Het goud van de Peel

(1944)–H.H.J. Maas– rechtenstatus


III Op een Zaterdagmorgen ging De Visscher met den eersten trein omstreeks half zes naar de Peel, om dien dag in de venen door te brengen. De frisch-warme zomerlucht van de vroegte, de eerste stralen van de zon, die de sluierige wolk van dauw optrokken, en de scherpe geur van gras, bloemen en de veldgewassen maakten verkwikkend zijn lichaam lenig. Met een diepen haal hijgde hij zijn longen vol, en voelde zijn borst verruimd, zijn hoofd helder. Het was hem een genot in de morgenstilte die wandeling naar het station te doen. In een vreugdestemming stapte hij voort, met luchtig beweeg van armen en beenen, niet denkend aan de zwaarte van het leven. Hij stond anders niet zoo vroeg op, omdat hij gewoon was tot laat in den nacht te werken of omdat buien van afmattende lusteloosheid hem loom op het bed hielden neergedrukt. De regels, waarin Conscience den morgenstond beschrijft, drongen zich aan zijn geest op: ‘Alles slaapt op de heide... De gevoelige planten houden hare bladeren nog toegevouwen; de bloemen hebben hare kelken nog gesloten, en schijnen als bezielde wezens, die met de oogen toe, in vergetelheid gedompeld liggen. Het is nog geen nacht, het is nog geen dag. Zwart is de westerkim en ondoordringbaar; de oosterkim, als een doorschijnende waterplas, kleurt zich met een twijfelachtig licht. Van de al sterren blinkt er nog een enkele: haar naam is Lucifer en zij dient als voorbode der naderende Zonne. Op de boorden van het woud hangt een mistgordijn. Maar zij klimt in de hoogte en heeft nu reeds de toppen der boomen bereikt; welhaast zal ze opstijgen en onzichtbaar verzwinden in den hemelkolk..’ Een glimlach trilde plotseling om zijn lippen, omdat hij onwillekeurig in zijn gedenk de galmende stem van zijn taalonderwijzer op de Normaalschool had nagebootst, ze verdiepend tot een lage dofheid bij het woord ‘kolk’.
[pagina 104]
Zijn gedachten bleven een oogenblik stilstaan bij dien tijd van valsch zien en nagepraat voelen. Zulke stukken werden aan de leerlingen voorgehouden als modellen van stijl, en wie ze het best kon nadoen, werd bewonderd. In ieder opstel keerden dezelfde bombastische vergelijkingen weer terug en om den inhoud bekommerde zich niemand. 't Is toch potsierlijk, lachte het in hem op, dat gewring en klein gewriemel aan te zien, waarmee een troep scheldende en razende verdedigers van dien onwaren tijd het nieuwe trachten tegen te houden, draaiend als met touwtjes getrokken poppen in een Jan-Klaassen-kast, en met verontwaardigddoening die ‘Nieuwe Gidsmannen’ verketteren, ‘die onze schoone moedertaal zoozeer bederven’... Een kwezelachtige boerin kwam hem voorbij, die met den rozenkrans in de hand naar de eerste Misging. Hij groette, maar zij groette niet terug. Haar lippen knepen vast op elkander tot een grimmigharden trek in haar overstrakt gezicht, en haar oogen lagen donker, in den kouden glans van staal. Die vrouw deugde niet voor de dienstboden en was bekend om haar knoeien met de boter. Iedereen wist ook, dat zij s'nachts de varkens, die 's morgens afgeleverd moesten worden, nog ging voeren om ze te verzwaren, terwijl dat streed tegen de overeenkomst. Dan femelde zij, dat ze het schreeuwen van de beesten niet kon aanhooren, daarvoor had zij een te week hart... Maar ze was heel vroom en werd geprezen om haar godvruchtigheid. De vrouw van den secretaris was haar nicht, en die had haar beloofd, dat haar man raadslid zou worden, zoo gauw als er weer een plaats openviel. Want het kwam hem nou toe. Hij had lang genoeg moeten wachten... Daarom haatte vrouw Cuypers De Visscher. Die schoolmeester was een liberaal, had neef Jennesen gezegd, en dat moest wel iets heel slechts zijn, net als vrijmetselaars. Daar had ze wel eens van gelezen, dat waren gemeene menschen, die niets anders deden dan moorden en nooit wilden biechten. Dat was toch zoo'n ‘schoone geschiedenis’, en wáár gebeurd, dat stond er boven, ‘een ware gebeurtenis’, in Parijs, als ze d'r aan dacht, dan moest ze d'r nog van griezelen... Onwillekeurig, in een doelloos handelen, keek De Visscher eens om en zag verwonderd, dat vrouw Cuypers hem nagluurde. Verschrikt ging ze toen verder, de blikken vroom neergeslagen naar den grond. Hij dacht, wat moet die nou hebben? Ze gaat zeker zuchten over
[pagina 105]
mijn ziel en zaligheid; neef secretaris zal haar dat wel opgedragen hebben... Zoo'n brave, godsdienstige vrouw ook... Zoo wil men 't hebben! Allemaal uiterlijkheid. De woorden godsdienst en kerk vooraan in den mond, maar de daad? Dat doet er niet toe, dan weten ze gemakkelijk een middel te vinden om alles goed te babbelen... Geboren casuïsten!... Wonder, dat met zoo weinig ontwikkeling zooveel geraffineerdheid kan samengaan... Ook kan men soms onder die onwetende menschen uitingen hooren van merkwaardig gezond oordeel... Wat zou er niet van zoo'n volk te maken geweest zijn?... Toen hij aan het station kwam, stond al een groep van misschien vijftig arbeiders op het perron den trein af te wachten. Allen droegen kleeren van vaalgeel turksch leer. De meesten hadden klompen, bruin van aangeplakt moer, aan de voeten. Aan den schouder bengelden de ‘knikkezak’ vol boterhammen en spek, en een kruik met koude koffie of bier. Bij sommigen stak de hals van een flesch uit den broekzak. Een benauwde lucht van moer en slechte tabak wasemde van den troep af. De leeftijden wisselden van omstreeks twaalf jaren tot rond de vijftig. De ouderen stonden stil, droomerig, suffend. De moeheid hing hun zwaar op 't lijf, zoodat ze zich bijna niet recht konden houden. - Mooi weer van morgen, begon De Visscher. - Jawe, mooi... - Ge bent 'r ook al vroeg uit... Zeker de Peel in?... - Jawe... - Hoe laat bende nou weer terug?... - Mit de leste trein... tien uur... - Da's 'n langen dag... - Jawe, da eest net... - Voor wie werk jullie, voor de gemeente?... - Jawe... - Is 't er nog al goed te verdiene?... - Neie, nie te best... - Hoeveell is 't er wel te make per dag?... - Da's heel onverschillig... of ge graver zijt, of aan de fabriek... d'r zijn d'r ook met half geld... en nog minder... - Wat wordt er aan de fabriek betaald?... - Twintig stuiver voor 'ne goeie... - Da's niet te veel, dunkt me...
[pagina 106]
- Neie, da eest net nie... Het gesprek traagde met vragen en korte antwoorden voort. Een moedelooze loomheid somberde om die groep arbeiders heen. Uit een kringetje jongens klonk echter meer leven op. De Visscher hoorde hun ruwe woorden en vloeken. Ze hadden het over een ploegbaas en over kruien. Toen hij zijn blikken naar hen keerde, mompelde een van de anderen, dat 't hun ook nog wel zou overgaan, maar nu waren de ouders er ‘grif met hen door’... Een ander troepje stond om eenige meiden heen, die met optrillend gegiechel of eenklaps hoog uitgeschaterd lachen de grofheden van de ongens beantwoorden. De trein kwam aan en de heele troep drong en duwde lawaaiend en klompklossend de coupé's vol. De conducteurs schreeuwden: - Achter is nog plaats genoeg... nou niet allemaal in één wagen... Tot De Visscher, die dat stond af te kijken, verklaarde hij: - Dat is nou iederen morgen zoo met die kerels... ze zouën allemaal bij elkaar kruipen en driekwart van de wagens leeg laten meerollen.. - Precies als in de kerk, onder den toren staat het volk aaneengedrongen en boven zijn groote plekken leeg... en een stampvol café krijgt al hoe langer hoe meer bezoek... waar plaats genoeg is, gaat iedereen voorbij... - Onder den toren kunnen ze zoo lekker kletsen, lachte de conducteur. De Visscher stapte toen ook in. De arbeiders lieten hun lichaam neervallen op de banken, zuchtend: ‘hè, hè.... wat is me toch stijf...’ De een schooftegen den ander aan, totdat de banken opgedrongenvol zaten. Een paar moesten nog blijven staan. De Visscher hield zich ook aan het portier, den arm steunend in het geopend raampje. De kleine ruimte zou gauw vol zijn met de stinkende afwaseming van moeren tabakslucht, die opsteeg tot een dikken walm en de ademhaling zwaar drukte. De coupé was vuil als een dorpscafé op Maandagmorgen. Uitgespuwde proppen tabak, nog vochtige speekselplekken, asch en stukken papier lagen op den bodem. Een rilling van onbehaaglijkheid trok over zijn lichaam. Een paar uren te moeten blijven in zoo'n hok was toch wel genoeg om iemand
[pagina 107]
een ziekte te bezorgen, ging het gemelijkend door z'n hoofd. Zouën die menschen daar nu niets om geven? Nee, het hinderde hen zeker niets, want nu boog de een, dan de ander zijn kop wat voorover om tusschen de even van elkaar gehouden knieën dóór een straal speeksel van de tong op den vloer te laten kletsen. Ze schenen veeleer in dien vuilen rommel thuis te zijn en zouden zich misschien niet op hun gemak gevoeld hebben, als het netjes was. Maar kon er nou niet wat gedaan worden om den boel een beetje zuiver te houden?... Een opschorrend gegiechel, voeten-klossend schuiven, herriënd beweeg en lawaaierige roepstemmen trokken zijn oogen naar de andere coupé. Hij keek over het lage tusschenschot heen en zag, dat een paar jongens ieder een meid op hun knieën vastgeduwd hielden in hun omgrijpende armen. De meiden weerden zich met wild gestoei tegen hun handtastelijkheden, terwijl lach-kreten opschoten uit haar keel, en haar blikken heet gloeiden. - Peer, haauwt ow vingers thuis... Mie kan het kietele nog nie verdragen op de nuchtere maag... Peer keerde zich naar den spreker en zette een droog gezicht: - Hannes... - Jawe... - Commendeert owen hond en blaaft zellef... Lachen daverden op om de geestigheid. Hannes deed ook mee, met een zuurzoete vertrekking van zijn gezicht. Toen: - Peer, hedde gij al wijwater gehad vaane merrege?... - Neie, guf me den bak mer 's hier, dan zal ik me d'r is mee over de moel strijke... Hannes gaf de flesch met jenever over en Peer zette die aan zijn mond. Een paar lange teugen klokklokten door zijn keel. Het kauwend omspoelen van den jenever tegen het gehemelte perste eenige druppels, vermengd met uitgebeten tabakssap, door de mondhoeken uit. Het bruine vocht sijpelde langs de kin en bleef in de ruwe baardstoppels hangen. Even wreef hij er met de hand over. Toen, de flesch terugreikend, geestigde hij: - Frissche morge,..
[pagina 108]
- Hij lust 'm nog, lawaaiden de stemmen op en de lachen schokten opnieuw, en nog harder, toen Hannes riep: - De beest hit de flesch bekans heel leeggelurkt... De uitgeschreeuwde grofheden en het daverend dreun-rollen van den trein vulden de coupé met geraas. In de afdeeling van De Visscher ging de ‘snevel’ ook rond. Met loome heffing van den arm bracht een oude, droomerig voor zich uitblikkende werkman een kannetje naar zijn lippen en hield het even schuin omhoog, terwijl zijn kop achteroverhelde. Zijn toegespitste tong stak in den dunnen hals om het uitvloeien te regelen. Terwijl zijn mond nog nasmakte, zuchtte hij: - Daor bekumt me van... Een walg steeg De Visscher naar de keel. Zich daartegen verzettend, trachtte hij weer een gesprek aan 't loopen te krijgen. Door het daveren van den trein en de herrie in de andere coupé moest-ie hard roepen: - Is het bij ‘De Nijverheid’ niet beter as bij de gemeente? - Wa?... - Of het bij ‘De Nijverheid’ nie beter is as bij de gemeente, met de verdienst?... - Bij ‘De Nijverheid’ beter?... Neie, wel geweest... d'r is nou ook 't vet van de soep’... Er was een groote voorraad turfstrooisel. De arbeiders hadden hooren zeggen, dat de fabriek er niet mee weg kon op 't oogenblik. Dat ging zoo op-en-af. Den vorigen Zaterdag waren er al 'n honderd ‘Poepen’ weggestuurd, en er zouën er nog wel meer gedaan krijgen. Maar dat was ook niks erg. Die ‘Poepen’ kwamen voor hèn alles bederven, met heele troepen waren zij de vorige jaren komen afzakken en hadden de loonen in de laagte gehouden. Dat vreemd volk moest er maar uit, 't waren gelijk geuzen... De Visscher voelde den haat in hun woorden branden tegen de ‘Poepen’, zooals zij de arbeiders uit Overijsel, Drente, Friesland en Groningen scholden, die tot een getal van eenige honderden bij ‘De Nijverheid’ werk gevonden hadden. De omliggende plaatsen hadden er in 't begin niet genoeg kunnen leveren voor de maatschappij. Afgunst en kleingeestigheid verdeelden dus de arbeiders, inplaats dat hun gelijke belangen hen vereenigden. - En bij Verstegen & Donk? Daar werkte maar anderhalf man, hun fabriek was heel klein ingericht.
