België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 4

Het verzet

5 De ‘pianisten’

In de diensten noemde men de radio-operateurs, vanwege hun vingervaardigheid, ‘pianisten’.

Ze zijn de meest kwetsbare medewerkers van de inlichtingsdiensten geweest, kwetsbaarder nog dan de gewone ‘koeriers’. Hoe komt dat? De oorzaak hiervan ligt in het feit dat, waar verzetswerk per definitie geheim is en tersluiks gebeurt, de operateur zich bijna openlijk moet manifesteren wil hij zijn taak tot een goed einde brengen, d.w.z., wil hij de geallieerde luisterdiensten in Engeland bereiken.

Dat betekent dat hij, zodra hij de ether ingaat, ook door andere luisteraars dan degenen die hij wenst, opgevangen kan worden. De Duitse goniodiensten, wier taak het was de geheime zenders op te sporen, hebben erg snel vorderingen gemaakt in hun detectiewerk en konden heel vlug de zenders lokaliseren, soms minder dan een tiental minuten na het begin van de uitzending.

Ze werkten daarvoor met goniowagens, uitgerust met een ontvanger en een beweeglijke antenne die, wanneer een zender in de ether komt, heel precies de richting ervan aanduidt, terwijl de kracht van de receptie de nabijheid ervan verraadt.

Deze richting wordt overgeseind naar het goniocentrum, waartoe de wagen behoort, en daar in kaart gebracht.

Terzelfdertijd is evenwel een tweede, zelfs een derde goniowagen uitgereden die op hun beurt hun bevindingen meedelen aan het centrum. Dat voegt aan de richtingslijn van de eerste wagen een tweede en een derde richtingslijn toe en duidt, op hun snijpunt, de ruimte aan waarin de zender zich bevindt.

De goniowagens rijden dan op de bron toe en zullen die, als ze in de ether blijft, onvermijdelijk ontdekken.

Het verzet had zich evenwel aangepast en volgde zekere regels bij het uitzenden.

Een eerste voorzorgsmaatregel was zelfbeperking. De radio-operateurs hadden als richtlijn gekregen zo kort mogelijk uit te zenden, in elk geval nooit meer dan twintig minuten. Maar omdat mettertijd de goniowagens zeven, acht minuten na het begin van de uitzending ter plaatse waren, moest men er wat anders op vinden. Een eerste poging was het voortdurend

[p. 52]

veranderen van zendplaats; de operateur zond enkele minuten uit, verdween dan met zijn apparaat en begon elders opnieuw. Het was een tijdrovende maar ook gevaarlijke taak op en neer te reizen met een zender die men ten slotte moeilijk kon verbergen.

Vandaar dat de radiooperateurs een ander systeem uit moest denken. De bekendste was het gebruiken van de telefoon en wel op dergelijke wijze dat meerdere zenders ver van mekaar konden worden geplaatst en, door het vormen van een telefoonnummer, aangezet. Over de telefoonlijn gaven ze de zender een programma waarvan de oorsprong door de Duitsers b.v. eerst in Zaventem werd gesitueerd, dan in Neder-over-Heembeek of Vilvoorde, of waar ook. Om de haverklap konden ze trouwens een ander nummer vormen, een andere zender aanzetten, wat uiteindelijk de ontdekking van clandestiene zenders onmogelijk maakte. Ondanks al deze ingeniositeit werden er nochtans veel radio-operateurs aangehouden, meestal ook terechtgesteld.

Omdat het gevaar ontdekt te worden zo groot was en de operateurs wisten welke kansen op overleving ze hadden, waren de richtlijnen bij arrestatie aan de toestand aangepast.

De eerste plicht van een aangehouden operateur was, net als voor de andere verzetslieden, zo lang mogelijk het zwijgen te bewaren teneinde het de leiding van het net mogelijk te maken de bedreigde cellen te evacuëren of eventueel van de rest van de organisatie af te snijden.

Daarna was het de operateur toegestaan in te gaan op het aanbod dat de Duitsers hem soms deden voor hen te werken, d.w.z. door de gearresteerde pianist valse berichten naar Londen te doen zenden met de ontdekte zender en met de gebruikte code. In deze opzet was de radio-operateur essentieel omdat men in Londen zijn manier van seinen kon herkennen net als zijn handschrift of stem. Men was evenwel overeengekomen dat, in een normale uitzending, wanneer de operateur zonder dwang werkte, hij geregeld fouten zou begaan om de mensen aan de ontvangende kant mee te delen dat hij vrij uitzond. Wanneer hij zich inspande voor de Duitsers kon hij dit dus laten weten door de overeengekomen fouten gewoon weg te laten en de gecodeerde teksten feilloos over te zenden. Dat moest de Duitsers in de waan laten dat hij hen ter wille was en hem een kans geven om het er levend af te brengen.

