verspring, te drinken hijgend, en gesierd met wilde ranken van wingerd, brons-gevlekt, te joelen in den kring... of statig, van terzij bij d'oudren, zien en keuren de reien een voor een in driftgespannenheid bedwelmd aan d'eigen lust en dronken van de geuren die waaien uit het haar van vrouwen, en om strijd met handgeklap de maat der syrinx op te jagen tot schuimdrift van het bloed dat avonduur verhit als koperroode zon na ademlooze dagen van licht lijk stuivend goud en ziedend water, wit. Maar wangedrocht van rots en, lager, nachtcypressen zijn voor zijn giergen blik te ondoordringbaar. Nauw wat sterren drupplen zilver door zijn zwarte tressen van haar, voor het gelaat, geruischloos uit het blauw hem naar de oogen toe die roerloos zijn als meeren van heimwee. O nu vrij te dalen uit dien nacht naar vreugde van den mensch, zijn mensch, zijn felst begeeren, zijn vleesch en ook zijn bloed. Nu blij en onverwacht te deelen in zijn vreugd, te tasten naar zijn handen en met hem op te zien naar 't worstlen van het licht met vraatgen sterrenwolf, en zwijgend langs de randen van bosch te gaan en vreemd de bloem van zijn gezicht in 't grijze uur te zien ontbloeid, en van zijn willen te voelen d'overmacht die aan den nacht weerstaat met wilden gembergeur! Zijn harde vingers trillen en krommen zich tot vuist die aan den rotswand slaat. En weer vlaagt tot hem op geluid. En kwelt de wonde:
[pagina 70]
‘Gij die het lijf weerhoudt, niet kunt g'ontastbren geest weerhouden van den droom. Wat was, blijft ongeschonden, Wie d'eerste vreugde schonk, heeft deel aan ieder feest ook later als hij zelf moet boeten voor die vreugden die hij den menschen gaf als god-geroofd geschenk.’ En levend ziet Prometheus, lijk 't hem immer heugde het vlamgoud Ceresfeest. En, d'oogen strak, hij denkt: Nu loopt met blauwe lust het maanlicht door het koren, en roert in dorp aan dorp de donkre tamboerijn en 't zevenvoud geluid der cithers tot, die tevoren reeds proefden van den dood, gaan naar het tempelplein in crocos-zacht gewaad herleefd, de ouderlingen. De marmren tempel ligt, strak-schimmend, als een poort. in 't lichtverdunde uur naar lust van hemelingen en dronk van ambrozijn. En nergens valt een woord. Maar rilling voert door 't volk als, hoog en schoon, gewijde priesters in brokaten mantel treden uit van onder tempelboog en vroom, van d'andre zijde toetreden op 't altaar - zoo naadren man en bruid verlangend tot elkaar in zwijgen. Wild gaat groeien de stilte tot een lied in borst en diepen schoot om wetend zelfbegeer. De lippen oopnen schroeiend; maar d'adem is te heet en 't bloed brandt veel te rood - zoo d'ouderlingen en de priesters zwijgend treden tot offersteen. Dan slaat uit diepte tamboerijn, en steigt uit stomme rei met maan-beglansde leden een knaap omhoog en biedt op schaal van kornalijn - bronsgeel op huivrend rood - een krans van rijpe aren en buigt en treedt terug in stilte. Nieuwe slag van trom. En rhythmisch hupt met losgewoelde haren en bloemrood rond den schoot van porcelein, met lach van henna-zoeten mond, een meisje uit de reien en stijgt en wiegt en biedt papaverrozen aan. En andren volgen zacht, als waren 't droomerijen van nymphen in een stroom vol sluierlicht van maan, en offren in een dans de vreugdevolle gaven van iris, Kora-bloem, en nachtscha, tot de reuk
[pagina 71]