[pagina 109]
Hij moest zich uit den adem roepen om zijn woorden over het rumoer te laten heenklinken en zweeg daarom maar. Na een kwartier hield de trein te Lizaveen stil. Door de smalle portier-openingen holferden de peelwerkers langzaam de coupé's uit, de voeten zwaar neerstolpend van de loopplank op den kiezel. De conducteurs schreeuwden hun toe toch voort te maken, de trein moest nog vèrder. Maar zij waren dat gewoon, stoorden er zich niets aan en onverschilligden op hun dooie gemak achter elkander op, binnen eerst nog den ‘knikkezak’ en de kruik over den schouder hangend. Een conducteur stond met zijn hand aan de kruk van het portier om de coupé dicht te klappen, maar Peer was nog niet klaar. - Allee, schiet nou es wat op, ongeduldigde hij. Als die de Peel in moest, meende Peer, dan zou-ie ook niet zoo hard jagen... Hij ging ook nog eens prakkezeeren om conducteur te worden. Roepen kon ie al: Péélheim, Péélheim, Lizavéén, Lizavéén... - En dan een wagen vol ‘snevel’ en een andere vol meiden, schreeuwde Hannes. Even lachte Peer, gevleid... De heele troep rijde bij tweeën en drieën door den uitgang den weg op. De Visscher wandelde hen na. Langs de spoorbaan en van de andere wegen en paadjes kwamen eveneens de arbeiders bijtroepjes af, van alle kanten naar dit ééne punt. Zonder spreken liepen de meesten achter elkander aan, sjokten stijfbeenend hun weg voort. Niet alleen uit Peelheim, maar ook uit andere dorpen waren er verscheidene, die al een tot twee uren ver geloopen hadden, sommigen over een heipad, velen over een bultigen ‘dijk’ met diep ‘ingevaren’ sporen. En na een langen dag van zwoegend werken hadden ze hun afgebeuld lichaam weer datzelfde eind terug te sleepen om 's avonds pas omstreeks tien uren thuis te komen. De ruwe, beenderig-magere gezichten stonden slap en hun oogen blikten somber van doffe berusting. Gedachteloos lieten zij hun beenen gaan met duwende stappen en telkens dóórzakkend knikken van de knieën, naar het weer even zwaar werk van den nieuwen dag, terwijl zij van het vorige nog niet waren uitgerust. 't Moest, er was geen verlaat... Achter de meeste troepjes suften ook een paar jongens aan, van een jaar of twaalf, dertien pas oud. Met een vallerigen gang, half-slapend
[pagina 110]
nog, soms even wakker-opschokkend doordat hun wankelende stap als van een bedronkene plotseling terzij van het gaanpad omlaag schoot in een diep spoor, dan weer hing de kop voorover, zwaar van oververmoeidheid en te weinig nachtrust... De Visscher wist, hoe het ging. De arbeiderskinderen waren bestemd voor de Peel. Er werd niet eens meer over een andere mogelijkheid gedacht. De tijd, dat er over de Peel geroepen werd als over een soort goudveld, dat niet een kostwinning, maar een geldwinning zou zijn voor iedereen, die maar de moeite van bukken en rapen wilde doen, was al lang voorbij. Al lang... die enkele jaren van exploitatie hadden een droeve werkelijkheid gebracht aan de groote, blijde verwachtingen. Als er nog ooit over die vooruitzichten gesproken werd, toen de arbeiders zich zelf opwonden door verhalen over zóóveel geld verdienen en er nu ‘bovenop’ te komen, dan was het een bitter schamperen: zij meenden daar eens eventjes een zak vol guldens in de Peel te gaan halen, maar ‘die verdoemde Peel’ had hèn te pakken en liet hen niet meer los... Zoo voelde De Visscher het ook, toen hij die op 't oog reeds uitgeleefde mannen, jonge kerels en jongens, met zwaar, moeizaam beweeg zag voortstalperen. De Peel hield hen vast en zoog dag-aan-dag een deel menschen-kracht op en ging onafgebroken voort met jong bloed te vragen. De arbeiderskinderen bezochten slecht de school. Als hij vroeg naar de reden van verzuim, kreeg hij altijd dezelfde antwoorden: - Ik moest op de kindere passe... - Ik moest moeder hellepe... - Ik moest op den akker werreken, omdat vader naar de Peel was... Op een dag van slecht weer kwamen ze dan weer eens aanzetten, gewoonlijk veel te laat. Tijd en regel hadden ze vergeten. Moeder zei, ze moesten maar zien, dat ze de deur uitkwamen, die verdomde rekels van jongens, en maar naar de school toe, ze konden in huis toch niks as vechten en krijten, en anders zou zij d'r hun wel met den klomp onder stampen... Als de arbeidersjongens speelden, dan speelden ze veenwerker met vaders ‘knik’ en kruik en vaders spade. Die ‘knikkezak’ met spek en boterhammen of dikke spekpannekoeken en de kruik met drank waren de droom van hun jeugd. De vraag, wanneer zij een echten ‘knikkezak’ kregen, hun verlangen. De ouders zelf, die met de verdienst uit
[pagina 111]
de Peel van vader alleen niet verder konden komen dan armoede-lijden, brachten al hun hoop over op den tijd, dat zij er met hun jongens ‘heel-door’ zouden zijn. Als die een jaar of twaalf oud geworden waren, maakte moeder voor hen van een oud blauwlinnen werkschort een ‘knikkezak’. Den eersten keer glorieden hun gezichten, als zij met een dampenden pijp in den mond en vlug trekkend en rook-uitpuffend, achter de anderen aanliepen. Voor ze van huis gingen, angstigde moeder, of ze ook ‘gebid’ en wijwater ‘gevat’ hadden, dat ze niet zouden verzuipen’, want de kanalen in de Peel waren toch zóó diep... Onderweg kwaakten hun jonge stemmen groote-menschenwijsheid, als zij andere werklieden ontmoetten en met gewichtig-doening van hun houding vaak afgehoorde woorden napraatten, van werken, de Peel en geld verdienen. Totdat hun jongensnatuur weer boven kwam en zij aan het stoeien raakten, of den weg afdwaalden, om vogelnestjes te zoeken. Ze hebben de ‘knik’ gemakkelijk gekregen, maar zullen 'm niet meer kwijt worden, somberde een enkele hardop-denkend zijn eigen ontmoedigende levensondervinding uit, in die ééne korte klacht alles samenvattend, wat de veelbelovende Peel hem gebracht had. Maar ook waren er, die overheerscht door het niet meer te veranderen lot, benijdden: met zoo'n jongens was men er toch ‘grif door’... Na eenige dagen kruien en zwaargeladen turfaken zeulen door het kanaal naar het fabriek, waren ‘de wilde haren gelijk uitgevallen’... Dan was er geen andere verlossing meer in uitzicht dan misschien een paar jaren gaan ‘dienen’ als soldaat. En die daarna weer den ‘knikkezak’ over den schouder hingen, geestigden bitter over hun toekomstleven, dat ze nu ‘geteekend hadden’... _* De stoomfluit schrilde het teeken van beginnen over het terrein. De saamgetroepte arbeiders, die zaten of lagen op den grond, stonden op, neet trage heffing van hun lichaam, rekten zich geeuwend uit en sloften loom naar hun plaats. Ploegbazen trokken met hun troepjes het veen in. Het zwoegende leven ging zich weer overleveren aan de wijduit grauwende Peelvlakte... Overstelpt door al die indrukken van dezelfde kleur slenterde De
[pagina 112]
Visscher van de fabrieksterreinen af, naar de stilte, onbewust zoekend de kalmende eenzaamheid. Zijn matte blikken loomden over die vale uitgestrektheid heen, vaal tot den neveligen einder, neerdrukkend váál... Veraf hing nog morgendauw. Dichter bij lagen de kanalen blauwzwart te spiegelen in het zonnelicht, en gelig-witte wegen met jonge boompjes streepten een terrein van nieuwen aanleg tot naast elkaar liggende rechthoeken in een oogenpijnende gelijkvormigheid. Eeuwenlang had die uitgestrektheid daar gelegen in een schijnbaar doodsche rust, terwijl onder de opppervlakte de natuur ongestoord voortging met groeien, afsterven, vormen en vervormen, totdat het winst-speurende menschenoog eindelijk de verborgen schatten had ontdekt. Die eenige honderden menschen, die hij in troepjes had zien wegtrekken, met zware stappen hun loome lijven voortdragend, waren verdwenen, als verdronken in die grauwe zee. De wijde ruimte bleef leeg en vaal en doodsch van effenheid. Toch wist hij hen daar wroetend en slavend, wegbeulend hun kracht, maar zij bleven nietigheden in die diepte van tot den einder uitvlakkende wereld op-zich-zelf. Een huivering van aanstuwende somberte trok over zijn lichaam Een weemoed van klein zich voelen stortte zich uit in zijn ziel, traanloos snikkend van stille smart over zijn machteloosheid. Wat beteekende dat getal menschenlevens in die vlakte? Het zwoeg end vergaan van lichamelijke kracht, dat tegelijk mee den geest afstompte tot wegsuffende berusting, gedreven en geslingerd door de berekening van wisselende kans op dividend, of door de jacht naar eigenbelang van een niets-ontzienden dorpsintrigant. Achter hem dreunde het daveren van de stoommachines, en rondom somberde het vreugde-leege leven... Plotseling schoot de herinnering aan den tijd van zijn jeugd weer in zijn hoofd op. Wat was toen ook het leven leeg, maar veel suffer en bedompter nog dan nu, omdat het door iedereen gedachteloos werd aanvaard als niet anders mogelijk, nog veel-geprezen werd zelfs, terwijl de eenige klacht, die opklonk tusschen al die lofzangen op heihutjes, eerste tandjes en uiterlijkheidjes van onbeteekenend huis-of tuin, gebeuren dóór, verlangend terug-zuchtte naar een afgewikkelde periode toen het bestaan voor de massa nóg lager was. ‘De goede oude tijd...’ Nu trilde tenminste de drang naar waarheid en recht door de
[pagina 113]
maatschappij; en al was die beweging nog verre van in alle lagen doorgedrongen, de stroom sterkte voortdurend aan. Het pogen tot tegenhouden zou geen ander gevolg meer kunnen hebben, dan dat hij zich zelf, door eigen kracht, bruisend vrij maakte om den tegenstand machteloos mee te sleepen. De historie sprak immers ook van zulke verschijnselen in de eeuwen rij? Ja, maar 't waren schokken geweest, hevig, doch voorbijgaand met achterlating van treurige verwoestingen, waarop het oude weer werd opgebouwd, alleen in een nieuw uiterlijk. Met een energischen ruk van zijn schouders schudde hij het bittere gedenk van zich af, dat nu opnieuw dreigde hem te zullen neerdrukken. Dat worstelen en zoeken was toch niet vergeefsch geweest. Het had den grond voorbereid tot den krachtigen opgroei van een voller en rijker leven. De wereld-ontwikkeling bleef voortwerken aan haar voltooiing, met groeien en afsterven en weer opgroeien, vormen en vervormen, zooals de natuur gedaan had in deze vlakte. Eens zou toch de generatie komen, die niet alleen de schatten in gereedheid vindt, maar ook weet, op welke wijze die dienen kunnen tot verhooging van het algemeen geluk. Dàt weten zou haar geven de kracht en den moed om de altijd dreigende overheersching van enkelen in bedwang te houden. De weg naar die toekomst moest echter noodzakelijk leiden door de zuiveringsplaatsen van ontwikkeling en veredeling... In die belichting ziende de verwantschap tusschen de verschillende levensuitingen van den nieuwen tijd, in de litteratuur en in de felle mokerslagen van de kritiek op de maatschappelijke toestanden, uitingen met denzelfden grondtoon van smachtend verlangen naar Waarheid, voelde hij de kalmende rust van inzicht ontheffend over hem komen... _* Opademend ging De Visscher naar de fabrieksterreinen terug. ‘De Nijverheid’ had een groot fabrieken-complex gebouwd bij de spoorlijn, waar door haar toedoen ook een station was gezet. De wagens konden op het terrein zelf geladen worden, omdat het door een lijn verbonden was met het zijspoor ten dienste van het goederen-vervoer. De veengronden van de maatschappij lagen aan beide zijden van den spoorweg, maar door het stationsemplacement was een weg of een kanaal niet mogelijk. Daarom had zij geen eenvoudiger oplossing kunnen vinden dan met twee transporteurs te werken, die de turven moesten
[pagina 114]
draaien naar de maalmachine. Een daarvan hing als een overbrugging, over de spoorlijn. In de nabijheid stak hoog boven alles uit de directeursvilla in den jongen park-aanleg. Rondom een gracht, door een duiker verbonden met het kanaal. Daar binnen smallere grachten naar een vijver met een fonteinrots. Langs boschjes en bloembedden slingerden wit-opblinkende kiezelpaden. Aan één kant van den vijver glansde het diep fluweelig groen van een grasveld, waarop enkele herten graasden of, den zwaar betakten kop wat omlaag, droomerig stonden te turen over de verweg grauwende vlakte. Zwarte schaduw-streepen met uitgedoezelde verbreeding aan het eind trokken van den voet der boompjes over de paden, het grasveld en het stille water, of hobbelden over een bloemperk heen. Het zonnelicht schitterde tegen de hoektorens van het gebouw en verdiepte de kleuren van den grooten wandeltuin. Aan de rechte kiezelwegen lagen hier en daar de kleinere, maar ook nette huizen voor het personeel, als ingenieur, boekhouders en klerken. En verderaf eenige blokken van arbeiderswoningen, thans gevuld met getrouwde ‘Poepen’ en hun gezinnen. Teruggeschoven, terzij van de werk-drukte en het rumoer, stond de kerk met pastorie en school. Zoo was uit de onderneming reeds een dorpje gegroeid, dat naar de vrouw van den directeur, die tevens een der voornaamste aandeelhouders was, den naam ‘Lizaveen’ had gekregen. Een gevoel van bewondering voor het veel-omvattende van dit ineengrijpend schakelwerk leefde telkens, als hij het zag, in De Visscher op. En eerbied ging uit van zijn ziel naar den geest, die zoekend en denkend van één punt uit dat ingewikkelde plan had ontworpen, dat misschien zelfs nog slechts in het begin van zijn uitvoering was. Het duizelde hem, als hij erover nadacht, hoe ieder deeltje niets anders was dan een raadje van het groote gangwerk, in beweging gezet door die ééne drijfveer: het aandeelen-kapitaal van de maatschappij, dat dividend moest opleveren. Het dividend was alles, de rest niets. Omdat het dividend het eischte, waren die honderden arbeiders gedoemd hun menschzijn te verzwoegen in die vale peelvlakte, en als het voor het behoud van het dividend noodig was, zouden zij ook weggestooten worden in een nog erger leven... Als alleenheerscher gebood over dit nieuwe dorp de directeur, liet