Deze handelswijze heeft soms heel onverwachte resultaten opgeleverd, o.m. en in de eerste plaats het Englandspiel of Nordpolspiel dat de Duitsers in Nederland gespeeld hebben met het Nederlands verzet en de Engelse geheime diensten.

Nadat een verrader het verzet had gepenetreerd en de Duitsers een radio-operateur in handen gespeeld, heeft de Abwehr de man ertoe bewogen voor hen te werken. Als overeengekomen heeft de radio-operateur, uitzendend onder Duitse dwang, zijn kollega's aan de overkant van de Noordzee hiervan verwittigd door zich te houden aan de afspraak en geen fouten in zijn boodschappen op te nemen. Ogenschijnlijk tevergeefs, want de Engelsen zijn voortgegaan, niet alleen met ontvangen ook met zenden. Na een week of zo berichtten ze zelfs dat zij een tweede operateur zouden droppen om de eerste bij te staan. Natuurlijk stonden de Duitsers klaar om de man op te pakken.

Dit spelletje heeft twee jaar geduurd. Tijdens deze periode werden meer dan vijftig operateurs in de handen van de Duitsers gedropt. Die hebben de Engelse S.O.E. gevoed met valse berichten tot de Britten, via de Belgische inlichtingsdiensten trouwens, er zich rekenschap van zijn gaan geven, dat de zaken met Nederland niet klopten.

Maar ook de Duitsers wisten dat de Engelsen vermoedens begonnen te krijgen en ze hebben zelf een punt gezet achter het Englandspiel door de S.O.E.-mensen in Londen een niet-gecodeerde boodschap te zenden, begrijpelijk voor ieder die op dezelfde golflengte luisterde en die luidde:

‘Wij zijn ervan op de hoogte dat u sedert enkele tijd in Nederland werkt zonder onze tussenkomst. Omdat wij sedert geruime tijd de enige verantwoordelijken zijn voor dit gebied, vinden wij Uwe doenwijze zeer onaangenaam. Dit zal ons evenwel niet beletten, mocht U ons nogmaals willen bezoeken, U dezelfde ontvangst voor te behouden als aan Uwe agenten.’

Het telegram was gericht aan een van de hoofden van S.O.E., Anthony Blunt, waarvan we weten dat hij later kunstadviseur van Koningin Elisabeth is geworden en enkele jaren geleden ontmaskerd werd als een van de verant-

[p. 53]

1

2

3

4

5
Uit de handleiding van een opsporingswagen...

[p. 54]

1

2

3

4

5

6

7
De aanleg van de 38 kilometerlange kabelbaan van de Iraty

[p. 55]

1

2

3

4

5

6
(1-3) De wondermachine Enigma, die codes kon maken of breken aan de lopende band
(4) Major Page van de Britse Intelligence Service en Fernand Lepage, administrateur van de Belgische Staatsveiligheid van de Belgische regering in Londen, 1940-44
(5-6) Appreciaties van wat de Belgische inlichtingsdiensten presteerden

[p. 56]

woordelijken van de Sovjet-spionage in Groot-Brittannië, al vóór de Tweede Wereldoorlog.^*8

Maar ook al speelde men dit spelletje met de Duitsers mee, de tol die de ‘pianisten’ van de Belgische inlichtingsdiensten betaald hebben, is één van de zwaarste geweest.

Wat gebeurt er nu met de inlichtingen?

De ‘koerier’ over land komt gewoonlijk via de Belgische diplomatieke of semi-diplomatieke diensten in Lissabon in handen van de Belgi-

