Duytse lier

[p. 1]

Inleiding

De strekking van de Duytse lier

Tegen het einde van 1671 moet de tweeëntwintigjarige Jan Luyken het manuscript van zijn debuut, de Duytse lier, hebben ingeleverd bij drukker-uitgever Jacobus Wagenaar, boekverkoper in de Molsteeg in Amsterdam. Wagenaar wilde het bundeltje snel op de markt brengen, in samenwerking met zijn collega Adriaan Veenendaal, die een paar huizen verderop woonde. Tijdens het produktieproces vroeg de uitgever nog wat extra materiaal, omdat de oorspronkelijke omvang van negen verdelingen liefdesgedichten aan de magere kant was. Luyken voegde toen op het laatste moment nog allerlei mengelwerk toe dat hij wellicht in portefeuille had; dat materiaal werd de tiende verdeling van de bundel.

Voor het publiek van 1671 onderscheidde de Duytse lier zich op het eerste gezicht nauwelijks van andere liedboekjes. De amoureuze strekking was voor de lezers gemakkelijk te herkennen. Op de titelgravure bespeelt een sater de draailier of duitse lier, in gezelschap van jonge vrouwen. Saters golden als wellustige wezens. Het landelijk samenzijn op de gravure suggereert een erotische stemming. Die indruk wordt bevestigd door de cupido's op de gravures bij de eerste negen verdelingen en door de liefdesthematiek in het overgrote deel van de liederen. Een, blijkens de voorredes, gewenst publiek van ‘vrolike Amstel-Nimphjes’, huwbare meisjes, sluit goed aan bij zulke stof. De jonge dichter meent dat hij zelfs zijn grote en door velen bewonderde vakgenoot Antonides van der Goes (1647-1684), aan wie hij zijn bundel opdraagt, met zijn verzen zou kunnen bewegen de oorlogspoëzie te verzaken en naar fraai gezongen liefdesverzen te luisteren, een typerend motief uit de luchtige traditie van de anacreontische liefdeslyriek. Als men daarbij bedenkt dat Antonides op dat tijdstip nog een notoire vrijgezel was, dan ziet men hoe veel vertrouwen Luyken moet hebben gehad in zijn eigen kunnen, in weerwil van de bescheidenheid waarvan de presentatie van zijn eersteling getuigenis aflegt.

De dissertatie van K. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse lier (1952, 1977²), die enige tijd de visie op de jonge Luyken heeft bepaald, ging ervan uit dat de dichter zich tijdens de compositie van de bundel bevond in een bekeringsfase. Na losbandige jaren zou hij in 1671 al in een proces van verinnerlijking zijn beland: ‘Bij het verschijnen van de Duytse Lier - mogen wij zeggen - was voor Luyken de via erotica ten einde en had hij de eerste stappen op de via mystica reeds gezet’ (Meeuwesse 1977: 235). Uit de bundel zelf laat Meeuwesses conclusie zich echter niet afleiden. Vekeman (1986: 172-174) heeft bovendien aannemelijk gemaakt dat de echte bekering later intrad, omstreeks 1675, hoogstwaarschijnlijk bewerkstelligd door Luykens echtgenote Maria de Ouden. In de jaren voor het huwelijk, in de tijd van voorbereiding van de Duytse lier, was er dus van bekering nog geen sprake. Om het effect van de vermeende omslag te schilderen had Meeuwesse het erotisch karakter van de bundel nogal sterk aangezet als een ‘roes der zinnen’ (Meeuwesse 1977: III). Wanneer we het liedboek echter op de voet volgen en indringend lezen, blijkt het met de dartelheid van de inhoud nogal mee te vallen.

Zeker, de liederen gaan voornamelijk over de liefde. Er is sprake van tal van traditionele motie-

[p. 2]

ven, die losjes en gemakkelijk bewerkt zijn. Her en der is gelegenheidspoëzie te vinden, bestemd voor vrienden en bekenden bij een huwelijk of verjaardag; de persoonlijke toon die daarin te horen is, klinkt ook elders. Het is - dat kan men met Meeuwesse eens zijn - heel plausibel dat achter het lyrisch ik dikwijls de persoon Jan Luyken schuilgaat, die zijn gevoelens van verliefdheid onder woorden brengt. Ook het object van zijn liefde is te herkennen. Op 20 maart 1672, een paar maanden na de verschijning van de Duytse lier, trouwt Luyken met Maria de Ouden. Kennelijk was het bestaan van de bundel geen beletsel voor de echtverbintenis. Het vermoeden is daarom gewettigd dat Maria dezelfde is als de uitverkorene van het zingend ik, het nimfje met de stralende ogen en de betoverende stem. Als Venus is zij de mooiste van alle vrouwen, en zo is ze te herkennen in het slotlied, ‘Schoonheyd is bekoorelijk’:

Indien 'er dan een Venus zey,

De schoonste van de schoone goden rey,
Zo is 't Argivina, die ik bemin;
Want in haar wezenstrek speelt een Goddin.