de stilte te groot maakt. Dan - zoo vlamt een agave in het duistere grijs - slaat met dondrend gebeuk onzichtbare gong, of Hades zelf ze roerde in toornvlaag. En wijl over 't graan priester plengt geheiligden wijn, vangt in de stilte't vervoerde offerlied aan, monotoon maar verzengd van heimelijk vuur. Witte ouderling-handen sprenklen den wijn en het graan rond, en wie gezegend zich voelt, wendt in zinvolle standen het lichaam met schreeuw, tot op staccaat-melodie van bel, tamboerijn, van fluit en van trommen de duizende voeten al driftiger gaan en extatisch gebaar van lijf doet verstommen elk lager gedacht. Hoor!: Demeter, Uw graan is geplant in de voor van ons vleesch. Zie wij dansen Uw goddelijk lichaam ter eer en Uw vrucht! Demeter, o moeder, rijs op in Uw glanzen! Demeter, o moeder, rijs op aan de lucht!...’ Zoo voelt Prometheus herleven al d'oude uren en herziet hij zijn volk in een droomrigen gloor zoo simpel, zoo vroom als mystieke sculpturen met huivrende lijn op gevulde amphoor. En er is geen droefheid in hem om de pijnen en smarten van een tastbaar gemis, of van polsen geklemd in ijzeren band boven hoofd. Maar in tartend geluk om wat zingt in zijn hart, ongeremd, ziet hij op naar d'Olymp, achter nachtwal verscholen, en roept hij naar Zeus: ‘Zie dan toe, Zeus, gij god, wat baat u uw toornen, uw straf mij bevolen? Wat baat al uw goden hun afgunst en spot? De schoonheid die eens in mijn vingeren brandde, de liefde die mij eens uw Olympos op joeg om heil voor mijn volk, mijn volk, in een schande vermorzeld en smart, waarmee Zeus, gij, het sloeg, zij vonden een vorm - en geen tijd kan hem deeren; geen god kan vernielen zijn schoonheid, geen haat. Mijn eeuwigheid groeit in mijn werk, mij ter eere. Ik zelf werd een god, en immuun voor uw smaad!’
[pagina 72]
Niet antwoordde op schamp en op schimp, als getroffen, d'onraakbare Zeus in het goud-hard gewaad van d'eigene zon. Maar uit den nacht viel een doffe vleugelslag, zwaar. En langs verstommend gelaat van den felle Prometheus zeeg traag weer dat zwarte gedrocht van Zeus' gier. En de pijn herbegon in het werende lijf, en de giftige smarten van vleesch en van bloed dat de vraatzucht zich won met scheur en met ruk, joegen vuur naar zijn oogen, verstard. Maar hij kreunde niet, klaagde niet, hij, doch strekte den kop, fel, en lachte omhoog en hij lachte naar Zeus, naar zijn beul. En de rei van kommen weerkaatste zijn sombere woede, zijn striemenden lach. En spelonk stiet zijn kreet verdierlijkt naar boven: Zeus, zie, op dit bloeden, ik ben trotsch op dit loon, ja, en trotsch op dit leed!’ En gieriger vlijmde de bek, en de klauwen driftiger scheurden in 't koortsige lijf. Hij hijgde van pijn. Langs buik liep een lauwe gulp donker bloed - o, dit leven! -, maar stijf strekte hij been in verzet, tot op 't willen van Zeus die slechts pijn wilde, wraak, en geen dood, het ondier verjoeg en het bloeden deed stillen van veezlende wonde die voelbaar weer sloot rond diepere pijnen ondraagbaar...: het branden van aangroeiend ingewand, heet als een zon; en deze dat hij niet met eigene handen zijn smart-moe lichaam tot steun zijn kon. Maar niet klaagde Prometheus, hij lachte in herdenken en vergat alle pijn - zoo, in 't voorjaar het gras niet meer denkt aan den winter. Want niets kon nog krenken zijn schepping, zijn schoon, dat een weten hem was.
