België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1

De verloren vrede (1918/1939)

15 / Het Plan van de Arbeid

Enkele bladzijden hiervoor hebben wij België verlaten op het ogenblik van zijn hoogste nood. In konservatieve kringen begon men toen uit te zien naar iemand, die een alternatief had voor de teleurstellende deflatiepolitiek en men meende hem gevonden te hebben in de persoon van Paul van Zeeland.

In socialistische kringen had men de mirakelman op dat ogenblik al bij de hand. Want, wanneer Hitler begin 1933 in Duitsland aan de macht komt, zijn de uren geteld van alle figuren wier aktiviteit het nieuw regime niet bevalt. Zo verdwijnt uit Duitsland een Belgische socialist, Hendrik de Man, hoogleraar in de sociale psychologie aan de universiteit te Frankfurt.

Hendrik de Man was in 1885 te Antwerpen geboren. Hij had vooraleer een universitaire karrière te beginnen, een loopbaan achter de rug in en rond de B.W.P. Hij had bovendien internationale bekendheid verworven als theoretikus van het socialisme en was de auteur van ophefmakende werken zoals ‘De Psychologie van het Socialisme’ en ‘De Socialistische Idee’. Volgens hem was het marxisme op enkele belangrijke punten voorbijgestreefd en moest de arbeidersbeweging hieruit de besluiten halen.

De Man stelde het volgende voorop:

Marx heeft aangevoerd dat het kapitalisme het bezit van de produktiemiddelen zal koncentreren; hieruit volgt dat de wereld in twee kategorieën zal worden verdeeld. Aan de éne kant de bezitters van het kapitaal, een zeer kleine minderheid. Aan de andere kant het proletariaat met honderden miljoenen mensen. Volgens de wetten van het kapitalisme zal deze geweldige menigte geen deel hebben aan de door haar geproduceerde rijkdommen. Integendeel, volgens de theorie van de ‘Verelendung’ wordt het proletariaat hoe langer

[p. 70]

hoe armer. Uiteindelijk, omdat het niets anders kan verliezen dan zijn ketens, valt het de bestaande orde aan; het veegt de weinige kapitalisten weg en vestigt de nieuwe wereld van het socialisme.

Volgens de Man wordt dit tegengesproken door de feiten. Wanneer inderdaad het kapitalisme het bezit van de produktiemiddelen steeds meer koncentreert, vloeit hieruit niet noodzakelijkerwijze de voortschrijdende proletarisatie van de hele wereld voort. Sedert Marx's tijd heeft de landbouw immers opnieuw een zekere stabiliteit gevonden en is, uit het systeem zelf, een nieuwe middenstand opgekomen; hoewel deze tussenklasse slechts in geringe mate deelneemt aan het bezit van de produktiemiddelen en, zeer dikwijls, loondienst verricht, is het verkeerd haar op dezelfde leest te schoeien als het proletariaat, waarmee zij psychologisch geen banden heeft; de nieuwe middenstand voelt zich integendeel veeleer aangetrokken tot de bezittende klasse.

Een tweede argument van de Man betreft de ‘Verelendungstheorie’. Het is immers duidelijk dat de arbeidersklasse in de twintigste eeuw een beter leven lijdt dan in de negentiende. Deze verbeterde omstandigheden verminderen haast noodzakelijkerwijze het klasse-bewustzijn van de arbeiders. De onvermijdelijkheid van de klassenstrijd tussen bezittende en niet-bezittende lagen der bevolking kan bijgevolg niet zonder meer worden aanvaard.

Bovendien stelt de Man vast, dat de arbeidersklasse niet volledig wordt bepaald door het nietbezit, dat zij niet altijd anti-kapitalistische refleksen heeft, maar dat zij terdege gevoelig is voor niet-materiële waarden. Onder deze is de grootste het nationalisme. In momenten van groot belang voor de natie ontstaat, boven en zelfs tegen de klasse-solidariteit van de arbeiders over de gehele wereld, een andere solidariteit, nl. deze met de eigen bezittende klasse. Tijdens de jongste oorlog is dit wel degelijk bewezen geworden: wanneer de regerende klassen de arbeiders hebben opgeroepen de wapens op te nemen, hebben zij de algemene staking niet uitgeroepen, hebben zij niet verbroederd met de proletariërs aan de overzijde van de vuurlijn. Zij hebben vier jaar lang deelgenomen aan het konflikt, zo ijverig als landbouwers, middenstand en bourgeoisie de vijand van het vaderland bekampt en, na de oorlog, nauwelijks rekenschap gevraagd. Nee, de klassenstrijd schijnt niet de motor te zijn van de geschiedenis, die Marx erin had gevonden.