Argivina betekent: meisje uit Argos, in de oudheid de stad van het beroemdste heiligdom van Hera, de godin van het huwelijk. De liefdesgodin Venus, die in het gedicht ook nog trekken krijgt van de allegorische uitbeelding van de Waarheid, is tevens een meisje dat aan Hera is toegewijd. Ze is een aanstaande bruid wier aanbiddelijke lichaam ook perfect geschikt is voor het moederschap. Ten tijde van de publikatie van de Duytse lier kan dat voor Jan Luyken niemand anders geweest zijn dan Maria de Ouden.

De verzameling liefdesliederen in de bundel culmineert dus in een verheerlijking van het huwelijk. Vanuit dat perspectief beschouwd, geven de opeenvolgende verdelingen een thematisch opgebouwde liefdesleer te zien, waarin de seksualiteit niet ontbreekt, maar die voor zeventiende-eeuwers een vertrouwde moraal vertolkt: de lichamelijke liefde tussen man en vrouw mag alleen binnen het huwelijk worden genoten, hoezeer de twee partners ook naar elkaar verlangen. Wie anders meent, is een dwaas.

Luyken heeft de liederen in de verdelingen min of meer thematisch bijeen geplaatst in een oplopende reeks. Sommige motieven, zoals het Parisoordeel, waarbij een herder uit drie vrouwen de mooiste moet kiezen, of de vergelijking tussen liefde en oorlog, komen op verscheidene plaatsen voor en versterken aldus de coherentie van de hele verzameling. Ook het emblematische begin van de verdelingen I-IX is een terugkerend element, dat structuur geeft aan de bundel.

De titelprent en de twee opdrachten stellen het liefdesthema expliciet aan de orde. Verdeling I presenteert de liefde als een kracht die de gehele natuur beheerst en de droefenis van de eenzaamheid doet verdwijnen. In verdeling II wordt dat motief nog aangezet: de van liefde brandende minnaar móét van zijn beminde lafenis krijgen, anders zal hij sterven. Ook het meisje, zo laat verdeling III zien, kent de minnebrand. De liefde is geen zonde of ontwrichtende kracht wanneer ze wordt beleefd volgens Gods bedoeling, dat wil zeggen binnen het huwelijk:

Jonge zieltjes, vlucht tot trouwen,
Heb dan sonder schande of schroom,
Zonder zonden, zonder schrikken,

[p. 3]

 

Duizent van zulke ogenblikken,

 

Duizendmael zo zoet als room.

Verdeling IV prijst de harmonie die het gevolg is van de wettig beleefde liefde waarin man en vrouw versmelten. Nog meer argumenten ten gunste van het huwelijk klinken in de verdelingen V en VI: de huwelijksliefde is produktief, want er worden kinderen geboren, en man en vrouw zijn elkaar tot hulp en steun. Buitenechtelijke Eros en onkuise min lopen daarentegen altijd uit op de ondergang, zoals in verdeling VII wordt betoogd, met name in de breed opgezette historie van Emilia. In verdeling VIII loopt de voorhuwelijkse spanning hoog op, hoewel er geen sprake is van voortijdige inlossing van het verlangen. Zowel de jongens als de meisjes wachten popelend op de huwelijksdag waarop zij van hun minnepijn zullen worden ‘genezen’. De twee droomgedichten van verdeling IX vormen een ernstige, waarschuwende afsluiting, een vanitasmotief dat overigens in emblematisch opgezette liefdesbundels in de zeventiende eeuw gebruikelijk was: de liefde lijkt door haar begoochelende karakter op een droom, het mensenleven is al even ongrijpbaar en glijdt voorbij als een snelstromende rivier. Wee de mens die onwijs geleefd heeft, want hij zal zijn dwaasheid met de eeuwige duisternis moeten bekopen.

Met de twee verzen van verdeling IX is de liefdesleer eigenlijk voltooid, zij het dat het allerlaatste gedicht, het hierboven genoemde ‘Schoonheid is bekoorelijk’ met zijn lofprijzing van de aanstaande echtgenote, er nog een definitief opgewekt accent aan zal geven. De overige liederen van verdeling X maken de indruk ter wille van een grotere omvang van het boekje op het laatste ogenblik te zijn toegevoegd. Waarschijnlijk had Luyken ze nog in portefeuille. De aparte status van X blijkt uit de onderwerpen, die niet goed passen bij de eerder ontvouwde liefdesleer, uit het ontbreken van wijsaanduidingen bij het merendeel van de teksten (waarvan sommige wel degelijk zingbaar zijn), uit de afwezigheid van een emblematische inzet, en uit boektechnische details die te zien zijn als men het boekje van 1671 in handen heeft: met X begint een nieuw katern, maar aan het slot van IX is de custode, het vervolgteken dat de drukker aan het eind van een pagina plaatst, niet het eerste woord van X. Was er haastwerk nodig om het boekje op tijd en met een behoorlijke omvang op de markt te kunnen brengen?

In weerwil van de afwijkende gedichten in de slotverdeling blijft de algehele strekking van de Duytse lier gehandhaafd: een weloverwogen liefdesleer die zeventiende-eeuwers vertrouwd moet zijn geweest. Geen onkuise erotiek, maar brandend verlangen bij man en vrouw dat geblust gaat worden door en in het onvolprezen huwelijk.