[pagina 73]
Weer bloeide in hem de vreugd der lang verschoven dagen toen - nauwelijks bewust van d'eigen scheppingskracht - uit liefde tot het volk, te wreed uiteengeslagen door goden die het recht ontleenden aan hun macht, hij daalde van d'Olymp. Hoe lag het licht gebroken op dood-verwilderd land! Wat bleef van d'ouden roem? En, als wie doelloos rouwt, liet al de oude sproken van mensch vol schoone drift en dier en jonge bloem herleven hij in 't hart; en zag: zijn wondre handen stil deelend in den droom, van vormeloozen grond boetseerden menschlijk beeld, tot - zoo begon het branden - hij in dit zinnend spel een vreemde vreugde vond. In vingren groeide drift, door d'oogen schoten vuren, en vóór met hart en geest hij zijnen daad doorzag wist hij zijn luidsten wensch: met schoone creaturen naar 't eigen stralend beeld te sieren leegen dag en ongeploegden grond. O, in een groot nieuw leven, bezield van zijnen geest en brandend van zijn bloed, aan d'eigen schoone ziel een zichtbaarheid te geven voor eeuwig. En hij vocht met zwijmlen overmoed, en blies in beeld van klei zijn adem en zijn willen en blies in lijf en ziel zijn driften en zijn droom, tot klei, verwarmd tot vleesch, van levenskracht ging rillen. En lijk waar bron ontspringt zich weldra vormt een stroom, zoo werd wat hij begon, nu eindeloos voltrokken door wie hij d'eersten schiep in juuble scheppingskracht. Prometheus, d'oogen mild, vergat het goden-wrokken en lachte diep-verheugd nu hij weer al herdacht...: Dan kwam de lange rust en 't goddelijk genieten van 't leven dat met keer van wisselend seizoen steeds nieuw was, steeds volmaakt, nu blank als margerieten, dan weelderig en wild als wingerd en pioen, Hoe was 't als hij, een vorst, marmeren estrade van hoog paleis zijn volk in diepte nijvren zag met wagen en met dier of buigend-blij beladen met vruchtenkorf, de vrouwen - zoet was toch hun lach in koortsing van de zon - met kostbaar koel d'amphoren
[pagina 74]
getorscht op donker hoofd heel sierlijk! O, te staan hoog boven 't eigen volk en toch daartoe behooren en, doof voor 't zinloos woord, zijn diepste taal verstaan, en blij zijn in zijn vreugd en droef zijn in zijn smarten, o volk, o eenheid van onzichtbaar groeiend lied! En was 't geen felle vreugd die alle zorg kon tarten wanneer op jongen dag een kind - hij zag het niet - opziende onverwacht van tusschen myrtheboomen hem plotseling ontdekt en roept en wenkt; en heel het mierenvlugge volk staat stil en zonder schroomen verheft het d'eene stem...een vonk vlamt in de keel, en hand tot groet gedaald gaat beven als op winden, en 't oog ziet alle vreugd door waas van diepst geluk. Of t'avond, wen de zon den warmen nacht gaat vinden en 't bezige geluid breekt aan de stilten stuk, klein als een blij-goed mensch te dwalen langs de stranden en in een kleine kreek uit roerloos blauwend vlak van water 't rijzig schoon van kind-vrouw te zien branden zoo adellijk, zoo vroom als was 't een bloesemtak van witte lentekers. Of gaande door de hoven der stad in wijkend licht de koelte van de druif te voelen en het vuur der appels die beloven een sappig-wild genot, en, luistrend naar een duif, heel ver te zien hoe mannen zwart en stoer-gebogen door wellust-donkren grond met onvermoede kracht het kouter trekken ...dan, den avond in de oogen, verlangen naar hun huis, de rust en diepen nacht, en stappend ongehoord verdwijnen. O, dit blije van god te zijn en vorst en mensch met allen die, ontsprongen als een lied uit d'eigen razernijen van liefde en schoonheidsdrift, zijn eigen melodie herscheppen in hun woord, hun stilte en gebaren! Maar weer scheen 't aardsch geluk d'Olympos een verdriet. Want later in 't seizoen - reeds rook de lucht naar blaren en lang verdorde bloem - kwam uit een droef verschiet een somber-lage wind met zwarte wolkgedrochten die braakten angst en pijn en geeselfelle kou
[pagina 75]