*8

Een staaltje van het tegenovergestelde, van een penetratie van de Duitse inlichtingsdiensten door de Belgische, wordt door Charles Hoste, van Zero en Comète, verteld.
Lagrange was een Belg uit Doornik die, tijdens de Eerste Wereldoorlog, voor de Duitsers had gewerkt. Die is dan gevlucht in 1918 en heeft in Duitsland de Duitse nationaliteit aangenomen. In 1940 is die man teruggekomen en een van de leiders van de contra-spionagedienst van het Duitse Leger, de Abwehr, geworden. Hij had trouwens zijn bureau in de Abwehr in de Dwarsstraat in Brussel, en was belast met het opsporen van parachutisten en radio-operateurs.
Na Stalingrad wist die man dat de Duitsers het pleit hadden verloren en wilde hij overlopen. Ik ben door een van mijn mensen, die evenals ik aan de gemeente Schaarbeek verbonden was, met de man in contact gekomen maar heb hem, vóór hem met onze mensen in Londen in verbinding te brengen op proef gesteld. Hij moest eerst een tijd voor ons werken, ons voorlichten over de Duitse initiatieven en plannen, over de richtlijnen die hijzelf kreeg, enz. Zo wisten wij altijd vooraf wie van onze mensen op de lijst van de arrestanten werd gezet en van wie de Abwehr letterlijk alles wist: wat ze gedaan hadden, waar ze clandestien logeerden, enz. Ze werden natuurlijk prompt gewaarschuwd zodat ze konden verdwijnen.
Maar soms geloofden ze het niet, wilden ze het niet geloven. Zo herinner ik mij advocaat Van Praag, een van de leiders van Zero. Lagrange wist mij te zeggen waar Van Praag, die ondergedoken was, zich schuilhield. En hij voegde er ook aan toe dat hij in een kluis vijf miljoen frank had liggen, die hij van Londen had gekregen voor de kas van Zero. De Geheime Feldpolizei zou hem komen arresteren vóór een bepaalde datum, die hij eveneens opgaf. Ik naar Van Praag. Omdat wij mekaar niet persoonlijk kenden en ik zelfs zijn naam nooit had gehoord, diende ik mij aan zijn schuilplaats aan, terwijl ik zei: ‘Ik ken u niet, maar ik weet dat u Van Praag bent van Zero en dat u in uw kluis vijf miljoen uit Londen afkomstig hebt liggen. En maak u zo snel mogelijk uit de voeten, want de Abwehr is u op het spoor gekomen.’ Wanneer de man gehoord heeft dat ik dat wist van de Abwehr zelf, heeft hij alle contact met mij verbroken en mij niet willen geloven. Hij dacht waarschijnlijk dat ik hem in ik weet niet welke val wilde lokken. Hij werd kort daarop gearresteerd en keerde nooit meer uit Duitsland terug.
Gelukkig hebben wij bij anderen meer succes gehad. Zo hebben we o.m. ene Fransen kunnen redden. De man was het hoofd van het Parket in Brussel en een van de leiders van de lijn Gilles van procureur-generaal, Ganshof van der Meersch. Hij was bij de Duitsers aangebracht door zijn eigen adjunkt en kon, dank zij de inlichtingen van Lagrange, op tijd gewaarschuwd worden.
Die aangelegenheid met Lagrange heeft een maand of vijf geduurd, tot hij er zich rekenschap van gaf dat de Abwehr voelde dat ergens in het eigen milieu dubbel spel gespeeld werd. Hij werd dan door ons verborgen en schreef tijdens zijn verblijf in de Brusselse ondergrondse een rapport over de Abwehr, o.m. ook over degenen met wie hij werkte, wie zijn (Belgische) Vertrauensleute waren, enz. Daarna hebben de Britten ons verzocht de man tot in Frankrijk te brengen, waar zij hem met een Lysandervliegtuig op zouden komen pikken. Uiteindelijk is hij evenwel tot de bevrijding bij ons gebleven. Maar de vierde september 1944 stonden er al twee Engelse officieren aan de deur om hem mee te nemen. Ik heb er verder nooit meer iets van gehoord...

[p. 57]

sche regering in Londen, terwijl de radioberichten over de Engelse luisterdiensten op dezelfde bestemming geraken.

Volgens de al eerder vermelde overeenkomst tussen de Engelse en de Belgische regering, schift de Belgische Staatsveiligheid de berichten, legt opzij wat uitsluitend van belang is voor de Belgische regering en stuurt wat resteert door naar de geallieerde legerleiding, meer bepaald naar de Engelse gespecialiseerde diensten als Intelligence Service, S.O.E., M.I. 9, e.a.m. die dan hun studie- en exploitatiediensten aan 't werk zetten om het verzamelde materiaal te bewerken, te vergelijken met wat uit andere bronnen komt en er de nodige konklusies uit te halen. Zij zullen de kringloop sluiten door het verzet, via de Belgische regering in Londen, met opdrachten te belasten, het te voorzien van het nodige materiaal en het in de oorlogsinspanning in te schakelen.

Met de resultaten die bij het begin van dit deel werden aangehaald. Met de reputatie ook. Want in een rapport van de Leitstelle West van de Duitse Abwehr over de activiteiten in West-Europa van de inlichtingsdiensten van het verzet in België, Frankrijk en Nederland en van de Amerikaanse, Engelse, Poolse en zelfs Russische agenten staat letterlijk dat, van alle inlichtingsdiensten, de Belgische de gevaarlijkste waren.

[p. 58]

1

2

3

4

5

6

7
Beelden van de Belgische kapitulatie