[pagina 115]
het ontruimen van zijn bewoners en andere daarvoor in de plaats komen, naar zijn believen, slechts genoodzaakt tot gehoorzamen aan de wet van dividend. De Visscher trachtte zich in te denken in den omvang van deze wet. Maar hij kon zich slechts een zeer vage voorstelling vormen van alles, wat ermee samenhing, terwijl echter wel het begrijpen in zijn geest ophelderde, dat hier het stelsel meer op zijn rekening kreeg dan de uitvoerende personen. Ook de belichaming van twee andere stelsels was hier te aanschouwen. De gemeente Peelheim en de firma Verstegen & Donk hadden haar veel kleinere, van hout opgetrokken fabrieksgebouwen eveneens zoo dicht bij het station gezet, als haar gronden dat toelieten. Op een lengte van enkele minuten gaans lagen de drie fabrieken bij elkander. Het stelsel van gemeente-exploitatie was het mooiste van alle, maar leverde de treurige werkelijkheid, dat een kliek zich meester kon maken van het bezit der gemeenschap en een druk duwde op een heele bevolking. voor wie die industrie een bron van welvaart en krachtig leven had moeten zijn... _* Een volle turfaak lag in het kanaal vlak bij den transporteur. Een paar arbeiders haalden de turven van de mooi geladen stapelrijen en gooiden ze op de rolbaan, die onafgebroken in den zelfden gang voortdraaide rond haar assen. Met een langzaam, gelijkmatig beweeg wierpen zij ze over, een voor een, soms een paar stukken tegelijk. Tot hoog boven aan den muur was de schuivende slede van plankjes tusschen kettingen aanhoudend beladen met turven. Daar verdwenen deze door een opening en vielen in den molen, waarin ze gescheurd en uiteengerukt werden tot vezels. Overhaasten deden de werklieden zich niet. Met elkander pratend lieten zij hun handen werktuigelijk turven grijper en overgooien, door het dagelijksche doen zeker van den worp. Binnen in de fabriek bonsden en daverden de machines en roesde het snorren van raderen en riemen. De afdeeling, waaruit de pakken turfstrooisel naar buiten werden gereden op kruiwagens over een opglooiende planken brug naar de laadplaats, hing vol van een dikke wolk vaal stof, hard-droog turfmolm, dat benauwend, verstikkend drong in neusgaten en keel, de oogen
[pagina 116]
pijnde en een gevoel van slaperige dofheid en vermoeidheid bracht in den kop. Telkens schoof een zware machine onder uiteen en liet een pak neervallen door de wijde gaping. Dan sloot de kolos weer, massaal rollend over ijzeren staven, zich samenknijpend tot één geheel, terwijl twee werklieden met een vluggen greep het uitgeworpen pak in den val op een kruiwagen wentelden, die dan snel weggeholderd werd over de opveerende planken brug. Onder-de-hand stond reeds weer een leege kruiwagen gereed, en een nieuw pak werd erop geschoven... - Hoe zwaar is zoo'n pak wel? Een ophijging van stof drong De Visscher de keel vol onder het praten. Hoestend en slikkend trachtte hij de benauwing kwijt te worden. - 't Deugt er nie hier, as ge 't nie gewend zijt, lachte de aangesproken arbeider. - Wij weten d'r niks meer van... as ge d'r 'n jaar of wat in gestaan hebt, dan voelt men 't nie meer... - Ja, nou, je kunt wel gewend worden boonestaken op je kop te laten aanscherpen, als je 't maar lang genoeg verdraagt... maar hoe zwaar is zoo'n pak?... - Zoo'n pak?... O, dit zijn er maar van een paar honderd kilo... 't is nie druk tiggeswoordig... anders worden er gemaakt van zèshonderd kilo... - Zès honderd kilo?... - Ja, 't is nou maar een hoopje, maar ge mot denken, dat het strooisel eerst in de pers komt... - Jawel, ze zullen dat wel klaar krijgen, dat geloof ik best, maar zoo'n heelen dag van die pakken kruien... 't is geen beetje... - D'r zit niks anders op, onverschilligde het berustend De Visscher tegen. Hij keek naar de zware kettingen, die bij ieder uiteenschuiven van den dreunenden kolos om een pak te laten vallen, knarsend spanden. - Gebeuren hier nooit ongelukken? - Zoo heel gauw wel nie... bij harde winter kan 't wel 's gebeure, dat 'ne ketting knapt... dan springt-ie kapot as glas... wie er dan net kort bij staat loopt wel kans, dat-ie ‘z'ne knappert geblaozen hit’... mer anders, nee... De Visscher voelde in die woorden en zag in de oplichtënde blikkën onder het vertellen wel een trilling van bewondering voor de geweld-
[pagina 117]
kracht, die zoo'n zware ketting kon doorknappen als glas, maar voor de tragiek van den dood, zelfs van den plotselingen dood door een verpletterenden slag van de machine, hoorde hij slechts onverschilligheid. Suffe berusting en heel afgestompt besef van levenswaarde, dat alle hooger-willen als toch vruchteloos voorgoed had onderdrukt, dofte hem hier tegen. Die moedeloosheid schrijnde hem door de ziel. ‘D'r zit niks anders op’, dat was de neerdrukkende levensbeschouwing van den een. ‘D'r zit niks anders op’ dan den heelen dag zware pakken kruien... En De Visscher voltooide: eten, slapen, pakken kruien.. Als zoo'n ketting knapte, dan had licht de kort bij staande werkman ‘z'ne knappert geblaoze’, grofde de ander, alsof-ie over het minst beduidende daaglijkschheidje sprak... _* Het bovenste deel van de machine was onzichtbaar door een zoldering, waarop stappen en scharrend schuiven van steun-zoekende voeten holklonken. De Visscher ging de trap op. Het bruine stof warrelde en wolkte daar, alsof er een heele rij wanmolens werden gedraaid. Een arbeider opende juist twee groote deuren van een bak in de machine. Een jongen van'n jaar of zestien stond gereed met eenige latten en op de maat afgeknepen ijzerdraden in de handen, in een loerhouding van 't juiste oogenblik afwachten en benutten, en onmiddellijk na het openen van de deuren, met een snelle bukbeweging, verdween zijn heele bovenlijf in de zwarte gaping. Zoo vlug, dat de Visscher niet kon begrijpen, hoe die jongen daar iets uitgevoerd had, richtte diens lichaam zich terugtrekkend weer op. De deuren vielen dicht en een werkman, die een eindje verder bij een zwaren ijzeren hefboom stond, haalde dien om door de kracht van zijn achteroverhangend lichaam: een korte, bonzende schok, doordreunend de zoldering en de muren, en beneden liet de machine een pak turfstrooisel, in latten en ijzerdraadombindsel geperst, gereed voor de verzending, uitvallen. De hefboom ging weer recht, een andere hoop vezels werd samengeduwd, en de jongen stond klaar al, met latten en ijzerdraad, het bovenlijf wat voorovergebogen, het moment af te wachten om neer te schieten in de gaping... Het was een jachtend werk.
[pagina 118]
Een oogenblik werden die gedachten van De Visscher echter op den achtergrond gedrongen, doordat hij zich afvroeg, hoe dat kunstig werkende mechaniek toch wel ingericht zou zijn. Hij wendde zich tot den man aan den hefboom, die hem niet-begrijpend, het gezicht overtrokken met verwondering en onverschilligheid, even aanstaarde. - Ja, dàt weeët 'k ok nie... dat motte aan mine vraoge, die daor 'ne jas vur àn hebben um dat uut te legge... - Hoe lang werk je hier dan? - O, 'n jaor of drie... Verbaasd blikte De Visscher den man aan. Die stond daar al drie jaren van den morgen tot den avond aan den hefboom te trekken zonder er zich om te bekommeren, wat zijn doen op die machine uitwerkte, alleen lettend op de lengte van de tusschenpoozen. En toch ging alles goed. Een raadje, dat niets anders kon dan draaien, en waarvan ook niets anders verlangd werd... Toen hij buiten was, zag hij, dat zijn kleeren vaal waren van een dikke laag stof. Hij sloeg er eens met zijn handen langs, om er tenminste het ergste wat af te krijgen. Een gelach uit een troepje werklieden grip nikte tot hem aan. - Zoowat is ook 's goed voor 'ne mooie jas en 'ne Zondagschen hoed, spotte er een. Onwillekeurig flitste het door zijn kop: Lomperds... altijd toch dat kinkelig doen... dat is hun grootste lol... Maar verder gaand trok dat opgemelijkende gevoel weer af, doordat zijn aandacht zich richtte naar andere dingen. Hoog opgestapeld lagen er hoopen van de op maat gezaagde dennen- en berkenpalen kort bij de lattenzagerij. In een werkbank wielde bliksemend een cirkelzaag rond. Een arbeider stond er voor. De rand van zijn slappen hoed was neergeslagen over de oogen. Den eenen pal na den anderen duwde hij over de bank tegen de snavelig-krom-uitgevijlde tanden van de zaag, zorgend dat het hout plat bleef voortschuiven onder den druk van zijn armen. Met een gerekten schrillen knars snierpte de zaag er door. De man schoof. Sneller dan het oog van De Visscher kon volgen was het scherpgepunte staalblad doorgevreten over de heele lengte van den paal tot rakelings aan de handen van den arbeider, die met een vluggen terug-haal de latten terzij legde, dadelijk een nieuwen
[pagina 119]
paal greep en dien weer aanduwde tegen de tanden. Ieder schril opsnierpend sieie... was een paal dóór... Van iets dikkere moesten twee of drie latten gezaagd worden en bij nog zwaardere gingen dwarse sneden door de eerste. Het zaagsel spoot uit het hout omhoog en vloog over den kop van den werkman heen, zijn hoed en zijn gezicht volstuivend met het fijn-korrelige meel. De minste vergissing, het even scheef loopen van de snede vooral in dunne palen, of het streepje te ver voortduwen van de handen, leverde gevaar voor een ernstige verwonding. Even hield de man op. Suizend bleef de zaag rondwielen met de meedraaiende as in den snorrenden riem. Toen hij zich omdraaide, keek De Visscher in een beenderig dor gezicht, waarin roodberande oogen lagen te tranen. De man nam een flesch uit zijn zak en klokte een teug jenever door de keel. - Vur 't stof, schorde zijn heesche stem, piepend en krakend, als of er in den hals iets brak, terwijl de eene hand even omhoog wenkte, naar de keel. - Dat zaagmeel is 't ergst... - Ge moest een bril opzetten... voor de oogen... - Jao. 'k heb t' er wel 's ne gehad... mer ie is kapot gevalle... - Me dunkt, 't is een gevaarlijk baantje... - Jao... dat is 't... - Ben je hier lang in de zagerij? - Neeë, nog nie lang... miene vurgenger hit hier z'n hand verspeuld... - Z'n hand? - Jao... z'n hand mos aafgezet werre... De Visscher hoorde, dat de tanden van de zaag in de hand hadden gegrepen en het vleesch en de beentjes gescheurd en gerafeld hadden tot bloederige flarden. - Maar die man heeft toch zeker wel vergoeding gekregen? - Vergoeding? Verbaasd-uitroepend klonk die vraag hem tegen. - Ja... van de maatschappij... - Jà, dàt kunde begriepe... niks, die trekt r' zich ok wat van an... werkvolk zat... - Wat vangt die man dan aan?...
[pagina 120]
- Wat zeui-ie aanvange... zoowat handele mit de hondskar nevve de deurë... en brood hale van den erreme... wat anders!... Weer die doffe berusting, geen trilling van meegevoel en solidariteit. - Is 't er nogal te verdiene? - Dat gut per bos... alles op z'n best kom ik toch wel aan 'ne gulden den dag... - 'ne Gulde... niet te vlot, is het wel?... - Ja, wat anders... waor kriegde meer...Verstegen betaalt nog minder... en beei Peelheim is 't nóg slechter. - Peelheim, nou, daar weet ik alles van... dat 's ook een verschrikkelijke knoeiboel... het ‘sikkertaoriske’ noemt zestig cents per dag een gróót loon voor een Peelwerker... - Als-ie d'r zelf van mos vrète, dan zeui-ie 't nie zegge... _* In de verte meende De Visscher den onderwijzer van de ‘fabrieksschool’ voor zijn deur te zien staan. Toen hij naderbij kwam, klonken hem echter de zoekende, pas aangeslagen tonen van een piano tegen, alsof iemand zich zoo juist voor het instrument had gezet, die veel wilde spelen, maar nog niet wist wàt, zonder verlangen naar muziek. Verhoeven was het hoofd en ook de eenige leerkracht van de nog kleine school. Bij zijn benoeming was vooral gelet op het bezit van taalakten, met het oog op de kinderen van den directeur, ingenieur en administratie-personeel, die voorbereid moesten worden voor hoogere burgerschool of ander voortgezet onderwijs, terwijl ook ‘geschiktheid tot het geven van pianoles’ werd vereischt. Hij had twaalf honderd gulden salaris en vrije woning. Zijn collega's aan de gemeentescholen, die allen op wettelijke minima stonden, benildden hem; die Verhoeven was goed-af... had het goed getroffen... zoo'n traktement, en wàt-ie er nog wel allemaal bij kreeg... ja, als het iemand maar wou meevallen!... nou, hij was niet mis, hoor, dat moest gezegd zijn, Fransch en Duitsch!... Een paar afgunstigden wel eens, dat zij het ook hadden kunnen hebben, als ze maar gewild hadden; ze waren echter bang geweest, dat de betrekking erg onvast zou zijn... als ze het maar béter geweten hadden... De Visscher was eerst niet van plan geweest Verhoeven een bezoek
[pagina 121]
