België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1

De verloren vrede (1918/1939)

17 / België naar een ‘rechtse revolutie’?

Het sukses van het experiment van Zeeland heeft uiteenlopende resultaten voor de drie partijen van de meerderheid.

De Liberale Partij, die in vergelijking met de vooroorlogse periode sterk is achteruitgegaan, is van 1919 af een kleine partij geworden. Zij bewaart evenwel een zeer groot evenwicht en behoudt tijdens de verkiezingen, doorheen alle wisselvalligheden, nagenoeg hetzelfde aantal kiezers. Zij schommelt regelmatig rond 15 % van de uitgebrachte stemmen. Zij is evenwel een konservatieve partij van de oude stempel en gaat zeer verdeeld de sprong in het onbekende in, die de regering van Zeeland voor haar betekent; zij zal deelnemen om de schade te beperken die de ‘planisten’ kunnen verrichten. Wij zullen later zien dat zij gelijk heeft gehads en dat zij haar elektorale belangen heeft gevrijwaard.

Sedert de Man mede aan de leiding van de B.W.P. staat gaat het ook de socialisten goed. Er is immers, sedert de mislukking van de ‘progressieve’ regering Poullet-Vandervelde, in de B.W.P.-linkervleugel nieuw leven ontstaan. De extremisten in de socialistische partij, die worden geleid door P.H. Spaak, verwijten de partijleiding, dat zij haar medewerking verleent aan diegenen, die het demokratisch kabinet ten val hebben gebracht en dat zij deelneemt aan het ultra-konservatieve ministerie Jaspar. Maar zelfs wanneer de socialistische ministers uit de regering verdwijnen, wordt de oppositie van de linkervleugel tegen de partijleiding voortgezet. De krisis, en de onmacht van de B.W.P. om een alternatieve politiek uit te werken, versterkt haar invloed nog, hoewel hij nooit zeer omvangrijk is geweest.

Wanneer Hendrik de Man terugkeert zal het Plan van de Arbeid niet alleen de geestdrift opwekken van de socialistische partijmilitanten; het zal ook de minderheid verzoenen met de leiding. Het symbool voor de herstelde eenheid van de B.W.P. is de toetreding van P.H. Spaak tot de regering van Zeeland. Hij wordt minister voor Vervoer en P.T.T. en neemt zitting aan de zijde van zijn vroegere tegenstrevers in de schaduw van de man,

[p. 85]

die hem tot de nieuwe politiek heeft bekeerd: Hendrik de Man.

Hiermede is het lot van de linkse oppositie in de B.W.P. bezegeld. Zij wordt alleen op haar linkervleugel bedreigd door de Kommunistische Partij, die net als zij dingt naar het vertrouwen van de arbeidersklasse. Bijzonder groot is het gevaar niet, want de kommunisten hebben nooit veel sukses gekend in België. Bij het ontstaan van de partij hebben zij geen leiders van formaat gevonden, die van de nieuwe formatie een konkurrent van betekenis hadden kunnen maken voor de B.W.P. Nadien, sedert Stalin aan de macht is gekomen in de Sovjet-Unie en alle kommunistische partijen in het buitenland werden gebruikt als instrumenten van de Russische buitenlandse politiek, snijdt dit haar in België de pas af om de grote massa te bereiken. Het begint de Belgische Kommunistische-Partij pas terug voor de wind te gaan, wanneer de krisis het kapitalistisch bestel in het gedrang brengt. Maar zij zal het leven van de B.W.P. niet werkelijk kunnen bedreigen. In het Belgisch parlement zetelen, in 1935, drie kommunistische volksvertegenwoordigers.

De Liberale Partij en de Belgische Werklieden Partij zitten dus betrekkelijk goed in het zadel en wachten met vertrouwen het oordeel af dat de bevolking straks, bij de wetgevende verkiezingen van de 24ste mei 1936, over hun beleid zal vellen.

De Katholieke Partij is niet zo gelukkig want zij wordt aan alle kanten bedreigd. Zij is immers nooit een partij met een werkelijke eenheid geweest. Teveel uiteenlopende belangen moeten worden verzoend door de gemeenschappelijke wijsgerige overtuiging, opdat niet herhaaldelijk spanningen ontstaan tussen de konservatieve en christen-democratische vleugels van de Katholieke Partij, tussen de Franstalige en Vlaamse frakties. De wil om de eenheid van de partij te bewaren legt de leiding de verplichting op een politiek van kompromissen te volgen, wat uiteraard een gedeelte van de katholieke bevolking weinig aantrekt.