Laten wij, zegt de Man, ons derhalve niet langer meer gebonden voelen door de marxistische doktrine; laten wij ook de marxistische strategie, uiteindelijk gesteund op de onvermijdelijkheid van een gewelddadige revolutie, niet alleen feitelijk, maar ook op het gebied van de principes verlaten.

De B.W.P. is geen revolutionaire partij meer; dat zeggen de feiten. Maar in haar programma, in haar meetings, in de redevoeringen van haar leiders wordt het tegendeel gezegd. De B.W.P. legt nog altijd het aksent op de sociale omwenteling, op de klassenstrijd, op de onteigening van de bezittende klasse, op het kollektief beheer. Zij behoudt met dergelijke taal niet eens de arbeidersklasse, die in ons land ook wegens hun verschillende filosofische overtuiging in socialisten en katholieken uiteenvalt. Zij stoot onvermijdelijk een groot gedeelte van de bevolking van zich af: de oude en nieuwe middenstand, de landbouwers, de kleine burgerij, de vrije beroepen, de onafhankelijken, de hogere kaderleden van de bedrijven. Mocht de arbeidersklasse het toch tot een omwenteling brengen, dan zal zij deze klassen tegen zich zien opstaan; wil zij vreedzaam aan de macht komen binnen het kader van het parlementair systeem dan moet zij met haar huidige doktrine ook niet rekenen op sympathie buiten haar eigen onmiddellijke sfeer. In beide gevallen blijft de uiteindelijke zege de B.W.P. ontzegd.

Nochtans is de antinomie tussen arbeiders en middenstand noch noodzakelijk, noch onvermijdelijk; beide hebben immers belangen die niet stroken met deze van het groot kapitaal, de banken, de trusts: met één woord, de geldmuur. Het moet dus mogelijk zijn een modus vivendi te vinden tussen beide klassen en een beweging tot stand te brengen die kans op slagen zal hebben, die de absolute meerderheid in het parlement zal veroveren en zodoende gewapend zal zijn om vreedzaam een nieuwe en rechtvaardige samenleving op te bouwen.

Hendrik de Man meent dat de B.W.P. haar strategie aan deze vaststellingen moet aanpassen; zij moet haar uitgesproken klasse-karakter opgeven, het internationalisme vaarwel zeggen en inzake het bezit minder radikale stellingen innemen. De socialistische partij moet, met één woord, een ‘nationale’ volkspartij worden; zo zij hierin slaagt,

[p. 71]

1

2

3

4
leve het plan, gansch het plan, niets dan het plan
In Duitsland had het Hitler-regime al zijn tegenstrevers uitgeschakeld en, in de eerste plaats, de arbeidersorganisaties.
In de demokratische landen werd men zich wel van het gevaar bewust (1 en 2) maar kwam het toch niet tot het vormen van één anti-fascistisch front over alle partijverschillen heen. Elke schakering van de openbare opinie bleef afzonderlijk manifesteren (3, 4).

[p. 72]

5

6

7
leve het plan, gansch het plan, niets dan het plan
het generatie-konflikt in de socialistische partij.
De leiding van de Belgische Werklieden Partij was nog altijd, bij het begin van de jaren dertig, in handen van de oude generatie. Eén van de meest vooraanstaande figuren uit het Vlaamse socialisme was Eedje Anseele (5), maar de top-figuur was nog steeds de ‘Patron’, Emile Vandervelde (6).
Andere figuren kwamen evenwel op het voorplan, o.m. de jonge extremist Paul-Henri Spaak. Deze laat, in september 1930, een geweldige indruk na door zijn verdediging van de Italiaanse anarchist Fernando de Rosa, aangeklaagd wegens de ganslag te Brussel op de Italiaanse kroonprins Umberto (7).