te brengen. Maar toen hij tegenover het schoolhuis was, dacht hij opeens, vlug besluitend: zal toch maar even aanloopen... Het belgerinkel ging door de gang. De vrouw van Verhoeven kwam om open te maken, maar hij zelf was er ook al. - Ah zoo... amice De Visscher... dat is goed, dat is goed... kom binnen, kom binnen... Na de begroetingen opperde Verhoeven presenteerend: - We zullen 'n bittertje nemen, vindt U niet?... Zijn vrouw zette het bitterkarafje met twee glaasjes op tafel, onderwijl deelnemend aan het plichtplegend vragen en antwoorden van het eerste gesprek. Toen: - Nu zal ik de heeren maar wat alleen laten... - Ja, wij zullen ons wel verder redden, lachte geestigend Verhoeven. Er werd geklonken. De rook van hun sigaren wolkte kronkelend omhoog. Een behagelijk gevoel van rustig zitten in een andere omgeving na den vermoeidenden morgen met zijn vele vraagstukken en versomberende indrukken, die zich aan zijn geest opgedrongen hadden, kwam over De Visscher. - Dat is wat goeds, complimenteerde hij, wijzend naar zijn bitterglaasje. - Vindt u?... Ja, 't is mijn principe, liever wat minder, maar wat goeds... dat is mijn principe, en daar bevind ik mij wel bij... ik betaal dan een cent meer, maar dan heb ik ook iets, zièt u!... dan hèb ik ook iets... veel menschen kijken het eerst naar de quantiteit, maar zij doen daar toch verkeerd aan... - Ja, een boer en een Peelwerker zouën het liefst een bak van een halven hectoliter aan den mond zetten... - Daar hoor ik weer den echten De Visscher, lachte Verhoeven. - Ik heb meermalen opgemerkt, dat men van u eigenaardige zetten kan hooren, altijd origineel, ja waarlijk, altijd origineel... Maar pour revenir à nos moutons, zooals de Franschman zich uitdrukt, weet u, wat nu eigenlijk het heele geheim is van een smakelijk, pikant bittertje? Dat zal ik u nu eens zeggen, of liever, ik zal u eens vertellen, hoe ik dat klaar maak. Ik koop geen bitter... (met een klein lachje van raadselopgevende gewichtigheid) ik koop geen bitter... maar een flesch goeie ouwe klare, daarbij een fleschje van de fijnste boonekamp en dan meng ik dat ondereen in een verhouding van vijftien tot één, ziet u, die ver-
[pagina 122]
houding, dat is 't 'm, daar zit de knoop... dan krijgt men een pikant borreltje, dat niet brandt... èn men weet, dat het geen knoeierij is... Nu zult u vragen, hoe komt u nou dááraan; dat zal 'k u ook zeggen. 't Gebeurt nog al eens vaak, als ik op de villa kom, in verband met ambtszaken, ziet u, dat meneer of mevrouw zegt: ‘kom, meneer Verhoeven, gebruik met ons een elf-uurtje’... zoo heel en famille, ziet u, heel en famille... Verhoeven liet zich achterover vallen in zijn leunstoel en sloeg zijn eene been over het andere. Met een wijden zwaai van zijn arm bracht hij de sigaar tusschen zijn lippen, in een geurenden omhaal van woorden en met deftigdoening in zijn houding verder vertellend. ... Nu had ik dikwijls gedacht, wat schenkt de directeur een heerlijk borreltje... en op een goeden keer (met een handgebaar), we zaten weer zoo heel gemoedelijk bij elkaar aan een bittertje, heel gemoedelijk, zooals dat de gewoonte is, ziet u... toen zei ik: mevrouw, zei ik, nu moet u me toch eens zeggen, als hetvan mij niet te vrijpostig is gevraagd, hoe maakt u toch zoo'n overheerlijk bittertje klaar... en toen legde mevrouw mij dat uit... 't is heel eenvoudig, nietwaar, als men 't maar weet... - Ja, heel eenvoudig, stemde De Visscher toe, om toch iets te zeggen. - Nu kent u het geheim ook, en als u eens in het huwelijksbootje gestapt zijt, kunt u er uw voordeel mee doen... - Ik trouwen?... Daar zal ik wel nooit tijd voor krijgen... - Geen tijd? lachte Verhoeven. - O, dat hebt u zeker van... van... wie bliksem was 't ook weer... o, ja van Prins Maurits? Die had immers ook geen tijd om te trouwen... maar dan hoop ik toch, dat u het niet zult aanleggen als hij... want dat moet nogal een rare sinjeur zijn geweest... geestigde hij door. - Maar nu moet ik u toch eens vragen, u doet immers veel aan geschiedenis, is het waar, dat Prins Maurits wel vijf en twintig kinderen gehad heeft? - Ja, dat kan best... - Wanneer denkt u examen te doen voor middelbaar Nederlandsch en Geschiedenis? - Ik examen doen? Dat ligt heelemaal niet in mijn plan! - Dus u liefhebbert maar wat? Ik heb altijd gedacht, dat u die akte wilt halen. Daar is toch wel een goede positie mee te krijgen. Een kennis van mij haalde middelbaar Fransch en werd toen gauw leeraar aan een hoogere burgerschool... goed-af, hoor... vierentwintig honderd
[pagina 123]
pop... deze week heb ik nog een briefkaart van hem gekregen, wij onderhouden de vriendschap nog altijd... De Visscher gevoelde heelemaal geen lust om te pogen Verhoeven aan 't verstand te brengen, wat zijn studie eigenlijk omvatte en wat ze voor hem beteekende. Hij zag er ook geen kans toe. Deed maar, er zich van afmakend: - Nee, ik zal mijn weg op een andere manier moeten vinden... - Nu ja, ieder zijn zin... ik kan u ook verzekeren, dat het geen bagatelletje is zoo'n middelbaar Fransch, ik ben er indertijd ook aan begonnen... d'r zit wat in in een Fransche grammaire, als men dieper wil doordringen in de geheimen... dan krijgt men de finesses... maar onder de hand ben ik hier benoemd en nu heb ik geen tijd meer ... ja, dat waren blokkers aan onze school, we zijn ook allemaal goed terecht gekomen... onze patroon was een duchtig werker, hoor, van zijn voorbeeld ging veel invloed uit... U zult hem wel kennen hij heeft een spraakkunst geschreven voor de hulpakte, die erg in zwang gekomen is... - Ja, 'k heb ze wel 's gezien... - Natuurlijk... hij maakt vooral veel werk van de zinsontleding... op dat veld liggen voetangels en klemmen... als je hebt: ik hoor zingen, ik hoor den vogel een lied zingen... daar zit heel wat aan vast... om de ware manier te vinden... - Echte geestesgymnastiek, deed De Visscher ironisch... - Juist, juist... kijk, aardig gezegd, geestesgymnastiek... zooals lichaamsoefeningen de... de... kracht, de buigzaamheid van het lichaam... juist... heel interessant... en dan heeft-ie nog een methode geschreven voor rekenen, en een voor taal, en voor aardrijkskunde... - Jawel, hij heeft dat veld vrij goed afgegraasd... - Ja, het moet gezegd worden, een veelzijdig ontwikkeld man, van alle markten thuis... ik gebruik zijn methoden op mijn school ook... krijg er heel bevredigende resultaten mee... 't spreekt vanzelf, dat de onderwijzer boven de methode moet staan, zeker, zeker... dat wordt helaas maar te veel uit het oog verloren... vooral als men zes klassen alleen voor zijn rekening heeft, zooals ik, komt er heel wat studie bij te pas I.. daar hebt u bijvoorbeeld leerplan en rooster, daar heb ik al wat avonden op zitten te werken, dat beloof ik u, en nu heb ik 't ook wel aardig in orde... ofschoon, dat ik er volkomen tevreden
[pagina 124]
mee ben, nee, volkomen tevreden, dat niet... nu is het wel waar, dat ik over mijn eigen werk niet gauw tevreden ben... Een bescheiden doend lachje trok weer om zijn mond. Het leege gesprek begon nu wat te stokken. De Visscher had over schoolinrichting heel andere denkbeelden, maar zijn kop stond er niet naar om daar nu over te beginnen. Allerlei gedenk ging in hem om, terwijl hij nu en dan iets zei, als de blikken van Verhoeven om antwoord vroegen onder het vertellen. Dat was nu nog een man uit de oude maatschappij, zooals hij ze zelf ook nog had meegeleefd. Levendig stond het hem nog voor den geest: uren volpraten met holle zinnen... Het veranderde levens-beschouwen was langs Verhoeven heengegaan, terwijl hij opgesloten zat met zijn zinsontleding, zijn grootsten gemeenen deeler en een Fransche spraakkunstdefinitie.... - Zeg, amice, onderbrak Verhoeven plotseling, toevallig las ik dezer dagen van u dat artikel over vroegere toestanden in Brabant... heel aardig, goed geschreven... ja, ja, mooi gesteld... u hebt daar heel wat bijeengesnuffeld... - Ja, 't zijn me de tijden wel geweest, hè... kunnen we daar nou naar terug verlangen?... - Nee, 't was toen niet rooskleurig, tenminste zooals u dat beschreven hebt... maar het verwonderde mij, toen ik 't las, dat in onze geschiedenisboeken daar niets van staat... - In de boeken voor 't examen niet, nee, maar hoe zijn die gemaakt?... ik heb zelf gevonden, wat ik geschreven heb, in archieven en oude boeken... 't is op enkele pagina's gedrukt, maar het heeft een heelen tijd van zoeken gekost... - Heel lezenswaardig is 't, dat moet ik zeggen... - 'k Hoor, dat de geestelijken er verschrikkelijk kwaad over zijn, maar wat er staat is de waarheid... - De waarheid, ja, ja,... maar de waarheid mag niet altijd gezegd worden, vooral niet door een onderwijzer... - Dat is nou altijd hetzelfde liedje. Niet de waarheid zeggen, maat zwijgen of mee helpen wegpraten... alsof daar een goede zaak mee gebaat is... ik spreek geen woord tegen den godsdienst, openbaar alleen de maatschappelijke toestanden, zooals ik die vind... laten we toch verkeerd noemen, wat niet deugt, en anders gaat de nieuwe maat schappij ons over den kop... dat verdomde conservatief gezanik hier...
[pagina 125]
De Visscher maakte zich warm en schoot uit in een aanval op zijn tegenstanders. - Verander dat maar eens, lachte Verhoeven op. In kleine dorpen is de macht in handen van enkele personen en tegen hen is niets te doen, zij kunnen alles, en wie er zich tegen verzetten, stoot zijn hoofd, voor altijd... ik moet u eerlijk zeggen, ik zou mij er niet mee bemoeien... trouwens, ik zou er niet tegen kunnen ook... ik geef er de voorkeur aan in vrede te leven met de menschen, die 't roer nu eenmaal in handen hebben... - Alles goed en wel, maar ik verbreek dien vrede toch niet... is het dan mijn schuld, dat de waarheid over onze streken niet aangenaam klinkt?... - Jaaa... maar wat u zegt, wordt niet graag gehoord... Was dat uw eersteling?... - Nee, ik heb van dien aard al verscheidene stukken geschreven... - Nou, neem me niet kwalijk, dan begrijp ik best, dat ze het land aan u hebben... - Ik vind dat juist niet natuurlijk... - Die andere stukken van u heb ik niet gelezen... och, om de waarheid te zeggen, ik houd niet van lezen... of liever, voor ontspanning lees ik wel eens een goed letterkundig werk... dezer dagen ben ik weer eens bezig geweest aan de gedichten van den Schoolmeester... eenig, eenig... hoe dikwijler men het leest, hoe meer schoonheden men ontdekt... dat is humor van 't zuiverste water, nietwaar?.... - Flauwe moppen, dunkt me... of op te vatten als parodieën, dàn is 't wat anders... Verbaasd schrikte Verhoeven op. Toen: - Neen, amice, dat ben ik niet met u eens... Daarna vervolgend met een autoritair vergoelijkend lachkneepje om zijn mond: - Misschien hebt u die geestige gedichtjes niet met studie gelezen.. 'k hoop, dat u die vrijmoedigheid niet kwalijk zult opvatten, maar waarlijk, ik kan u aanraden 't nog te doen... wel wil ik gaarne toegeven, dat we niet te veel keuze hebben... Roskam van Vondel, ‘Hoe koomt, doorluchtige Drost, dat elck van Godsdienst roemt, En onrecht en geweld met desen nacm verbloemt... ‘kijkt, dàt zult u zeker wel bijzonder mooi vinden? Nu er is ook maar één Vondel, nietwaar, de prins der dichteren... En dan Marco en Jaromir, geestig, geestig...
[pagina 126]
De Camera Obscura... aandoenlijk die vertelling van het diakenhuismannetje... en... ne... Maar zet daar eens naast... Klopstock bijvoorbeeld, wat een taal!... Of Sans Famille par Hector Malot... schoon, schoon... En niet te vergeten Schiller... van hem heb ik voor m'n Duitsch eens gelezen... och, dat ding van... ne... nou 't doet er niet toe, het wil me juist niet invallen, maar in ieder couplet vindt men haast een grammatische merkwaardigheid... - Maar nou ben ik 't weer heelemaal niet met u eens.. onze literatuur is toch véél rijker... - Ja, ik wil niet tegenspreken, dat er méér is, maar dàt zal toch wel het voornaamste zijn... - Welnee, 't lijkt er niet op... - Zoo, dat meen ik toch beter te weten; onze leeraar op den cursus voor hoofdakte heeft die werken met ons behandeld, en die kende zijn vak, dat kan ik u verzekeren... die liet geen enkele moeilijkheid zitten, hoor... twee volle lessen heeft-ie besteed aan den eersten regel van Roskam... - Dan begrijp ik niet, hoe hij er ooit doorheen gekomen is... - Daar komt nu weer de echte De Visscher te voorschijn, lachte Verhoeven gretig op, blij van dat onderwerp af te kunnen komen. - Altijd klaar om er een zet tusschen te gooien... Attisch zout voor het gesprek, waarlijk Attisch zout... daarom vind ik het juist zoo vreemd, dat u niet van Den Schoolmeester houdt... men leest toch een boek voor ontspanning... voor z'n plezier... om het nu eens eenvoudig uit te drukken, om ook eens te kunnen lachen... De pastoor kwam aan de deur met de krant. Juffrouw Verhoeven noodigde hem uit toch even binnen te komen. - Toe, mijnheer pastoor... één bittertje dan... m'n man heeft ook juist bezoek... - Zoo, zijn ze den boel weer aan 't opmaken... wie is er?... - Meester De Visscher uit Peelheim... - O zoo... anders graag, juffrouw, da wete ge wel, maar op de villa staat m'nen borrel al klaar, en ik mag 'm toch nie late verschrale... Juffrouw Verhoeven kwam binnen met De Tijd en legde het blad op de tafel. - Wat had-ie weer, lachte Verhoeven al vooruit, ofschoon hij het heele gesprek gehoord had. Zijn vrouw vertelde het nog eens over.
