Het goud van de Peel

[p. 87]

Derde boek

I

De veen-exploitatie was sedert eenige jaren in vollen gang.

In een paar Peeldorpen had deze groot-industrie een plotseling diep-ingrijpende verandering gebracht.

De arbeidersbevolking van Peelheim kreeg in het begin volop werk van de gemeente. Er kwamen dagelijks arbeidskrachten te kort. Het kanalen graven, bouwen en turfsteken om met een flinken voorraad te kunnen beginnen, vergden zelfs meer werklieden dan de gemeente kon leveren. Uit naburige plaatsen kwamen er zich week op week aanmelden en allen werden aangenomen.

De drijfkracht van de onderneming was secretaris Jennesen. Hij dacht en regelde alles in plaats van den burgemeester en den raad.

De arbeiders prezen hem. Wat het ‘sikkertaoriske’ toch veel voor de gemeente deed! Alles had hij er voor over, dàt moest men zeggen. Wie had nou ooit zulke loonen gekend? Er waren huishoudens, die iedere week bij de veertig gulden te verteren hadden, als een vader met twee groote jongens de Peel introkken. En goed ‘poot aan’ speelden, ja, dat sprak vanzelf, er moest hard gewerkt worden in 't veen...

Tusschen die prijzingen door klonken echter ook al gauw klachten op.

De winkeliers zagen hun zaken met den dag achteruitgaan door het verloopen van de klandizie.

Jennesen had zijn zoon als klerk op de secretarie benoemd weten te krijgen tegen een salaris van zeshonderd gulden. Zijn eigen jaarwedde was met een paar verhoogingen gebracht op twaalfhonderd.

Nadat hij er met den burgemeester over gesproken had, stelde deze het aan den raad voor.

- Heeren, ik wou een woordje zeggen... me dunkt... onze ijverige secretaris, die zooveel doet voor de gemeente... veel verantwoording en kopbrekerij met de Peel... nietwaar, secretaris?

Jennesen had eerst bescheiden-doend zitten schrijven. Dat horten van den burgemeester bracht een frons van opgemelijkende kwaadheid tusschen zijn oogen en een zuur, verachtend lach-trekje om zijn mond.

[p. 88]

Wat een oud kletswijf, flitste het gedenk door zijn kop, terwijl zijn blikken even de rij botte gezichten van de raadsleden overvlogen, die al klaar zaten om te knikken.

Toen de voorzitter zich echter plotseling tot hem zelven wendde, gistte de drift in hem op. Wat een stommiteit weer! Had hij dien zeurkous dan de les niet goed voorgezegd? Nou moest-ie als een kwajongen zich weer gaan verbabbelen. Het mòcht geen afspraak zijn tusschen hen beiden, de secretaris wilde dat niet. 't Was toch duidelijk genoeg: het voorstel tot salarisverhooging zou uitgaan van den burgemeester zelf of van den raad. Maar die ezels van raadsleden kwamen er nog niet toe, al werd hun de pap in de keel gegoten. Die zouden nog van geen verhooging spreken uit eigen beweging, als hij een jaarwedde had van tweehonderd gulden. Nee, dan zeiden ze nog, dat-ie een schoon geld verdiende. Nou, dat kwam er ook niet op aan, minachtte hij bij zichzelf, ze knikten toch altijd heel gewillig en waren dus zoo goed, als hij eigenlijk maar wenschen kon.

Op die plotselinge, hulpeloos tonende vraag van den burgemeester: ‘nietwaar, secretaris?’, draaiden hun oogen zich langzaam, met traag beweeg van hun hoofden, naar hem toe. Maar hij las niets in hun blikken, geen enkele uitdrukking van iets begrijpen sprak hem tegen. Alle gezichten bleven onveranderd overtrokken met de gewone laag botheid. Over hun houding hing als altijd de dankbaarheid voor de hooge gunst, daar te mogen zitten, die zij bereid waren te vergelden door willoos den secretaris te gehoorzamen. Na afhandeling van de agenda mochten zij dan spreken over een stukje slechten weg langs hun eigen akkers, een slechte waterlossing, waarvan zij zelf last hadden, of over den verkoop van een stuk vee. Want vaak liep de rondvraag vóór de sluiting in een verward gesprek over dagelijksche dingen.