[p. 73]

8

9

10

11
leve het plan, gansch het plan, niets dan het plan
In 1933, na Hitler's machtsovername, keerde de Antwerpse socialist Hendrik de Man, die doceerde aan de universiteit te Frankfurt, naar België terug (8).
Hendrik de Man had het orthodoxe marxisme de rug toegekeerd, ophefmakende werken geschreven als ‘Zur Psychologie des Sozialismus’ (De Psychologie van het Socialisme - Au déla du Marxisme) (9) en werd beschouwd als één der voornaamste socialistische denkers van het ogenblik.
Voor hem was de idee ‘proletariërs aller landen, verenigt U’ voorbijgestreefd. De toekomst lag niet meer uitsluitend bij de arbeidersklasse maar wel in de vereniging van alle lagen van de bevolking die van het kapitalisme te lijden hadden: zowel arbeiders als boeren en middenstanders.
Het internationalisme van Marx en het socialisme dat hij verdedigde werd verlaten voor een socialisme op nationaal vlak; Hendrik de Man pleitte voor een nationale planekonomie en het gebruik van nieuwe ekonomie-instrumenten, teneinde de krisis tegen te gaan (10).
Het Plan van de Arbeid kwam tot stand en werd met geestdrift aanvaard door het Kongres van de B.W.P. (Kerstmis 1933). Het stuitte echter overal elders op tegenstand, zelfs bij de Christen-Democraten. Ook de leidende kringen van de B.W.P., en vnl. de oude garde rond Emile Vandervelde (11), deelden de Man's denkbeelden weinig of niet.

[p. 74]

12
leve het plan, gansch het plan, niets dan het plan
Het Plan wekte, bij de menigte in de socialistische sfeer, zeer grote hoop op verbetering.
Het wilde immers radikaal breken met de deflatiepolitiek van de bestaande regering, een reeks maatregelen doorvoeren die de uitgeputte Belgische ekonomie terug op de been zou helpen en de werkloosheid oplossen.
De manifestaties rond het Plan gaven dan ook aanleiding tot een ongelooflijk enthousiasme en maakten van Hendrik de Man, de vader van het Plan, de redder in de nood. Gedurende enkele tijd ontstond rond hem een mythe, een verering die zelden in socialistische kringen was geëvenaard geworden (12, 13 en 14).

13

14

[p. 75]

15

16

17
leve het plan, gansch het plan, niets dan het plan
De B.W.P. had, ten tijde van de kampagne voor het Plan van de Arbeid, de slogan vooropgesteld: Leve het Plan, gansch het Plan, niets dan het Plan. Zij stelde dit trouwens als voorwaarde tot deelneming aan een regering.
Wanneer evenwel in 1935 de socialistische partij was toegetreden tot het drieledige kabinet van Zeeland, was de vroegere eis vergeten. Wanneer hij evenwel terug opdook, ter gelegenheid van de verkiezingen van 1936 (15), herinnerden de tegenstrevers de B.W.P. al te graag aan haar vroeger voornemen. (16, 17)

[p. 76]

zo zij alle standen en klassen tot zich kan trekken, ligt de toekomst voor haar open.

Het is duidelijk dat deze doktrine indruist tegen de officiële opvattingen van de B.W.P., ook al volgt deze reeds op vele punten een politiek, die haar in het bestaand systeem heeft vastgeankerd. De leiding van de partij, de ‘bonzen’, dragen de Man niet in het hart. Zij doen weinig moeite om hem te weerhouden, wanneer hij na de oorlog uit België verdwijnt en uitwijkt, eerst naar de Verenigde Staten, dan naar Duitsland. Wanneer evenwel de grote depressie ons land bereikt en blijkt dat de socialistische partij evenmin als de konservatieve groepen ertegen opgewassen is, denkt men terug aan de Man. Emile Vandervelde, die op het einde van zijn leven alle banden met hem zal breken, vraagt hem terug te keren, wanneer in 1932 de dijken het dreigen te begeven en de B.W.P. zelfs bij haar eigen partijleden in de Borinage geen gehoor meer vindt.

De Man krijgt de opdracht de middelen te vinden om de krisis te bestrijden en programma-voorstellen te doen die de B.W.P. opnieuw aansluiting moet geven met de arbeiders die zij verliest.

Wanneer Hitler de macht in Duitsland overneemt en de Man's boeken in het openbaar worden verbrand, komt hij terug naar België. Hij richt er het Bureau voor Sociaal Onderzoek op, ‘en marge’ van de partij; dit Bureau is het instrument waarmee het Plan van de Arbeid zal worden uitgewerkt.