[pagina 127]
- Altijd dezelfde grappenmaker, schudde hij z'n kop, nog nalachend over den borrel, die klaar stond en verschralen zou. Tot De Visscher: - We lezen samen De Tijd, weet u, en gaan heel amicaal met elkaar om, heel amicaal... een joviale man... nu, u begrijpt, nietwaar, in zoo'n plaats als hier vormt wat de Duitschers zoo kernachtig noemen, ‘die bessere Gesellschaft’, een kringetje, een kransje of hoe 'k het heeten moet... enfin, in 't kort gezegd, men tracht wat poëzie te brengen in het leven door een gezellig, vriendschappelijk verkeer... De Visscher had moeite den drang tot lachen te onderdrukken, die in zijn borst optrilde, over die ‘korte’ manier van spreken. - De pastoor zal hier heel wat te stellen hebben, met het Peelvolk, begon ie, pogend iets uit te vorschen, wat hem interesseeren kon. - Ja, nou, hij heeft geen lichte taak... maar hij is een onvermoeid man... u begrijpt, het zijn ruwe kerels, ze zuipen en vechten, en dan die meiden, vooral ook die keetmeiden van de ongetrouwde ‘Poepen’... ja, excusez, ze leven waarlijk als beesten... en soms spelen ze leelijk den baas, maar, mijnheer Van Appelen is niet bang, hoor... hij kan ze wel aan, als het erg spant... goeie politie is er ook, marechaussee... en natuurlijk, als het al tè erg wordt, gaat-ie eenvoudig naar den directeur, en dan is 't kort-en-goed: ‘marsch!’... De Visscher had wel eens gehoord, dat pastoor Van Appelen soms leelijk uit den hoek kwam en geducht de waarheid zei, niet in kanselstijl van woordenomhaal en over de koppen heen vliegende abstracties maar in eenvoudige taal, soms zelfs in dialect. Dat beviel hem wel. Hij vroeg, of dat waar was. - Soms valt hij wel wat grof uit... maar als men alles weet, is het toch ook te verklaren, meende Verhoeven te moeten vergoelijken. - Ja, maar ik wil 't ook niet afkeuren... Daardoor aangemoedigd, vertelde Verhoeven vrijer: - Een paar weken geleden had de pastoor nog eens gepreekt over vrijen en trouwen. Jullie, zei hij tegen het volk, kent niks van vrijen. In plaats van daar nuchter, met gezond verstand, eens goed over na te denken, begin je met zatten kop en dan wordt er op los geleefd, alsof er een troep dieren bij elkaar waren in plaats van menschen. En dan? Dan moeten ze trouwen. De man weet niet, of hij een goede, spaarzame huisvrouw, de vrouw niet, of zij misschien een dronkaard krijgt, maar als ze het ondervinden, is het te laat. Dan is het vechten
[pagina 128]
en kijven en slaan en armoede lijden, een schandaal van den morgen tot den avond... - En het volk? - O, dat stond te lachen, dat had er lol in, zoowat hoort het graag... Maar laatst was het ook schoon: er zaten altijd een paar arbeiders onder de preek te slapen en toen dat weer eens zoo was, zweeg-ie midden in de preek opeens pafstil. Zoo bleef-ie een oogenblik staan, en dadelijk werden de slapers wakker. 't Was doodstil in de kerk. Ze stonden allemaal te kijken, alsof er een mirakel zou gebeuren. Heel kalm zei de pastoor: als ik met de vuist op den preekstoel sla, dat de kerk davert, dan zitten ze rustig te slapen en onder in de kerk wordt er gebabbeld, en als ik niets zeg, worden ze dadelijk wakker en de praters houden zich stil. 't Is de verkeerde wereld, trek je een varken aan 't oor, dan loopt het achteruit, maar pak je 't bij den staart, dan schiet het vooruit... of hoor je misschien de preek niet graag?... Nou, je zult er niet van vrijkomen, hoor... Aan lachen geen gebrek, dat kunt u denken, en daarna ging-ie gewoon door, alsof er niets gebeurd was... Maar dat praten in de kerk heeft-ie eindelijk toch in één keer uitgemaakt. Het was ook àl te grof. Hij heeft er twee laten verbaliseeren, die hebben allebei tien dagen gekregen voor de rechtbank, en nou is 't voor goed uit. Verhoeven vertelde nog wat door over pastoor Van Appelen. Met den directeur kon die 't best vinden, en met mevrouw ook. Hij kwam veel op de villa, iedereen dag bijna, soms zelfs twee, drie keer per dag. Als de pastoor niet hier is geweest, dan weet ik niet, wat er is, zei mevrouw gewoonlijk. Dan is 't net, of er ergens wat ontbreekt, of er een leegte is, 'k weet zelf niet hoe... Nou, de pastoor was in Lizaveen dan ook goed af, eigenlijk heel wat beter dan in een gewone parochie. Een goed salaris, een prachtig huis, brandstof vrij, en wat er verder nog allemaal van de villa kwam, den eenen keer een mand wijn, den anderen keer een zending fijne vleeschwaren of gebak, van alles wat... In zijn vrijen tijd ging-ie jagen of vogels vangen met het net... Mijnheer Van Appelen verstond de kunst van politiek ook uitstekend. Hij liet den directeur maar baas en meester, en wat-ie graag had, kreeg-ie er gemakkelijk door... Verrast keek De Visscher op naar Verhoeven. Wat die dáár vertelde, had hij heelemaal niet verwacht van den man, die even te voren nog
[pagina 129]
zinnen van gemaakt, leeg spreken aan elkaar had zitten te rijgen. Die wist dus van knepen om iets gedaan te krijgen voor zich zelf?... - Hoe gaat dat dan met de protestanten hier? - O, voor hen komt een dominee uit de stad, iedere week... die vreemden zijn een vlottende bevolking, begrijpt u, op den duur verwacht de maatschappij een heel anderen toestand... de godsdienstoefeningen worden in hetzelfde gebouw gehouden... - Wat een verandering, hè, eerst die verbitterde twisten... - Ja, maar 't is gek... ik moet zeggen, ik heb 't zelf in 't begin vreemd gevonden den pastoor en den dominee vriendschappelijk met elkaar te zien omgaan... bedenk eens, hoe die gezindten elkaar toch altijd bestreden hebben... - Och, als de godsdienst dienen moet om de politiek en de zucht naar macht te bedekken... 't is toch zoo'n treurig ding... hier is de toekomst in dat opzicht zuiverder, ten slotte blijft de directeur de man... In het begin waren er wel wat scheldpartijen geweest. Dat ging maar: ‘geuzen’ en ‘papen’... De roomsche werklieden konden niet velen, dat de protestanten in hun kerk kwamen, en de protestanten zwegen ook niet. Op den duur had 't zich echter gelegd, door 't optreden van de herders. Zij maakten 't de lui duidelijk, dat zij allemaal christenen waren... Ja-nou, zeien ze toen, voor hun part dan ook, as 't dan tóch allemaal ‘eenen duvel’ was, dan hoefde d'r dikwijls ook zoo'n groot leven niet gemaakt te worden... - Als een mensch begint te denken, wordt-ie gevaarlijk... - Daarom is 't zaak in-tijds dat denken te voorkomen... 't Vloog Verhoeven uit den mond, in zelf-vergetend uit de rol vallen. Verschrikt, dat hij zich aan 't verpraten was, trachtte hij zich te herstellen: - U begrijpt natuurlijk, ik bedoel dat alleen om 'ns te lachen... dat begrijpt u, nietwaar? vorschte hij. De gedachte flitste De Visscher door den kop, hoe hij zich toch in Verhoeven vergist had. Hoe was dat nou mogelijk? En wàt was die man eigenlijk? Een intriguant? Of slechts een raadje in het ingewikkelde gangwerk hier? Of wàt? Hij voelde zich verward in dat onzekere, en wilde meer weten, verlangde naar helderheid om Verhoeven te kunnen zien zonder omhulsel
[pagina 130]
van leeg gepraat. Tot nog toe had hij geluisterd, nu trok hij met één greep het gesprek naar zich toe. Ja, dat niet-denken, dat machinaal werken en suf-berusten van de arbeiders had hem dezen morgen weer getroffen. 't Was ellendig om aan te zien, die wegdoffende onverschilligheid en dat ondergaan van allen levenslust in zwoegen, en in genot van alcohol en zinnelijkheid... Het leven van die arbeiders was geen mènschenleven meer... zulk een werken was een verslaving... Die arbeid kon geen welvaart, geen geluk in de gezinnen brengen, omdat de geest erdoor verdoofde, onvatbaar werd voor edeler gevoelens en het lichaam een soort verkwikking ging zoeken in uitspattingen... Misschien - die mogelijkheid schoot opeens op in zijn denken - misschien hadden zoo'n zwoegleven en armoede wel een gelijksoortigen invloed op den mensch als luiheid en overvoeding, omdat beide toestanden naar prikkeling zoeken... Hij liet zich gaan in het uiten van zijn gevoelens, oningehouden, maar bleef kort en scherp in zijn uitdrukkingen, onderwijl zijn blikken richtende naar Verhoeven. Die zat klein, als gedrukt onder vrees, zenuwachtig draaiend op zijn stoel. Alleen een enkele maal benauwd uitgeknepen zeggend: - Ja, ja... - Is 't waar of nie, drong De Visscher aan op een bepaald antwoord. - Wat zal 'k zeggen, zocht Verhoeven naar neutrale woorden. Maar de Visscher liet hem niet los. Eindelijk begon hij, geirriteerd doordat hij geen ontkomen zag: Dat was allemaal goed-en-wel, maar was hij daar aansprakelijk voor?.. - Nee, natuurlijk nie, geen kwestie van... Wat zou hij daaraan kunnen doen? Hij kon dat immers niet veranderen, al ging hij daarvoor ook spreken op dezelfde manier. Als hij de arbeiders ging beklagen, zou-ie zèlf gauw te beklagen zijn, en zijn gezin erbij. Nú had-ie het goed. Mocht hij zijn salaris, zijn vrije woning met vrij stoken en andere inkomsten van lessen op het spel zetten door zich te bemoeien met dingen, die toch niet in zijn macht lagen? Ja, als hij openbaar onderwijzer was, zou-ie zeker onafhankelijker zijn, ofschoon die onafhankelijkheid ook niet veel te beteekenen had in de werkelijkheid, behalve dat ze nog vergezeld ging van een hongerloon... - Dat zal iedereen me toch moeten toegeven... - Zeker, maar ik heb 't ook niet tegen u... - O nee, nee, dat is waar...
[pagina 131]
Men moest ook het een zoo goed als 't ander zeggen. Dat er in vele huizen armoede was, aangenomen, maar hoe werd er ook geleefd? Er waren toch ook gezinnen, waar iedere week over de dertig gulden konden binnenkomen... konden... en er was nog armoede... op een paar na verdiende niemand van het administratie-personeel zooveel... - Nu ziet u over het hoofd, dat in die gezinnen gewerkt wordt door drie, vier volwassen personen, die den leeftijd hebben om te trouwen.. - Jaaa, als u 't zóó neemt... - Zeker, hoe anders? Ieder voor zich ondergaat ook den Peelarbeid Verhoeven was 't er toch nog niet mee eens. Hij misgunde den arbeider geen uitspanning bijvoorbeeld op den Zondag, maar er werd wel eens gezegd: ‘een boer is een beest, al wordt hij driemaal de wereld rondgebracht’... hij had hier de arbeiders toch niet als zooveel beter leeren kennen... - Nee, dat geloof 'k... ik weet, hoe 't er toegaat... maar ik vraag mezelf af, of dat noodzakelijk is... als die menschen nu eens wat ontwikkeld waren, minder zwaren en vooral minder langdurigen arbeid hadden om ook eens hun gedachten op iets anders te kunnen zetten... - Utopieën, mijn waarde, utopieën.. niets anders dan utopieën... het geld regeert de wereld... het geld is de ziel van de negotie... Weer trok Verhoeven dat autoritair medelijdend lachkneepje om zijn mond... Toen: - En bij ‘De Nijverheid’ is het toch nog heel wat anders dan bij Peelheim, voor den werkman... - Nou, daar noemt u me ook iets... Peelheim!... 'n knoeiboel op groote schaal... slecht betaalde arbeiders, gedwongen winkelnering, een tractementenfabriek voor de vriendjes, een gemeentekas, die uitgeput wordt en 'n bevolking, die langzamerhand zit te verarmen bij de schatten... En Verstegen & Donk, dat was maar een treuzelzaakje, deed Verhoeven kleineerend. Slechte machines, ieder oogenblik défect... Het sukkelde maar wat voort met een handvol arbeiders. Verstegen zou er wel mee uitkomen, daar was-ie glad genoeg voor, en anders zette hij den boel dadelijk stop, dat had-ie al eens meer gedaan. Er waren praatjes, dat-ie een directeur bij de fabriek zou zetten, maar - knipoogend - er moest weer iets tusschen zitten van... enfin, cherchez la femme... Over Peelhim had de directeur het kort geleden nog eens gehad;
[pagina 132]
ze zaten allen bij elkaar aan een glas wijn op een avond, de directeur, de pastoor, nog een paar heeren en Verhoeven ook, toen het gesprek er toevallig op kwam. Ja, zei de directeur, dat is een manier van zaken doen, die nèrgens op lijkt. Handel drijven met het buitenland, en geen van de raadsleden, die een vreemde taal kent, ook de secretaris niet; de meesten kunnen nog niet dragelijk een Hollandschen brief lezen. Nu heb ik iets vernomen van het aanstellen van een handelsagent, maar Jennesen heeft iemand voor, die geloof 'k, aan hèm gewaagd is... - Wie is dat, stoof De Visscher dadelijk op, ten volle geinteresseerd.. - Dat kan 'k niet zeggen, de directeur noemde den naam niet en ik wilde natuurlijk niet zoo onbescheiden zijn te vragen... De directeur vertelde toen nog verder, dat hij voor de aardigheid eens een verslag had ingezien, maar het was een administratie, waar geen mensch uit wijs kon worden. Verhoeven had die zaken niet begrepen, maar een paar van de heeren riepen, hoe het mogelijk was, dat zoo iets aan den gang kon blijven. - In Peelheim kan alles, riep De Visscher uit, als de secretaris er maar voordeel in ziet voor zichzelf en de vriendjes... - Ja, dat vergat ik nog, deed Verhoeven, alsof 't hem plotseling inviel, de directeur had 't toen ook nog over onderwijzer De Visscher, die de gemeente-exploitatie bestreed. Hij zou wel belangrijke gegevens kunnen verschaffen... - Ja, drifte De Visscher weer op. Dan moet ik eens naar hem toe... - Dat zou ik u aanraden, amice... weet u wat, als u van mijn diensten gebruik wilt maken, wil ik u bij gelegenheid heel graag introduceeren u begrijpt, nietwaar, dat maakt altijd een goeden indruk... niet om mezelf op den voorgrond te willen zetten, heelemaal niet... - Zou 't vandaag niet kunnen?... - Nee, nee, dat gaat niet, 's Zaterdags is het druk wegens de uitbetaling... Maar die raadsleden van Peelheim, meende Verhoeven, dat moest toch wel een troepje wijsheid bijeenzijn... - Net als op andere dorpen ook, niemand komt in den raad dan bij de gratie van de heeren op 't raadhuis, als 't noodig is, gesteund door machtige helpers... Ja, Jennesen lachte zelf de boerenraadsleden uit. Toen de gemeente de telefoon had aangelegd, was hij op 't werk en had aan den directeur