Wanneer het regime niet in staat blijkt een oplossing te vinden voor belangrijke problemen, groeien in de katholieke kringen groeperingen, die de Katholieke Partij op haar rechterflank gaan bedreigen.

Het zijn de extremistische formaties van het Vlaams-Nationaal Verbond en het Verdinaso in Vlaanderen, Rex te Brussel en in Wallonië.

Het V.N.V. en het Verdinaso zijn gegroeid uit de Frontpartij die, na de oorlog, de radikaalste elementen in de Vlaamse Beweging groepeerde. Nochtans ontstaat in deze partij betrekkelijk snel onenigheid betreffende de strategie en zelfs de finaliteit van de Vlaamse strijd. Uiteindelijk staan, na de Bormsverkiezingen van 1928 en de wetgevende verkiezingen van 1929, twee groepen in de Frontpartij tegenover elkaar: de Unionisten, die de toekomst van Vlaanderen zien binnen het kader van de Belgische staat; de Jong-Vlamingen die geen heil verwachten van België, noch als eenheidsstaat, noch als federale staat.

De tegenstellingen in het Vlaams-Nationalistisch kamp blijven evenwel niet beperkt tot de houding die wordt aangenomen tegenover de Belgische staat. De beweging wordt ook verdeeld door twisten aangaande de godsdienst, de demokratie, het socialisme en het kapitalisme. Het is wel eigenaardig dat, wanneer het sukses groeit en de Vlaams-Nationalisten ook in het parlement sterker worden, het slecht begint te gaan met de partij en de diskussies uitgroeien tot verdeeldheid en zelfs vijandschap. Na 1930 komen inderdaad alle problemen naar voor die een rol zullen spelen in de latere organisatie van het Vlaams-Nationalisme.

Om te beginnen de godsdienst. De Frontpartij was geen uitgesproken konfessionele partij en had een betrekkelijk belangrijke niet-gelovige minderheid; na 1930 worden evenwel de tegenstellingen tussen gelovige en niet-gelovige nationalisten zo groot, dat de vrijdenkende minderheid de formatie verlaat. De meesten gaan de Vlaamsgezinde vleugel van de traditionele partijen versterken. Een symbool van deze evolutie is Herman Vos; deze oud-aktivist, een van de leiders van de Frontpartij en lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, verlaat de Frontpartij in 1932 en gaat over naar de Belgische Werklieden Partij.

Het radikaal Vlaams-Nationalisme kent evenwel nog andere twisten dan deze betreffende de godsdienst. Men woont de geleidelijke vorming bij van verscheidene kernen, die elk op hun manier het tijdsgebeuren interpreteren en aanleunen bij de politieke doktrines, die rechts in de mode zijn: korporatisme, maurassisme, enz. Het duurt niet lang of het komt tot verschillende formaties die, althans aanvankelijk, enkel een anti-Belgische ge-

[p. 86]

zindheid gemeen hebben maar voor het overige ver uit elkaar zijn gegroeid.

Het Vlaams-Nationaal Verbond, dat in 1933 wordt opgericht op de ruïnes van de Frontpartij, wordt geleid door Staf De Clercq. De nieuwe partij beoogt de vereniging van Vlaanderen met Nederland maar bewandelt de wettelijke, parlementaire weg. Het V.N.V., dat zich op het filosofisch vlak in de katholieke sfeer beweegt, wordt in de loop van de jaren een geducht konkurrent voor de Katholieke Partij in het Vlaamse land. De kardinaal-aartsbisschop van Mechelen, het hoogst religieus gezag in het land, zal trouwens herhaalde malen moeten optreden bij de Vlaamse gelovigen tegen het V.N.V. en ten voordele van de Katholieke Partij. Dat dit niet altijd zal baten bewijzen de cijfers van de Vlaams-Nationalistische vooruitgang in het parlement: 1932, 8 volksvertegenwoordigers, 1936, 16, 1939, 17.