In feite staat in het Plan het pessimisme van de Man centraal. Het geeft inderdaad de droom op ooit te komen tot een rechtvaardige wereld, waarin het socialistisch gelijkheidsideaal zal worden verwezenlijkt; met het Plan bereikt de B.W.P. wat men nu zou noemen een ‘verbruiksleer’. Het Plan beoogt niet de arbeiders dat deel van het nationaal inkomen te geven waarop hun arbeid hen recht geeft; zelfs niet hun aandeel in het nationaal produkt relatief te vergroten. Waar het op aankomt, zegt de Man, is niet de arbeiders een groter stuk geven van de ‘koek’, maar een nieuwe grotere koek te bakken. Door de produktie, die wegens de krisis op een bijzonder laag peil staat, te verhogen bereikt men uiteindelijk ook een grotere welstand voor hen, die het laatst aan de beurt komen.

Deze optiek maakt het de B.W.P. mogelijk in het systeem te blijven. De traditionele socialistische eisen van onteigening, kollektivisering van alle produktiemiddelen worden door het Plan opgegeven.

Het beperkt zich inderdaad tot een bepaalde kontrole van de sleutelbedrijven en beoogt alleen de nationalisatie van de monopolies. Een gemengde ekonomie moet worden tot stand gebracht, waarin staatsinterventie en privé-initiatief zouden worden verzoend ten voordele van het belang van de gemeenschap.

Het moet mogelijk zijn binnen dit nieuw kader de arbeiders meer dan vroeger te geven zonder iets af te nemen van de andere grote bevolkingsgroepen. Zo zullen uiteindelijk arbeidersklasse en middenstand één grote nationale familie kunnen vormen; het zal de arbeiders beter gaan; de middenstand zal niet meer met proletarisatie noch met sociale revolutie worden bedreigd. Een groot front zal worden gevormd door de gehele bevolking, de kaste van het groot-kapitaal uitgezonderd.

Wat zal deze meerderheid doen wanneer zij, in het kader van de parlementaire demokratie, op vreedzame wijze aan de macht komt?

Zij zal vooral beletten dat het kapitalisme zijn eigen bestaan in het gedrang brengt. Het Plan volgt in grote lijnen de theorieën van de liberale ekonomist J.M. Keynes en schetst een neo-kapitalistische ekonomie, waarin alléén de monopolies worden genationaliseerd, maar het bezit van de sleutelbedrijven niet aan hun eigenaars wordt ontnomen. Alleen de kontrole van de gemeenschap wordt ingesteld. Het Plan wil een gemengde ekonomie verwezenlijken, waarin de privé-sektor en het privé-bezit blijven bestaan. De staat zal evenwel in dergelijke mate kontroleren en tussenbeide komen, dat de terugkeer naar de anarchie van vóór de krisis onmogelijk wordt gemaakt.

Naast deze elementen voor een politiek op lange termijn stelt het Plan ook onmiddellijke maatregelen voor, eveneens door Keynes geïnspireerd, die de ergste gevolgen van de krisis op korte termijn moeten bestrijden en de Belgische konjunktuur verbeteren.

Het Plan van de arbeid komt tot stand tijdens de tweede helft van 1933; het wordt in de arbeidersbeweging onderzocht, geestdriftig goedgekeurd door de vakverenigingen, maar niet met onverdeelde vreugde door de partijleiding aanvaard. In de partij zelf is het enthoesiasme evenwel zeer groot en het Plan wordt, tijdens het

[p. 77]

kerstkongres van de B.W.P. in 1933, eenparig goedgekeurd. De populariteit van Hendrik de Man is zo groot geworden, dat de B.W.P. voor hem de funktie in het leven roept van ondervoorzitter met dezelfde rechten als de ‘patron’, Emile Vandervelde.

Van nu af aan zal de kampagne voor het Plan starten; een vloed van geschriften, een reeks reusachtige betogingen, een geweldige publiciteitsslag begint. Zeer snel wordt het Plan vereenzelvigd met Hendrik de Man, wiens foto op alle muren van het land wordt aangetroffen. Hij is de redder in de nood geworden; dank zij het Plan zullen de Belgen uit de krisis worden bevrijd. Eens op het droge zullen zij dan wel in grote getallen de nieuwe partij, die de B.W.P. aan het worden is, steunen en aan de macht brengen.

Hoe spektakulair de kampagne voor het Plan ook moge gevoerd worden, toch is zij een mislukking. Noch de kristelijke arbeiders, noch de middenstand, oud of nieuw, laten zich overtuigen en het komt niet tot een ‘volkspartij’. Uiteindelijk bereikt het plan alleen diegenen, die er reeds voor gewonnen waren: de socialisten van de B.W.P.