in 't schrik-verstarde land. Dan, uit de sombre krochten van twist en honger trad de meelijlooze rouw met honderdvoudgen dood van kommer en verguizen, van ouderdom en vraag naar zin van zulk bestaan. De aarde werd als steen onvruchtbaar en het suizen van driftgen stroom viel stil. Geen zon scheen meer, geen maan. Er was alleen het grijs, en 't schielijk opgekomen geweeklaag radeloos van kind en vrouw daarin. Weer scheen de chaos na, de dood van al de droomen, de vloed der duisternis die meesleept elk gewin van schoon-gebloeid geluk naar d'eeuwig zwarte landen. Maar zinnend als een vrouw die bij haar stervend kind de stille dood bevecht met drift van bange handen en vloek van smarten-mond tot een vatt beiden wint, Prometheus, zoo was hij, zijn sterflijkheid vergetend in angst en wrok, van berg op berg gerend totdat aan wrikkend titan-lijf het grauw werd stuk gereten dat lichtgevulde Olymp met wolkenwand omvat. Daar snerpte luit en lied van goden en godinnen bij wuften dans en spel in blauwkristallen zaal. Hij toefde niet, maar sloop de heilge hallen binnen waar geurig als jasmijn en roerloos in een schaal van roodend goud het vuur der vreugde stond te branden. Omzichtig nam hij haar en sloop langs waar hij kwam, en vluchtte ijlings dan langs rots en afgrondranden omlaag, omlaag naar waar zijn vreugden vleugellam verbeidden troost van dood. Intusschen, opgeschrokken door kleinren gloed van licht, begrepen goden plots wat smaadlijk was geschied. Hier baatte klacht noch wrokken. Met donder, flits van vuur, met pijl en punt van rots bestookten van omhoog Prometheus zij die vluchtte, lijk hondbesprongen hert, langs bergpad, stroom en woud, met oogen groot van angst, geen steilte, diepte duchtend maar, roekeloos van ren, bedacht slechts op behoud van ongeschonden buit, geklemd in greetge handen. Ten morgen, 't dal bereikt - o, 't lichaam hijgde zwaar en pijnlijk kromp het hart - deed hij op plein ontbranden
[pagina 76]
het vuur der nieuwe vreugd. Verwonderd-hoopvol maar wantrouwig nog bleef 't volk op afstand tot het lichten met immer dieper glans en gloed en troost bewoog de hunkrenden nabij, en smart en vloek ging zwichten in aarzelenden geest voor zevenvoudgen boog van nieuwgedroomd geluk. Door water, wind en aarde voer tintelzoele drift van vruchtbaarheid, en 't lied dat, hoe dan ook verstomd, toch elk diep-in bewaarde zong juublend plots weer op, lijk leeuwerk zonwaarts schiet als d'anemoon weer bloeit, lavendeltros gaat blauwen, de dubbelfluit weer roert van herder bij de bron terwijl de landman ploegt en zaait, en thuis de vrouwen aan 't zingende getouw weer jong zijn en vol zon. Zoo was zijn aarde toen d'Olympiërs, haat-voldragen, plots overvielen hem, den godgelijken held, en boeiden aan deez' rots waar Zeus zijn ziel tot klagen moest dwingen met een pijn die bloed en denken smelt tot één onzegbren kramp. Maar, gier van duizend smarten, is zoeter pijn dan die ontspringt aan godenhaat en nijd om werk dat uur en eeuwigheid zal tarten door ingeschapen ziel van schoon dat niet vergaat? Hij lachte trotsch en zag, Prometheus, naar de gronden waar lied van liefde en oogst verwaasde, en hij riep. ‘Mijn volk in uw geluk heb ik mij groot bevonden die hunkerend naar zielsverbeeldend schoon u schiep met klop van vart 't eigen hart en drift van d'eigen handen, met dat wat in mij is aan zoetst geheimenis van onaanrandbaarheid!’ Zijn lach joeg langs de wanden en krimpte niet bij fluisterstem van nieuw gemis: Wie dacht van die hij gaf zijn vreugde, bij 't genieten aan die voor dit geschenk in smart en smaad moest staan vereenzaamd? Och, of god en menschen hem verstieten en sloegen met geweld aan rots, ten onder gaan zal nimmer godengeest die fel-bewust kon vangen van niet te tasten ziel in klank en kleur en lijn tot levend-schoonen vorm het goddelijk verlangen naar vreugd van paradijs en zonder dood te zijn.

Prometheus