Op andere gebieden dan deze van de Vlaamse kwestie, en o.m. op het sociaal en ekonomisch vlak, heeft het V.N.V. geen scherp afgelijnde doktrine. Anti-Belgisch in essentie en wel wetend dat, in het Belgisch parlementair kader, geen oplossing kan gevonden worden voor veel maatschappelijke problemen, zoekt het zijn heil elders. Mettertijd, en vooral wanneer tijdens de krisis de parlementaire demokratie machteloos blijkt, wordt deze anti-parlementaire neiging sterker en dient het V.N.V. zich steeds meer aan als een rechtse formatie met autoritaire beginselen. Het V.N.V. heeft op haar rechtervleugel een sterke konkurrent in het Verdinaso. Deze formatie is eveneens ontstaan uit de Frontpartij en werd, in 1931, gesticht door Joris van Severen. De oprichting van het Verdinaso is trouwens typisch voor de tegenstellingen in de Vlaamse beweging van deze tijd. De vereniging ‘over-alle-filosofische-verschillen-heen’ in de Frontpartij beperkte teveel het aktieveld van de katholieke West-Vlaming van Severen. Hij verlaat uiteindelijk de Frontpartij en wil van het Verdinaso de motor maken van een katholieke, groot-Nederlandse beweging. Vlaanderen en Nederland moeten onder één gezag worden gebracht, dat zal worden uitgeoefend in de zin van de rooms-katholieke maatschappijleer. Joris van Severen negeert de klassenstrijd en ook de organisatie van de onderscheiden klassen in partijen. De staat, die zal worden gesticht door de eenheidspartij, zal de samenwerking van de klassen op korporatieve basis organiseren.

Het Verdinaso is konsekwenter met zichzelf dan het V.N.V.; sterk beïnvloed door Mussolini en Maurras houdt van Severen zijn beweging buiten het parlement en ziet de toekomst slechts verwezenlijkt door een gewelddadige machtsovername. Van het begin af geeft hij het Verdinaso een quasi-militair cachet: uit de Dietse Militanten Orde, de militie van het Verdinaso, zal een leger moeten groeien om Dietsland, gevormd uit Vlaanderen en Nederland, tot stand te brengen.

Joris van Severen is later gedeeltelijk op deze ideeën teruggekomen, door ook Wallonië en derhalve heel België, in de vereniging met Nederland te betrekken. Ook de invloed van het fascisme, zo het tot het einde toe is blijven doorwerken, heeft van Severen nooit geleid tot het nationaal-socialisme.

Het is moeilijk de invloed te schatten die het Verdinaso heeft uitgeoefend in Vlaanderen, vermits het weigerde deel te nemen aan de parlementaire verkiezingen. Het staat evenwel buiten kijf dat het een bedreiging is geweest op de rechterflank van het V.N.V. In principe meer gematigd werd het door het Verdinaso aangespoord en ging mettertijd in rechtse en autoritaire zin evolueren.

Beide formaties zullen gedijen tot de tweede wereldoorlog begint; hun groei hebben zij voor een goed gedeelte te danken aan de anti-Vlaamse tendenzen in België als aan de teloorgang van de Belgische parlementaire demokratie.

De tegenstand, die de Vlaamse universiteit te Gent en ook de taalwetgeving van 1932 in het parlement hebben ontmoet, ging uit van groepen die met de nieuwe toestand geen vrede nemen. Dit zal steeds duidelijker blijken wanneer de goedgekeurde wetten moeten worden uitgevoerd; waar het kan zullen zij gedeeltelijk worden toegepast, of slecht, of helemaal niet. Wanneer men andere taalgrieven in het parlement wil regelen, o.m. betreffende de rechtspleging of het leger, wordt alles door de anti-Vlaamse parlementairen in het werk gesteld om deze aangelegenheden te doen aanslepen. Wat de amnestie voor de aktivivisten betreft, zij is niet eens in het vooruitzicht gesteld. De Vlaamse opinie heeft redenen om niet tevreden te zijn met de parlementaire demokratie. Wanneer de grote depressie uitbreekt en ook op sociaal en ekonomisch gebied de parlementaire onmacht blijkt, wordt de anti-demokratische franje van de Vlaamse opinie versterkt. Dit zal spoe-

[p. 87]

1

2

3

4

5

6

7
het vlaams ongeduld
In 1932 bevorderen twee belangrijke wetten de taalgelijkheid in onderwijs en administratie. Maar de wetgeving wordt slecht toegepast. Daarom gaat Grammens (1) met zijn Raad van de Daad aan het schilderen. Waar de taalregeling niet wordt nageleefd komen verf en borstel te pas (2).
Een andere reden tot ontevredenheid is het geheim Frans-Belgisch Militair Akkoord (3). Men betoogt ook, en niet minder hevig, voor de amnestie van de aktivisten. Het begin is bescheiden, als hier op foto 4 te Mechelen; later komt het tot grandioze demonstraties zoals deze van 1937, wanneer meer dan 100.000 Vlamingen te Brussel betogen.
Het Vlaams ongeduld zal tijdens de tussenoorlogse periode in stijgende lijn gaan en steeds heftiger worden geformuleerd bij grote manifestaties als het Vlaams-Nationaal Zangfeest (5) en de IJzerbedevaarten (6), waar vele duizenden komen luisteren naar het ‘Vlaams-Nationaal Geweten’, prof. Fr. Daels (7).