[pagina 133]
verteld, dat een van de wethouders zijn geleerdheid ook eens had gelucht door te vragen, of zoo'n telefoon al weer veel brand zou kosten... hij dacht zeker, dat het een stoommachine was... Verhoeven liet zich met zijn rug tegen de leuning van zijn stoel vallen, in een lachschudding, tusschen de hijgingen van zijn adem door uitstootend: brand... voor de telefoon... _* De Visscher ging wat gebruiken in het stationskoffiehuis. Er was niemand. Het café-lokaal zag er netjes uit. Om de tafeltjes lichte, handige stoelen, de muren behangen en het plafond geverfd met in 't midden een rozet in kleuren. Aan één kant een buffet met flesschen in een groote witte kom en een blankgeschuurde koperen bierpomp. Een nieuwerwetsch café, zooals er op de meeste dorpen nog geen waren. Luchtig en frisch. De dorpsherbergen waren nog bijna algemeen kleine, hokkige vertrekjes met lage zoldering en uitgetrapten steenen vloer. Stoelen met biezen matten en paalrechte leuning. Op de tafels zware aarden luciferspotten, waarmee geslagen of gegooid werd in vechtpartijen. Terwijl hij zat te eten, hield de kastelein hem gezelschap. De Visscher veronderstelde, dat hij wel een drukke herberg zou hebben. Neen, door den dag kwam er weinig. 's Zaterdags en 's Zondags meer. Veenarbeiders hadden er den aard niet, voelden er zich te veel gedwongen, omdat ze niet zoo konden ‘baldoeteren’ als ze wilden. Zij gingen liever naar Drika... Dat was een klein herbergje, wat afgelegen in de hei, zoowat een kwartier van 't station af. Eigenlijk maar een hutje, men kon niet binnen zonder bukken. 't Ding viel haast in. Die menschen waren een café begonnen sinds er in het veen gewerkt werd. En 't was er druk. Er werd per jaar voor over de achtduizend gulden jenever omgezet, behalve het bier. Iederen avond trokken er een troep veenwerkers heen, ze konden er doen, wat ze wilden. 't Was altijd ‘naar Drika’. Zoo heette de dochter, een meid van een goede twintig jaren, een slet, deed de herbergier. Het mes sneed er aan twee kanten, helderde hij nog op, grinnekend. De ‘Poepen’ namen de keetmeiden mee en dan werd het er een boeltje... Als ze dan het lijf vol drank hadden, kwam zoo'n heele troep ook wel
[pagina 134]
eens bij hèm binnenvallen, met een geweldig lawaai en naar niets meer luisterend. Dan durfden ze en hingen verschrikkelijk de beest uit, gingen soms niet eens buiten.. Of de marechaussee 'r bij stonden of niet, dat was hetzelfde, ze konden er toch niets tegen maken... Zoo'n kroeg moest eigenlijk niet kunnen bestaan, maar er was niets tegen te doen. De grond hoorde in eigendom toe aan de lui. Van oudsher had die familie er al gewoond. Er werd wel eens gezegd, dat lang geleden daar een hutje was gebouw I van palen en heiplaggen door een armen kerel, dien ze in alle Peeldorpen kwijt wilden zijn, en die toen zoowat zijn kost verdiende met bezems binden en die langs de deuren venten. Het verhaal ging nog, dat de kinderen in het dorp voor ‘Besseme-Jaon’ op de vlucht gingen. Hij moest een langen baard hebben en ruwe haren op z'n kop. Als moeder geen ‘richt kon schieten’ met de kinderen, dan dreigde zij maar even, dat ‘Besseme-Jaon’ hen zou meenemen, heel wijd weg, naar zijn hut, en dàn... Dat bezem-binden en armoe-lijden was altijd het ambacht in dat hutje gebleven, en den naam ‘bij Besseme-Jaon’ had het gehouden, totdat het werk in het veen goed aan den gang was. Toen werd het ‘bij Drika’, en nou verdienden ze geld als water, maar het werd ook weer zoo opgemaakt. Een van de jongens ging dikwijls met den trein weg, naar de steden. Hij had den naam van in allerlei gemeene straatjes te sjouwen... Maar de arbeiders moesten bij Drika zijn en anders nergens... _* Een beetje voor schafttijd wandelde De Visscher de Peel in. Door den overvloed van indrukken voelde hij zijn kop, alsof ie was leeggeloopen. Het was hem niet mogelijk een draad vast te houden om het geziene en gehoorde te overdenken tot een geheel. De een na den ander ontglipte hem weer bij de aan elkaar rijging van de bijzonderheden. Toen liet hij zijn gedenk maar den vrijen loop, terwijl zijn blikken onbestemd dwaalden over de vlakte. Wat lag de Peel daar effen, rustig, stil onder de hooge, wijde welving van de lucht. Hier en daar een struik en een slecht gegroeide kromme boom. Een waterplas, die zilverig wit opblonk uit de verte, overtrokken met glinsterende rimpels door een zacht windje. Het hoofdkanaal, als een rechte, leiblauwe streep met de zijvaarten als dwarslijnen aan beide kanten, diep ingesneden in de gelig-groene hei
[pagina 135]
vol van paarsen en rosen bloei, in de grijze moskorsten, in de vaalzwarte plekken van afgeplagde gedeelten. De witte kiezelweg veraf vervagend in de luchtneveling. Een enkele verheffing van den bodem, als een bult liggend op de effenheid. Maar iedere lijn, iedere kleur verijlde in de ruimte. Het bleef een vlak, eindeloos groot, met een overstippeling van zachte tinten op een donkeren grond, alles overgoten van een door niets onderschept zonnelicht... Die onbewogen uitgestrektheid suggereerde zijn geest weer tot kalmte. Dat was een opademing, zich aan die eenzaamheid over te geven. Aan den kant van den weg ging hij languit liggen. Als een verfrissching snoof hij den geur van de struikhei in den neus, terwijl zijn gedachten soezerig loomden van 't een op 't ander. Van Verhoeven die anders was dan hij eerst gemeend had, iemand, die zijn wezen verborg onder een hoop leege woorden, maar in zijn schuilplaats voor zijn eigen belangen zorgde, op Van Appelen, den eigenaardigen, niet onsympathieken geestelijke, die wel de kunst verstond zich het leven aangenaam te maken, op ‘Besseme-Jaon’ en het café van Drika, op den directeur, die Peelheim ook scheen te kennen en van wien hij nog wel eens belangrijke inlichtingen zou kunnen krijgen... wie zou toch die uitverkorene zijn voor handelsagent? Dat moest-ie te weten zien te komen... Het werd warm daar onder in de hei, op de broeiing van den sponsachtigen grond, waar het beetje wind, dat er waaide, hem niet raken kon en de volle hitte van de zonnestralen op hem neerviel. Hij ging maar weer wat loopen, voelde zich nu weer frisch en opgewekt genoeg om nog meer van het veen te zien. Een eind verder lag op het kanaal een zwarte massa. Korter bij onderscheidde hij een volgeladen turfaak. Boven op de turf een man, die licht geleund stond tegen den langen boom van 't roer. Op den wal drie jongens achter elkaar, die hangend in een band over den schouder en schuin over de borst onder den anderen arm door, met gelijk vooroverzeulen van het bovenlijf en schorende stappen den aak langzaam door het water sleepten aan de door eigen zwaarte gebogen lijn. Hij zag, dat de man aan het roer droomerig naar hem tuurde. Toen, dat de middelste jongen met zijn arm achteruitzwaaide en de laatste een beweging maakte, alsof hij dat met een trap wou betaald zetten, maar opeens stil hield en weer gelijkmatig doorzeulde. Langzaamaan ging de rij jongens meer naar den wegkant, naar het De Visscher scheen
[pagina 136]
gestuurd door den laatste. Nog al meer terzij... maar daar stond een telefoonpaal. Zouën ze dat niet zien?... Plotseling bonsde de voorste zijn kop in een vooroverzeuling tegen den paal en tuimelde achterover, terwijl de anderen terugsprongen en hun lichaam wringend van optrillend, helklaterend gelach, zijn overeindsparteling in den door hen strak aangetrokken band nog bemoeilijkten. Toen hij recht stond, huilde hij van pijn, maar meer nog van kwaadheid. Tegen zijn voorhoofd kwam een buil opblauwen. Hij trok zijn band over den kop en sloeg er wild mee van zich af naar de anderen die lachend nog, achteruit scharrelden om de zwaaiende slagen te ontwijken. De man aan het roer maakte beentrekkingen, een aanloopje nemend tot den rand van den turfstapel, alsof hij van den aak afspringen wilde, en balde zijn vuist tot een dreiging met slaan. - Waaacht... lellike strekels... de broodkrumels steken ow wer... zatvrèters... - Jao mer, hij sliep... doew liep-ie tigge de paol... - Hawt owen bek toew, schavuters... as g' in de kuil staot, zal 't ow wel vergaon... deugeniete, daor ge zeet... begin'de haost?... Lachend en vechtend nog hingen de jongens hun lichaam weer in den band en gelijkmatig zeulden zij verder. De Visscher keek hen na. Zag hun lijven weer gelijk als op de maat vooroverhellen en zich weer oprichten, terwijl hun beenen stijf schoorden... 't Was een echte jongensstreek geweest, die erger gevolgen had kunnen hebben dan zij dachten en die wellicht zelfs niet was voortgekomen uit een zucht naar pijndoen. Hij moest er toch ook om lachen. Wat een harde kop! Net als die boer in Peelheim, die op een Zondagavond ruzie zat te maken in een herberg. Met één slag brak-ie den hoek van de tafel af, de kastelein gooide hem buiten met den kop tegen een lindeboom, en toen-ie dadelijk weer binnen kwam, vloekend, dat de hospes dat wel gelaten zou hebben als-ie zijn zoon bij zich had gehad, was er aan zijn kop niks anders te zien dan een groen plekje... Maar daarna hoorde De Visscher weer dat opzet van zich afschuivende: ‘hij sliep’... Dus die jongen kon slapen, terwijl zijn lichaam zeulde aan de lijn van een zwaar geladen turfaak. Hoe moe moest die jongen dan wel zijn. Weer een van die ongelukkige wezens, die zoo vroeg, op hun dertiende, veertiende jaar, al afgezwoegd zijn in deze Peel. De twee
[pagina 137]
andere, er misschien niets beter aan toe dan hij, hadden den inval gekregen om hem tegen een paal te laten loopen, en maakten zich uitgelaten vroolijk over het gelukken van het plotseling opgekomen en elkander met een enkel teeken verduidelijkt plan. Hoe konden ze nu toch eigenlijk in zoo iets nog plezier hebben? Het tragische, dat schrijnend omhoog kwam onder het uiterlijk van het lachwekkende om het plotselinge, het verrassende dóór, en over jong verwoeste levens klaagde, versomberde De Visscher weer tot zwaarmoedigend bitter gedenk. Als de jongens dertien jaar oud waren en ‘de knik kregen’, waren de ouders met hen ‘er door’.. ze waren ‘er door’, want dat slavende werk bracht wat meer verdienst, de vader alleen kon het met zijn zwoegen niet tot een toereikend loon brengen... verdronk misschien te veel om zijn oververmoeid lijf wat aan te zweepen, door de prikkeling van den alcohol... Ze waren ‘er door’, en hun jongens sleepten hun stijve lichamen voort na lange dagen van arbeid en korte nachten van rust, of liepen te slapen over den weg en zelfs onder het werk... ‘Er door’, ja, alle arbeiders waren ‘er door’, zoo gauw zij den voet gezet hadden in de Peel, waar immers het goud voor het rapen lag.. _* Tegen 'n uur of vier keerde De Visscher weer terug uit de venen. Een diep-treurige stemming drukte zwaar op hem neer. 't Scheen hem toe, alsof hij nergens meer licht zou kunnen zien, alsof het leed, hier in de Peel aanschouwd en doorvoeld, hem voorgoed zou blijven aanstaren. Eens had iemand hem gezegd: ‘het leven is, zooals men 't ziet, er blijft ook altijd veel moois te waardeeren... zie de natuur in den zomer, en ook het naakte winter-landschap is mooi...’ Ja, bitterde het in zijn somber denken op, zooals men 't ziet! Wie zijn oogen maar afwendt van het schrijnend leed en naar een boom gaat staan kijken om dan uit te roepen: ‘wat is die toch mooi!’ die heeft het wel gemakkelijk. Zelf vrij van ellende, zooals hier van nabij te zien is, kan hij dan op zoo'n wijze van het leven ‘genieten’, altijd het meer of minder gunstig lot, waarin hijzelf verkeert, dadelijk stellend naast iets treurigs. Maar de vraag blijft dan toch nog, of zoo iemand de wáárheid ziet, die zien wil... De Visscher doorleefde weer de wisseling van indrukken, die hij in den schafttijd en daarna had opgedaan.