Jennesen was gerustgesteld. Maar de woede tegen den burgemeester werkte toch nog na. Even schokte hij zijn schouders omhoog, terwijl zijn blikken den burgemeester dreigend toeflitsten, waarschuwend geen verdere stommiteiten meer uit te halen. Toen ging de voorzitter, zenuwachtig peuterend met zijn handen, door:

- Zooals ik dan kwam te zeggen, heeren... de zaak is hiermee voldoende toegelicht... we zullen de jaarwedde van den secretaris bepalen op twaalf honderd gulden... niemand zal daar wat tegen hebben...

Allen bleven zwijgen. De gezichten stonden strak.

[p. 89]

- Gij, wethouder, hebt gij er iets tegen... wat dunkt u...

- Ja, ja, burgemeester...

- Dus vóór...

- Ja, vóór...

- En de andere heeren?...

- Vóór... vóór...

De uitroepen galmden eenklaps op.

De secretaris dankte voor het bewijs, dat zijn werk op prijs werd gesteld, en beloofde voort te zullen gaan met al zijn krachten en zijn tijd te wijden aan het belang van de gemeente, zooals hij tot nog toe ook altijd gedaan had. Ook hoopte hij, dat deze zelfde raadsleden nog vele jaren aan het bestuur zouden mogen blijven om door eendrachtig samenwerken Peelheim te maken tot een bloeiende plaats...

Vereerd lachten de raadsleden hem toe. Ja, ja, men wilde gaarne blijven, wat men was...

*_**

Maar Jennesen moest ook voor zijn twee dochters zorgen. Daarom zette hij een winkel op in koloniale waren en manufacturen en begon tevens een herberg. Als hij er dan eens niet meer zijn zou, hadden zijn vrouw en kinderen toch een bestaan...

't Duurde niet lang, of het bleek, wat die winkel en herberg beteekenden voor het dorp. Alle peelwerkers werden gedwongen bij den secretaris hun inkoopen te doen en zijn herberg te bezoeken. Hij organiseerde onder de arbeiders zelf een spionnagedienst om hem in te lichten, wie ook naar andere winkels ging. De overtreders kregen dan van zijn vrouw den zachten wenk, wat het toch beduidde, dat zij deze week zoo weinig winkelwaren gehaald hadden. Was er misschien iets niet naar hun zin? Dan mochten ze dat gerust ronduit zeggen. Zij meende anders, dat zij de menschen evengoed bediende als die en die, neen, nog beter. Want, als in haar winkel het een en ander iets duurder was, dan kwam dat alleen omdat zij betere waren verkocht...

Verschrikt, dat de vrouw van 't ‘sikkertaoriske’ zelfs wist, in wèlken winkel zij geweest waren, niets-begrijpend van dat geheim, stonden de bestraften te stotteren, dat er niets van waar was... en dat zij nooit in een anderen winkel zouden gaan... zij hadden ook niets te klagen, want zij werden zóó goed bediend... ja, dat was grof... zij zeiden dikwijls, dààr, wat worden we in den winkel van

[p. 90]

den secretaris toch goed-bediend... en altijd even vriendelijk en niks grootsch was de juffrouw... en soms kregen ze nog de koffie uit, en 'ne goeie koffie ook, waarvan men bekomen zou... nee, nergens werden zij zoo goed bediend, in de andere winkels kregen ze maar knoei, maar ze kwàmen er ook niet...

De secretaris kende zijn volk echter en hechtte aan dien verzekerden woordenstroom geen waarde.

Hielp de eerste vermaning niet, dan wist hij hen wel te vinden door hun werk af te keuren en hun loon te verminderen, of, als dat nog niet baatte, door hun ‘gedaan te geven.’

Zoo dreef hij de arbeiders naar zijn eigen zaak en het gemeentegeld voor een aanzienlijk deel in zijn beurs.