[p. 88]

8

9

10

11

12

13
het vlaams ongeduld
Ongeduldig Vlaanderen wordt sterk anti-Belgisch. Wanneer Koningin Elisabeth een vertoning bijwoont van de Antwerpse Opera, hangt in het Vlaams-Nationaal lokaal Malpertuis, een spandoek uit met het opschrift: ‘geen Recht, geen Land, geen Vorst’. (8), Het komt evenwel tot ergere incidenten. Dikwijls worden Vlaams-Nationale bijeenkomsten door de Rijkswacht uit elkaar gesabeld (9). De landdag van het V.N.V. te Wemmel lokt charges uit met de bajonet op het geweer (10), waarbij Dr. Borms wordt gewond (11).
Wanneer de zeer Belgisch-voelende ‘Fraternellen’ van oudstrijders te Antwerpen komen betogen tegen de amnestie, worden zij uitgejouwd en met rotte eieren bekogeld. Meer wordt hen alleen door tussenkomst van de politie bespaard (12).
In deze tijd zingt de ‘Kempische Bard’, Gustje Peelaerts, op alle nationalistische manifestaties anti-Belgische liedjes en verkoopt hij zijn ‘portret’ (13).

[p. 89]

14

15

16
het vlaams ongeduld
Bij het begin van de jaren dertig ontstaat onenigheid in het Vlaams-Nationalistische kamp. Joris van Severen (15) verlaat de Frontpartij in 1931 en sticht, met de dichter Wies Moens (15), het Verbond der Dietse Nationaal-Solidaristen. Het Verdinaso is katholiek, groot-Nederlands en anti-parlementair. Het leunt aan bij het mussoliniaanse fascisme en wil esen korporatieve staat.
De Frontpartij zelf krijgt het aan de stok met de Kerk. Wanneer in 1932 de algemene verkiezingen worden gehouden worden alle katholieken aangemaand te stemmen voor de Katholieke Partij; het Front lijdt een zware nederlaag. De kloof die reeds vroeger was ontstaan tussen de gelovige en niet-gelovige Vlaams-Nationalisten verbreedt en de niet-gelovigen verlaten de partij. Wat overblijft wordt, in 1933, verenigd in het Vlaams-Nationaal Verbond (V.N.V.) met als leider Staf De Clercq (1). Het V.N.V. heeft geen duidelijke maatschappelijke doktrine en weinig inwendige eenheid; toch zal het blijven groeien. De Landdagen kennen steeds meer bijval (17); het brengt uiteindelijk ook een militie op de been (18). In 1939 is het V.N.V. sterker dan ooit en heeft het 17 vertegenwoordigers in de Kamer. Borms (19), vrij sedert 1929, speelt geen grote rol in de beweging; hij is een symbool maar laat het beleid aan anderen over.

17

18

19

[p. 90]

dig officieel worden bevestigd bij de wetgevende verkiezingen, die voor de deur staan, in mei 1936. Eerste-minister van Zeeland voelt wel, dat de Katholieke Partij voor verrassingen staat in het Vlaamse land; toch zijn het voornamelijk Brussel en Wallonië die hem zorgen baren. Het is inderdaad vooral in het Franstalige gedeelte van het land dat op zeer snelle wijze de invloed stijgt van een zeer recente beweging: Rex.

Rex is geboren uit de Katholieke Aktie, die in universitaire kringen zeer sterk in anti-demokratische richting evolueert. Vele katholieke universitairen zijn de oorlog niet vergeten; zij schrijven hem toe aan het kapitalistisch imperialisme van alle grote mogendheden, ook van de zgn. demokratische staten: Groot-Brittannië, Frankrijk, de Verenigde Staten. In België is de politieke expressie van hetzelfde kapitalisme de parlementaire demokratie; daarom wordt de universitaire katholieke jeugd in grote getale anti-parlementair.

Zij kan niet worden opgevangen door de socialistische beweging. Deze is in principe vrijzinnig en, gezien het filosofisch klimaat van het land, anti-klerikaal; zij is voorts deel gaan uitmaken van het bestel en trekt de katholieke studenten weinig of niet aan. Verder steunt zij nog altijd, zij het in woorden, op de doktrine van de klassenstrijd, wat een intieme verhouding met de begoede standen, waartoe de katholieke universitairen meestal behoren, uitsluit.

Hieruit volgt dat, voor zover het niet wordt gekanaliseerd door de Katholieke Partij, een gedeelte van de Franstalige studenten wordt bekoord door Mussolini en Maurras. Het is in dit geestelijk klimaat dat bij het begin der jaren dertig rond de Leuvense universiteit een beweging ontstaat, geleid door een jong publicist en redenaar: Léon Degrelle.