[pagina 138]
Een troepje van twee mannen, twee jongens van 'n veertien en vijftien jaren en nog een jonger meisje lag wat afgezonderd van de andere werklieden, in de hei te eten. Uit de meeste troepen steeg geroep en gelawaai op, hier was rust. Daarom had hij zich aangetrokken gevoeld met die menschen wat te praten. Aan hun tongval hoorde hij, dat zij geen Peelheimers en ook geen ‘Poepen’ waren. Zij kwamen uiteen Peeldorp en maakten zich ook dadelijk met name bekend. Toon Peeters heette de oudste, van hem waren ook de drie kinderen, en de andere arbeider was zijn zwager. Die was getrouwd met een zuster van zijn vrouw, nog maar een jaar of drie, zij hadden twee kindjes. Jà, deed Sjang Janssen, als ik zoo'n groote had als Toon, dan was ik ‘er bovenop’. En toen Toon zuchtte, dat-ie er maar niet naar moest verlangen, weerde hij af: ‘nou praat maar, 't scheelt toch veel iedere week...’ Met verbazing had De Visscher dat eten aangezien. Een hoop dikke sneden zwartbrood lag tusschen hen in op een ui tgespreiden ‘knapzak’. Hun tanden braken er groote brokken af en kauwden die gulzig, zoodat de wangen er van opbolden. Ieder van hen, ook de kinderen, had een hompje rauw spek, dat zij tot reepjes sneden, en bij iederen brok brood duwden zij er een in den mond. Dan spoelden zijde volle monden leeg met drank. Toon en twee kinderen dronken bier uit het deksel van een groote tuit. Sjang en een van de jongens jenever. De natte kruimels persten tusschen de lippen door onder het nakauwend wegslikken. Ze waren toch goed gezond!... Ja, anders was het niet vol te houden.. Een Peelwerker, die geen goed eten kreeg, hield het geen veertien dagen uit aan zoo'n zwaren arbeid, verklaarde Toon. Er moest heel wat van de verdienste af. Een pond spek was zooveel as niks, en een liter of wat bier hadden zij ook iederen dag noodig. Melk kostte evenveel en werd ook zuur, eer zij op hun werk waren, zij moesten twee uren loopen. En koffie was ook maar koffie... Sjang Janssen had eerst in Pruisen gewerkt, en zijn vrouw ook. Zij waren echter hier getrouwd, toen nog wel een tijdje terug geweest, maar in Pruisen was 't ook slechter geworden, en het leven was er duur, als men in 't huishouden zat. Men moest al dadelijk zooveel verwonen en alles, wat men in den mond stak, moest men duur koopen... Hard werken was 't er ook, maar dàt was toch niks tegen turfgraven, hier in de Peel was 't maar slaven, nee, daarbij vergeleken hadden de boeren iederen dag Zondag... En met de verdienst in de Peel, dat mocht al zoo zijn, voor één man
[pagina 139]
alleen was 't nog minder as niks... Als ze hulp hadden van een paar kinderen, dan konden zij een weekgeld van een gulden of twaalf maken. De kinderen hielpen Sjang ook, maar daarvoor moest hij Toon wat betalen, met tien gulden was hij blij, en, ja, dan bleef er al zooveel niet meer over, als hij zijn kost er eens aftelde, dan hadden ze 't thuis nog lang niet breed. Toon en Sjang verzekerden allebei, ‘ze’ konden er van praten wat ze wilden, maar de Peel was verschrikkelijk tegengevallen... De Visscher had van hen door vragen en nog eens vragen gehoord, hoe het met 't verdienen in het veen toch eigenlijk zat en had er een heel ander inzicht in gekregen, al was 't geen bemoedigend. Hij wist nu, dat die getallen van dertig tot veertig gulden niet meer dan een klein tikje waarheid waren in een groote, de werkelijkheid bedekkende leugen... Toen zij met eten ophielden, was hij nog wat gaan loopen, denkende, dat zij misschien wat wilden slapen. Vermijdend de lawaaiende troepjes dwaalde hij wat rond, doelloos, het Peelheimsche veen op. Tegen een turfhoopje lagen twee jongens. Hij zag, dat ze voorzichtig nu en dan den kop oprichtten om over het stapeltje heen te kijken en daarna weer snel het bovenlijf omlaag trokken, terwijl de een den ander aanstootte met een elleboogstomp. Korterbij meende hij aan hun houding te zien, dat zij lagen te giechelen met den mond op den grond. Schokken trilden door hun lichaam. Opeens sprongen zij op, een schreeuw uitstootend, en liepen weg, over de hei. En op hetzelfde oogenblik schoten aan den anderen kant van den hoop ook twee lichamen omhoog, met de plotselinge korte beweging van schrik. Hij kende Peer en de meid terug, die hij 's morgens in den trein had gezien. De meid streek over haar haren en langs haar kleeren, terwijl Peer de vuist balde naar de jongens, die in de verte met tergend gelach grof-dubbelzinnige bewegingen stonden te maken naar hem toe. Peer prangde een vloek uit: ‘Verrekkelingen...’ Na den schafttijd had hij het werk willen zien. Toon Peeters en Sjang stonden in een kuil turf te steken, de bloote voeten in den modder en de beenen overspat met grauwe vlekken. Zij hadden geen kleeren aan 't lijf dan de broek met hoog opgestroopte pijpen en een bont hemd, dat open hing op de borst. Hun rooie gezichten waren bedekt met glimmend zweet en vuil, zooals zij daar stonden te zwoegen, met wilde oogen van inspanning, en hijgend van de hitte onder de middag-
[pagina 140]
zon, waren zij dezelfden niet meer van straks, waren zij voortgezweepte werkbeesten, die hun laatsten krachten samentrokken uit vrees voor de dreigend knetterende slagen. Ieder oogenblik slokten zij gulzig aan de tuit met bier, met lange teugen den drank inhalend in de keel, zoodat het bruine vocht sijpelde langs de kin en in het zweet en vuil vervloeide. De kinderen sjouwden de zware natte turven op rijen, waar ze moesten drogen... Terwijl hij langzaam voortging, de vale vlakte door naar het fabrieksterrein, zag hij dat tooneel weer vóór zich, in al zijn verschrikking. En in zijn versomberd denken liet hij het uitleven tot een geheel van afgebeulde krachtige mannen en overwerkte, vroegrijpe kinderen, die dorstten naar sterken drank en op de grofste wijze het dierlijke van den ruwen, afgeslaafden mensch zich zagen uiten... De eindelooze uitgestrektheid grauwde rond hem heen. Van alle kanten stuwde de weemoed op hem aan, beklemmend, verpletterend. Een drang lag er in zijn borst, alsof hij het moest uitsnikken, wat er in hem omwoelde, om lucht te krijgen. Hij smachtte nu naar een andere omgeving, met huizen en menschen, om te ontkomen aan die wijde vale ruimte van effen heibodem, waarover de somberte heendreef... Overal neerdrukkende zwaarmoedigheid. Over den grauwzwarten grond, over den langen rechten weg, over de vaarten door het veen tusschen de ruig bewassen oevers. Als zijn voeten hol opklonken op de bruggen en de kettingen knarsend piepten onder den druk. In de melancholieke melodie van een oud, veelstrophig minnelied, dat in een planken keet gezongen werd door zachte vrouwenstemmen en in eentonigen gang tot hem aandeinde... _* Nu ook weer zag hij jongens een zwaren turfaak voortzeulen door het gelijkmatig vooroverbuigen en weer oprichten van hun bovenlijf in den band. Het ging zoo langzaam, dat zijn loome stappen hen nog gemakkelijk inhaalden en spoedig achter lieten. Dadelijk dacht hij aan het voorval in den morgen, en als een verbazing kwam de vraag in zijn geest op, hoe 't toch mogelijk was, dat die jongens nog op zulk een pleziertje konden prakkezeeren. Misschien voelden zij zelf het treurige van hun lot niet, zeker konden zij nog niet overzien en volkomen begrijpen, wat het worden zou. Maar ook de oudere werklui zochten
[pagina 141]
naar wat vroolijkheid. Een plotseling opklaterend gelach met geroep had na den schafttijd zijn aandacht getrokken. Toevallig had een arbeider gezien, dat eenige muizen aan een ‘knikkezak’ zaten te knabbelen en zich vergastten aan 't spek en 't brood. Ze hadden gaatjes in het linnen gevreten. Op zijn geroep schoot de eigenaar toe, greep den zak op en kneep nog een muis, die er binnen in zat, tusschen zijn vingers dood, zoodat het bloed op het grijze snuitje druppelde. Toen gooide hij ze weg en duwde de aangebeten brokjes in zijn mond: - Zoo'n loeders... ze denke zeker, dat ik 't zelf nie op kan... Nog anderen waren komen kijken en vermaakten zich uitgelaten met dat afwisseling brengend gebeuren. 't Scheen De Visscher alles een raadsel toe. Dat zich vroolijk maken over een nietigheid vereenigd met het harde bestaan van zwoegen en armoede zonder uitzicht op verbetering en met de zucht naar alcoholprikkeling en zinnelijk genot... Was het de kleinheid van geest, die bij die volwassen menschen het een met het ander kon doen samengaan? Of was het nog een opwakkering van den beteren aard der bevolking, die hier gedoemd werd tot verbastering in ondergang?... Ook de jongens, die kruien moesten, trachtten nog een soort spel te maken van hun werk, onbewust zichzelf daardoor opwekkend en aanvurend. Ze moesten met hun kruiwagen over een plank en reden elkander vlug na om den voorman het wiel op den hak van den klomp te duwen. Als dat lukte, was het zeker, dat er een stuk uit den klompenhiel knapte. Het was De Visscher ook opgevallen, dat verscheidene jongens niet bij elkaar passende klompen droegen, en nu wist hij ineens de verklaring daarvan. De voorkruier trachtte den achter hem aanrollenden wagen te ontkomen door vlugheid. Maar niet altijd slaagde hij daarin en dan schoot er niet anders over dan den klomp stuk te laten rijen, of van de plank af te springen, waardoor zijn eigen wagen omrolde. Dan gaf het een vechtpartij, tot een ploegbaas met oorvijgen en stompen den vrede kwam herstellen. Tot belooning voor zijn hulp bij het laden van den gekantelden kruiwagen, en voor zijn belofte, dat hij niets van hun streken zou vertellen, dronk hij de kruiken van de jongens leeg. Zij hadden hem noodig om te leeren de kruiwagens goed te laden, vreesden hem om zijn macht, die hen kon doen wegjagen of hun loon kon verminderen, haatten hem, omdat hij hun drank nam, en plaagden hem in 't geniep als zij de kans hadden, soms op de meest geraffineerde manier...
[pagina 142]
In de buurt van de fabrieksterreinen ontmoette De Visscher Verhoeven weer, die er alleen wat liep te wandelen. Zonder veel moeite liet hij zich overhalen te blijven tot den laatsten trein om de uitbetaling mee te maken. Verhoeven beloofde hem, dat hij dan de arbeiders pas voorgoed zou leeren kennen. In het schoolhuis voor het raam gezeten zag hij omstreeks zes uur heele troepen van werklui voorbijkomen. De leege knikkezak en de kruik bengelden nu over hun schouders. Met zwaar beweeg stijfbeenden zij voort. Ook Toon Peeters met zijn kinderen en zijn zwager waren erbij. Tot een getal van eenige honderden groepten ze samen voor een groote zaal, afwachtend hun beurt van geld halen. Ploeg voor ploeg ging naar binnen. Verhoeven verklaarde hem, hoe dat uitbetalen geregeld was. De gravers werkten per ‘stok’. De ploegbaas gaf op, hoeveel ‘stok’ er die week in totaal was afgeleverd, en de daarvoor bestemde som werd verdeeld naar ieders hoeveelheid. Voor hen die per dag betaald werden, had de ploegbaas alles gereduceerd tot een aantal werkdagen, omdat de een vol, de ander driekwart, een derde maar half dagloon kreeg, of zelfs nog minder. Zij wandelden samen op, nadat de uitbetaling was geëindigd. En weer onderging hij een tegenstrijdigheid van indrukken, toen hij al die arbeiders zag trekken, kinderen, opgeschoten jongens en meiden en volwassen mannen, maar geen enkele tusschen hen, die al op jaren was. Waren ouderen werklui niet meer bruikbaar, of kon niemand het zwoegleven zoo lang uithouden....? Uit een troepje jongens, die bij elkaar stonden te praten, trilde gelach op. Zij vertelden, rumoerend met ontkennend onderbreken en verzekerend gelijk hebben daartegen in, dat de ploegbaas ‘'ne mooie’ gemaakt had. - Waar is uw boekje? De ploegbaas stond te bijten op z'n pruim, spuwde eens op den vloer, en zei: - Ik heb 't nie opgeschreve, 'k kan 't wel onthouwe... - Nou, hoeveel dagen dan?... Hij rolde zijn pruim eens om door den mond, spuwde weer eens, achter hem klonk gefluister: drie en zeuventig... drie en zeuventig... En hardop praatte hij, na: - Drie en zeuventig...
[pagina 143]
De heeren waren opgeschoten in een lach. Als alle arbeiders vol daggeld hadden, dan nog kon die ploeg niet aan zooveel dagen komen in één week. En verschrikt herstelde hij: ‘Zes en dertig’, maar draaide zich kwaad om naar den achter hem staanden jongen, scheldend, dat hij hem nooit meer helpen zou en zijn deugnieterij eens bekend zou maken, snotlummel, die hij was, met zijn verkeerd voor-zeggen... De jongen kroop, zich klein makend, achter de anderen, onnoozel doend, dat ie het had gehad over drie en zeventig aken turf, die door den transporteur gedraaid waren... De jongens vonden het allemaal ‘precies goed’... Maar over een troep ‘Poepen’ hing een mokkende somberheid. De meesten zwegen. Enkelen uitten een doftonenden vloek... Drie honderd ‘Poepen’ hadden zoo juist weer ‘gedaan’ gekregen. Konden hun boeltje bijeen pakken om den eigen avond nog of 's 's morgens vroeg te vertrekken. - Was 'k maar nooit hier komenn, betreurde er een.... Nou weer zoekenn om werk te krijgenn... de vreemdenn moetenn het eerst op straat... Moetenn wij dan niet eten?... Het trof De Visscher pijnlijk, dat zijn mopperend verzet verloren ging in een algemeene suffe lijdzaamheid. - Dat gaat voor den werkenden mensch altijd zoo... _* In het stationskoffiehuis, waar ook heeren van het administratie-personeel zaten, kon hij een opmerking daarover niet inhouden. Maar een boekhouder schokschouderde, dat het afdanken van overtollige arbeiders toch heel natuurlijk was. Wat moest de maatschappij met hen anders beginnen? Hen houden zou uitloopen op een aanzienlijken schadepost, en dàt ging toch niet aan, een zaak was een zaak, en geenliefdesgesticht... Iedere kapitalist zou er toch wel lekker voor danken zijn geld in een onderneming te steken, als die hem geen winst opleverde... Het heele gezelschap stemde met die redeneering in door uitroepen: dat was klaar als de zon, hoe ànders... behalve De Visscher, die hem niet weerleggen kon, maar de arbeiders beklaagde. Waarover de anderen hem aankeken met een halfspottende lachvertrekking van 't gezicht, alsof zij te doen hadden met iemand, die niet weet wat er in de wereld te koop is, en zij dus maar liever geen poging meer deden om
[pagina 144]