De winkeliers klaagden erover, maar hun mopperen trof alleen de werklui. Wat had men aan dat volk? Die verdienden nou zooveel, en geen cent beurde men van hen. Nee, daar was niks aan, nog minder dan niks! Vroeger, toen zij armoede moesten lijden, vooral ih den winter, kwamen de arbeiders bij hèn winkelen, maar om te ‘poffen’. Overal hadden zij nog hoopen schuld, en nu zij volop verdienden, het geld met handen vol uit de peel haalden, nu was er nog niets van hen los te krijgen; betaalden zij hun schuld niet af en droegen alle centen naar een ander...

*_**

Op die eerste paar jaren van kunstmatig opgedreven werkverschaffing volgde echter meer en meer nijpend een nog dieper ingrijpende reactie, die armoede en leed nasleepte tengevolge van de veranderde levenswijze.

De plotseling veel hoogere loonen hadden de huisgezinnen overvallen als een overstelpende weelde. Het was, of het geld de menschen in de vingers brandde en zoo gauw mogelijk weer weg moest.

Op Zaterdagavond werden de loonen uitbetaald, en 's Zondags torsten de vrouwen met zware korven en schorten-vol winkelwaren van het ‘sikkertaoriske’ naar huis. Jennesen was bij-de-hand genoeg geweest om ook vleeschwaren in te slaan. Vleesch, spek, suiker, peperkoek en snoepgoed kochten de vrouwen het meest. Men kon het er nou ook wel eens van nemen, men had het lang genoeg ‘krap’ gehad. 't Was ook heel goed, als zij het gekochte pas betaalden van het loon

[p. 91]

der volgende week, de juffrouw van het ‘sikkertaoriske’ zei het zelf al eer zij erom vroegen. Dat was een erg goed mensch...

Jenever en bier waren er in ieder arbeidershuis. De vrouwen en kinderen mochten óók wel wat hebben, de mannen en jongens gingen naar de herberg om zich ‘den bast vol te drinken,’ 't mocht licht, dat zij het dan thuis ook niet met niks behoefden te doen...

Ruwe tooneelen van dronkenschap, vechtpartijen en uitspattingen waren de gewone Zondags-verkwikkingen na een week van gezwoeg; de ontspanning, waarnaar de gebeulde lichamen hunkerden.

Arbeiders en peelmeiden, die samen in het veen werkten, op den heen- en terugweg en onder het werk door hun platte gesprekken en dubbelzinnigheden elkanders hartstochten wakker prikkelden, gingen 's Zondags in troepen de herbergen af of trokken naar de stad, een kleine twee uren van Peelheim af gelegen.

Half bedronken lawaaiden zij den weg over en wonden elkaar op door hun gepraat en hun uitgelolde liedjes, waaraan ook de meiden met optrillend gegiechel meededen.

Wat zal er dan gebeuren
Onder deze paraplu...

Gewoonlijk werden in plaats hiervan andere regels gezongen. Een uit het gezelschap schreeuwde boven allen uit, terwijl zijn stem en zijn heele houding onder het loopen zijn durf moest toonen:

Wat zal er dan gebeuren
Onder dezen witten rok...

Onklaar, hinnekend gelach juichte hem toe, hem aanmoedigend om zonder inhouding verder te gaan en van dien aard uit te zingen, was hij wist. De anderen vielen in. Ook de meiden, aanhalerig uitdagend, de dubbelzinnigheden luid galmend met duidelijke uitspraak van alle woorden, terwijl zij de voorbijgangers brutaal in de oogen keken.

Tot eindelijk de heele troep op de eenzame gedeelten zich splitste in paren van tegen elkander aangedrongen lijven. Dan werd er niet meer gezongen. Een diepe, doffe gloed brandde in hun blikken. De meiden leunden het hoofd tegen den schouder van haar jongen. Haar lippen zwollen, en de roode mond opende zich van verwachten lust,

[p. 92]

als eindelijk de hartstocht tot volle begeerte gegroeid, zwaar in haar borst ophijgde. Dan schoot het eene paar na het andere de bosschen in langs den weg. De een hoefde zich voor de ander niet te ontzien...