Rex, naar de naam van het uitgeversbedrijf van Degrelle, kent zeer snel sukses bij de middenstand te Brussel en in Wallonië; in Vlaanderen ook bij dat gedeelte van de middenstand, dat niet voor het Vlaams-Nationalisme was gewonnen. De redenen van dit sukses liggen voor de hand. Het systeem, dat de middenstand een zekere welstand heeft bezorgd, is niet in staat de huidige met de krisis gepaard gaande problemen op te lossen; zo op grote schaal sociale moeilijkheden ontstaan, zo de arbeidersklasse tegen het regime opstaat, zal dit systeem even onmachtig blijken. De middenstand, die met de dag voor grotere moeilijkheden staat, vreest de toekomst; zijn ekonomische onafhankelijkheid en de veiligheid van zijn bezit zijn in gevaar. Hij kijkt dan ook uit naar iets of iemand teneinde bescherming te vinden, mochten de sociale dijken breken.

Nochtans is de middenstand verre van ingenomen met het kapitalisme. De steeds voortschrijdende koncentratie van macht in de handen van de grote maatschappijen bedreigt evenzeer als het socialisme zijn ekonomische onafhankelijkheid. Hij staat of voelt zich dus tussen twee vuren en zoekt een andere mogelijkheid, een behoudsgezinde beweging, die hem tegelijk zal beschermen tegen het socialisme en tegen het kapitalisme.

Deze fundamentele houding wordt versterkt wanneer een hele reeks schandalen aan het licht komt, waarbij vooraanstaande figuren uit alle partijen betrokken zijn. De hele Belgische bevolking heeft reeds niet veel achting voor het zwak parlementair regime; wanneer blijkt dat bekende politici uit hun ambt in parlement en regering grote persoonlijke voordelen hebben gehaald, dat zij hun invloed hebben aangewend ten voordele van maatschappijen, die hen daarvoor rijkelijk vergoeden, valt het beetje eerbied dat men nog opbracht voor 's lands instellingen helemaal weg. Tijdens deze jaren weet het publiek, dat het heel Belgisch parlementair systeem tot in de wortels korrupt is.

Deze toestand komt onvermijdelijk ten goede aan de oppositie. Ten slotte gaat de werkelijke invloed in het land uit van de regering en de meerderheidspartijen die haar steunen; het is dan ook in de rangen van deze laatsten dat men de meeste zwarte schapen aantreft.

De gewezen minister Paul Crockaert heeft reeds enkele politiek-financiële schandalen aan het licht gebracht. Maar het is Degrelles blad Rex dat van de zeer grote korruptie van de politieke wereld een kampagne-thema maakt en een heftige aktie ontketent tegen de ‘banksters’ en ‘les pourris’. Elke week publiceert hij, in 1935 en 1936, onder de gekopletterde slogan ‘J'accuse’ en over de hele frontpagina van Rex een vlammend hoofdartikel betreffende het schandaal van het ogenblik. Maar Degrelle gaat verder: wanneer de verkiezingen van mei 1936 in aantocht zijn, maakt hij van Rex een politieke partij. De perskampagne wordt verkiezingsstrijd, gevoerd met grote middelen en uitzonderlijk spektakel.

[p. 91]

De nieuwe partij heeft evenwel weinig belangstelling voor de Vlaamse problemen; zij zal haar aanhangers derhalve hoofdzakelijk te Brussel en in Wallonië vinden.

Dat is slechts een magere troost voor Paul van Zeeland; de Katholieke Partij heeft nu over het hele land jonge, dynamische challengers gekregen: Rex aan de Franstalige, het V.N.V. aan de Vlaamse kant. Het is duidelijk dat zij, niettegenstaande de suksessen van de regering op het sociaal-ekonomisch vlak, bij de eerstvolgende verkiezingen met grote verliezen wordt bedreigd.

Een andere bron van zorgen, die niet kan nalaten ook het politiek leven in ons land te beïnvloeden, is de toestand in Frankrijk. Dit land staat aan de vooravond van belangrijke gebeurtenissen. Ook hier zijn verkiezingen uitgeschreven die einde april en begin mei 1936 zullen plaats hebben; het is niet uitgesloten dat het Volksfront, een verbond tussen socialisten, kommunisten en radikaal-socialisten, de overwinning behaalt. De omwenteling, die dit op het sociale plan kan meebrengen is niet te overzien en zal, mocht zij plaats hebben, ook onvermijdelijk ons land bereiken.

Men volgt dus in België, zoals trouwens in heel Europa, met bijzonder veel interesse en in vele kringen ook met angst, de evolutie van de Franse politieke toestand.