hem wijzer te maken. Dadelijk begonnen zij weer hun gesprek van leege phrazen, waar zij den Zondag zouden gaan doorbrengen om lol te hebben. Een paar kleine steden in de buurt werden voorgesteld. - In die negorij?.. Nee, daar heb 'k genoeg van... Daar kan je jezelf gaan liggen kietelen, as je wat hebben wilt... Nee hoor... iedereen ziet wat je doet, eens lollig uitgaan met een meid van nette lui, dat màg niet... en een sloerie wil je niet... Dan werden er moppen getapt met een verrassend schuin einde, en een toejuichend uitproesten moedigde tot méér aan. - Da's 'n origineele, zeg... - Nou, met 'n erg luchtje... ik moet het eens afspoelen... - Hij is weer aan de gang... vuilik, waar heb je die weer opgedaan? - Nou, jullie bent vuiliken, neemt alles verkeerd op, wat ik in mijn onschuld zeg... - Hoor 'm... hoe lang ben je die al kwijt, jouw onschuld?... - Sinds-ie den eersten keer in den appel gebeten heeft... - Heb jullie die komieke voordracht wel 's gehoord over Adam en Eva?... Echt leuk... En met halve stem zong een van hen een couplet, terwijl de anderen met grinnikend gelach luisterden. - Ja, die was verdomd goed, zèg... en een mooie meid ook, die de mop voordroeg... maar om 't echt pikante te hebben, moet je ze zien.... 't gebaar doet alles... _* Met verwondering zag en hoorde De Visscher dat gezelschap aan. Niemand nam veel notitie van hem en zelden werd hij in het gesprek getrokken, zoodat hij rustig zijn gedenk kon laten uitwerken. Zulke praat-avonden, dat de uren volgebabbeld werden met niets, had hij toch gekend, maar nu zou 't hem niet meer mogelijk geweest zijn daaraan mee te doen. Een gevoel alsof hij arm was aan woorden door een beklemming van verlegenheid, kwam over hem, terwijl hij hun vlotte manier van spreken zonder onderwerp, waarover eigenlijk iets te zeggen was, zat af te luisteren. Die menschen schenen zich om niets anders te bekommeren dan om nu wat zij noemden gezellig, leuk te zitten bij een cognacje, een bittertje of een glas bier en den volgenden dag, den Zondag, eens weer
[pagina 145]
‘lol te hebben’. Daar moesten ze de gansche week op teren, werd er gelachen, van God en de menschen vergeten in de Peel. Hadden zij gelijk met zich niets aan te trekken van alles, wat dagelijks om hen heen gebeurde? Gevoelden zij niets voor die massa werklui, die hun somber bestaan moesten uitleven van aan elkaar gezwoegde dagen? Of zetten zij er zich maar overheen door luchtig gepraat van grappen en ‘lol maken’?... Misschien hadden zij 't wel bij het rechte eind door 't zichzelf zoo aangenaam en zoo licht mogelijk in te richten; het werk te doen, dat van hen verlangd werd voor het toegekende salaris en voor het overige te zoeken, wat in hun opvatting het levensgenoegen was. Maar als men toch zooveel ellende moest aanzien, hoe kon 't dan mogelijk zijn daarvoor onverschillig te blijven en al dat leed niet mee te voelen, mee te ondergaan, zelfs al zou men er zijn eigen leven door gaan beschouwen meer als een zwaren last dan als een vreugde? Het was wel heel gemakkelijk te zeggen: dat is nu eenmaal zoo in de wereld, dat kan niet anders, maar daarmee liet zich toch niet wegpraten, wat verstand en gemoed opponeerden... Als zij iets over arbeiders vertelden, dan waren het grappen en altijd weer grappen over staaltjes van stomheid, zooals zij 't heetten, of over hun uitingen van laag leven, welke werden beschreven onder opdaverend gelach. Van jongens, die met meiden betrapt waren, of woeste, hartstochtelijke tooneelen van uitspattingen... Nu hadden zij 't over het ‘menneke’. Of die er van avond ook weer zou zijn. Zeker, die mankeerde 's Zaterdags nooit. Na de uitbetaling was hij geregeld present bij Drika. De arbeiders haalden allerlei streken met hem uit, lieten hem drinken, zooveel als hij lustte, maar dan moest hij dansen en preeken. Ze zetten hem op de tafel en dan sloeg ie een onzin uit, bar. Over het oude testament, over Kain en Abel, over het ezelskinnebakken en over Ahasverus, die altijd rondliep en tegenwoordig wel in de Peel zou zijn... Dan keek-ie opeens heel wijs, zette een verschrikt gezicht en begon grimmassen te maken: ik zie 'm, ik zie 'm, hij is hier... hier in de kamer... gauw 'nen borrel, anders val ik flauw... Of de arbeiders dan ook plezier hadden!... _* Niet alleen het kleine café-vertrekje, maar het heele huisje ‘bij Drika’
[pagina 146]
zat volgestampt van arbeiders, ‘Poepen’, Peelheimers en werklui uit andere veendorpen, met meiden. Een walm van dranklucht, afwaseming van moer en tabaksrook hing boven de koppen. Vooral de ‘Poepen’, die gedaan gekregen hadden, zwolgen groote hoeveelheden jenever naar binnen. 't Was den laatsten keer, dat zij bij ‘Drika’ kwamen. Drika zouden ze nooit vergeten, Drika was het eenige goede van de heele Peel... Drika liet zich nu door dezen en dan door den ander op zijn knieën trekken en kussen, van allen toelatend zonder afweren, dat hun dranknatte lippen haar gezicht overzabbelden. De andere arbeiders wilden in drinken voor de ‘Poepen’ niet onderdoen. Wat die uitkonden, dat konden zij ook uit... Een harmonika zeurde muziek en nu en dan bulkte mannengezang op, waar schelle vrouwenstemmen nog boven uitschreeuwden. Het ‘menneke’ was er ook. Een viertal arbeiders uit een van de Peeldorpen drong en stompte met hem door het eene vertrekje naar 't andere, kinkelig trotsch zwetsend op den kwakerigen toon van roepen voor een kermistent van 't minst allooi, dat zij het publiek zouden vermaken. - Silans, dames en heere, hij zal vertoone... silans, silans nondeju... hij zal vertoone... - Silansee, silansee... silansee libertee... balderden de stemmen van de dorpsgenooten op om de kameraden te hulp te komen. Maar er was nog geen kans om tot stilte te dwingen. - Halt de moel... silansee, verdomme... oeh, die verrekte ‘Poepe’ kenne niks... die hebbe nooët wat gezien, waor... Het ‘menneke’, bedronken al, stond allerlei gekkepraat uit te kwijlen. Meest richtte hij zich tot een van de ‘Poepen’, die echter weinig woorden uit zijn brabbeltaal konden verstaan. Als 't hun begon te vervelen, snauwden zij hem af: - Verrek met je gelul. Dan kwebbelde hij: - Ze kunne d'r nie tege... ze kunne d'r nie tege... mer as ze ien de hel ligge, dan zal 't er wel anders spanne... nao de hel motte ze toch allemaal nao toew... Grof gelach trilde schorrend uit de këlen omhoog. De arbeiders uit de peelgemeenten vermaakten zich buitengewoon en klapten in de handen:
[pagina 147]
- Bis, bis... - Zien d'r ien de hel ok borrels en bier? riep er een. - Drinke, drinke, gilde hij... Ien de hel is genne foezel en gen bier mer... Jenever-en bierglazen werden met lawaaiend geroep omhoog geheven en hem aangereikt. - Hier, hier, zoep uut... Gulzig slokte het ‘menneke’ van den sterken drank uit verschillende glazen, bier en jenever. - Water des levens, begon-ie te hikken. D'r is ok erges geschreve, water van den duvel, mer den almanak en de krant brenge leugens ien 't land... Ik hald meei an de profetieën... - De duvel zeui wel wille, dat-ie mit kos drinke... Geroep en lachherrie, dat ze later dan wel een liter zouën meenemen. Dan kregen ze misschien ook wel een beter plaatsje, waar het wat koeler was. De duivel zou toch ook wel zoo slim zijn, datie zelf niet in de grootste hitte ging staan... Of misschien konden ze wel stoker worden in de hel, dat was nog zoo'n kwaad baantje niet, dan zouën ze voor den een of ander het vuur eens extra heet maken met een turf of wat meer... nou, as ze dan 's precies bij den oven kwamen, waar de heeren van de fabriek lagen te braden... Het ‘menneke’ moest zeggen, doe de duivel eruit zag. - Zwart, zwart... spookte hij in de holte van zijn hand. Toen kende een peelwerker opeens een kunst. En erwijl hij zich heendrong door de volte van lijven, stootend en duwend, hier en daar een geestig-doende dubbelzinnigheid schreeuwend tegen een kameraad die zat te vrijen, begon het roepen en lallen weer. - Silans... silansee, silansee... silansee libertee... Maar die een meid hadden, luisterden niet. Zaten met het bovenlijf hangerig tegen de meid aangeleund, den arm om haar hals geslagen, of hielden haar tegen zich aangedrukt, scheef getrokken op haar stoel. Voor de stompen, die bedoelden hen te waarschuwen, dat er iets heel bijzonders zou gebeuren, bleven zij ongevoelig, zelfs al waren die zoo hard, dat hun lichamen ervan schokten. Geheel overheerscht door hun hartstocht gaven zij er geen gevolg aan, maar bewaarden hun houding, terwijl hun heete blikken wild begeerden. Nu en dan sloop een paar weg, de lijven tegenelkaar gedrongen... De peelwerker, die even in een ander vertrekje gegaan was, kwam
[pagina 148]
terug met twee borden. Nu zou hij eens wat laten zien! Silans!... Een bord hield hij zelf in de hand en het andere gaf hij aan het ‘menneke’, die hem alles moest nadoen. Toen begon hij te zingen, streek zijn rechter- en daarna zijn linkerhand onder langs het bord en veegde ze dan over het gezicht, Het ‘menneke’ deed 't ook, maar bij den eersten veeg was de rechterhelft van zijn gezicht bedekt met een roetlaag, de tweede maakte het heel zwart. Het kunststuk werd toegejuicht met een daver van lawaaien, lachen, stampen met de voeten en bonzen van de vuisten op de tafels. Het ‘menneke’ kwebbel-lachte hun toe, zijn mond vertrekkend tot een grijns in 't zwarte gezicht, en ging slurpen aan de glazen bier en jenever. Hij kon zich niet meer rechtop houden, viel neer op de knieën van een arbeider, zakkerig zwaar, machteloos, maar die stootte hem terug, van zich af, zoodat hij tegen een ander aanrolde. Zijn wezenlooze blikken suften voor zich heen, zijn stem hikte zonder woorden te kunnen vormen, alleen een gereutel steeg uit zijn borst op, en opeens begonnen de tranen over zijn wangen te loopen, glibberend over het vettige roet. Opnieuw daverde het gelach op. Een van de peelwerkers greep het slappe lichaam vast en begon te springen, maar liet het weer terugvallen op zijn eigen stoel, omdat het niet meehielp en zich liet sleepen. Het ‘menneke’ moest drinken, herriedde hij, en hij duwde hem een glas jenever aan den mond, maar de drank liep af langs de kin, druppelend op de kleeren. Toen kletste hij het overschot in het zwarte gezicht. - As-ie 't dan verdomt, dan mot-ie 't zelf mer weëte... - Heei gut kapot... Een paar arbeiders, dorpsgenooten van het ‘menneke’, wilden verstandig doen. Ze zouën hem naar den stal brengen, daar kon-ie wat slapen. Dan was-ie straks weer in orde, verzekerden zij gewichtig. Zij kènden 'm... - Allee, kom... Toen pakten zij hem ieder bij een arm en trokken hem voort. De beenen sleepten na en de kop bengelde omlaag aan den slappen hals. Doordat ze zelf bedronken waren en het volk opeengedrongen zat, hotste het lijf van den een tegen den ander, en hun vallerig-zwaaiende gang sleurde het tegen een deurpost aan. Dan bulderde weer het gelach op uit de schokkende lichamen van
[pagina 149]
de drinkers. Een van hen gooide nog den inhoud van een vol glas bier na, en het nat plaste van den rug over den bijzittende en op den grond. Een ander schopte de beenen terug, die hem in den weg kwamen... De twee arbeiders brachten het ‘menneke’ naar een achterbouwtje van palen en plaggen, en lieten hem neervallen op een hoop heistrooisel. - Laot 'm hier mer ligge... dan zal-ie wel bekome... De geit op het stalletje begon te blaten over de drukte, en steigerde haar voorpooten tegen het muurtje. - Verdomme, de sik... Als door een gelijken inval gedreven, gingen zij het touw los maken van den paal. - Hal's vast, de beest wil stooëte... Terwijl de een den kop van de geit neerdrukte met een greep van beide handen om de hoorns, maakte de ander het touw los. Toen moest het schichtig springende dier vooruit, de een trok aan het touw, de ander aan den staart. Aan den ingang van het herbergvertrek mekten zij het blaten van een geit na. Een gebrul van schreeuwen en lachen ging op uit den troep. Het van angst makke beest werd op een tafel getild, waar het trillend op de dunne pooten bleef staan in den kring van eromheen gedrongen arbeiders. Een reeks van geraffineerd-wreede plagerijen begon met grepen en betastingen, die toegejuicht werden niet opstuipend gelach van ontketende woeste zinnelijkheid... _* Een arbeider uit Peelheim viel kinkelig tegen een keetmeid van de ‘Poepen’ aan, en wilde haar kussen, terwijl hij haar eemge platte woorden toevoegde om eens met hem mee te gaan. Zij duwde hem terug, niet scheldwoorden van nationaliteits-haat, die tusschen de werklieden uit de veendorpen en de vreemden een voortdurende verwijdering had gebracht van 't begin af. Haar vrijer kwam haar te hulp, opspringend onder den invloed van zijn plotseling opgistende woede. De Peelheimer trok zijn zakmes en zwaaide het boven zijn kop, loeiend, dat hij alle ‘Poepen’ tot riemen zou snijen... Die honden kwamen de heele peel voor hèn bederven... Ze moesten van Drika maar afblijven ook... Ineens was er een gedrang van worstelende lijven, die zich opdrongen
[pagina 150]
tot een zwoegende massa, waaruit heesche vloeken, gegil van meiden en gebons van slagen opstegen... _* In den schemeravond kwamen nog troepen van vreemde werklieden met hun keetmeiden af, die eerst in hun planken gebouwen hadden zitten drinken. Lawaaiend trokken zij den weg over, elkander toeroepend, dat zij nog naar Drika gingen. Verscheidenen hadden hun boeltje ingepakt in een kussensloop om den eigen avond te vertrekken, te voet door de hei naar het station Veendorp, waar ze den eersten trein zouden nemen naar 't noorden. Uit een achteraan herriënd troepje werd naar de voorsten geschreeuwd, dat ze den pastoor ook goeiendag moesten gaan zeggen. En allen joelden naar de pastorie. Daar groepten zij zich samen en begonnen te zingen. Een paar meiden hurkten in een onwelvoegelijke houding neer voor het raam, het gezicht naar het huis toegekeerd. Daarna lalde de troep verder... _* Het stationskoffiehuis was nu ook stampvol. Het gezelschap van kantoorheeren, Verhoeven en De Visscher en een paar marechaussee, die later gekomen waren, zaten in een achtervertrekje, dat door een deur toegang gaf tot de café-kamer. Vandaar kon De Visscher een tooneel van uitspattingen overzien, dat de beschrijving van den kastelein nog overtrof. Arbeiders en meiden woelden er door elkander, overgegeven aan de zucht naar bevrediging van hun wilden, door drank overprikkelden hartstocht... Grove vragen en uitroepen klonken de paren tegen, die uitgegaan waren en een poosje later weer terugkwamen. Hij zag een korte, ineengedrongen arbeidersgestalte staan in een hoek, een type van zwoegkracht met breede schouders en zwaren nek. Met zijn eene hand wipte de man den inhoud van een vol jeneverglas in zijn mond. Zijn kop helde wat voorover en zijn borst hijgde, terwijl zijn troebele blikken loerden van brandende begeerte naar een meid, die zich door een ander liet aanhalen... _*
[pagina 151]
De eene troep na de anderen verdween in den duisternis over de heivlakte, naar den kant van Veendorp. Aan het station Lizaveen stapte niemand in dan De Visscher. De oudere Peelheimsche werklui waren met de jongens al vroeger te voet gegaan, en de andere dachten nog aan geen tijd. De coupé's waren leeg. Tegen de raampjes hing zwarte donkerte. De trein holderde voort, met doffe slagen van den schokkenden wagen, die opstootte in versnellende en tevens overgaande maat. Een-twee, een-twee... een-twee-drie... een-twee-drie-vier, een-twee-drie-vier... Onbewust, weggevoerd in een overstelping van vermoeidheid, telde hij mee. Doelloos duwde hij het gezicht tegen de ruit van het portier, maar zijn oogen keken tegen de zwarte, ondoorboorbare duisternis. Een rilling trok hem door 't lichaam. Hij liet zich neervallen op de bank, zijn kop leunend tegen den wand van de coupé, totdat van de schokken en trillingen zijn slapen begonnen te bonzen. Denken kon hij niet. Een last van weemoed sloeg op hem neer... Onder dien druk kreunde zijn overspannen gevoel, of het niet beter zou zijn geweest, als niemand de handen naar het goud van de peel had uitgestrekt...

Vorige Volgende

III