Jaap

[p. 270]

XX. Besluit.

Eenmaal reeds had Jaap een half mudje cokes voor de winkel aan de Engelsche gasfabriek moeten halen en was met zijn bakwagentje doorgerold tusschen de open vlamgebouwen en zwarte, huishooge ketels. Het kruiwiel knarste en kreunde op het kolengruis, maar in het hennepzeel loopend, woog de zak niet zwaar, het maakte warm, het was versterkend weêr. Zoo had hij gemakkelijk naar de stokers kunnen kijken die 't gloeiend ‘product’ met ellenlange staven uit de ‘retorten’ schraapten.

Maar waar hij verder langs trok buitenom was het de winterdag, stond de arbeid stil, de ladders doodsch aan de steigers. Ieder moest daar verzuimen, getrouwd en ongetrouwd en geen mensch die het helpen kon.

God gaf een strenge winter; geen emmer met water kon ongestraft 's nachts overblijven in de winkel en heel den dag waren de ruiten droog bevroren, met scherpe naalden en sprieten aan de kant en sprongen in de hoekjes door het drillen van de karren, de voerlui vuistwanten droegen van geweld. Onkenbaar in haar lompen

[p. 271]

strompelde buurvrouw Rieling angstig van haar stoepje; haar goot was opgezwollen, geel bekorst en Feuerbach's pakhuisdeuren bleven stijf dicht met een scherpe naad.

Jaap vingerde de mouw van zijn buis over de muis van zijn hand wanneer hij zijn wiel moest draaien en had hooi in zijn klompen gedaan; alles wat je aanraken moest gaf zulke kou af; je handen stonden verkeerd; 't vel van je ooren barstte. Bij vrouw Smies vochten 's morgens vroeg de dienstboden om warm water, want er was veel behoefte. In koppels trokken de vrouwen langs de ramen, op weg naar de ‘bedeeling’, met emmers en met pannen, toegedekt met borden; of hun dochtertjes het deden, die telkens moesten rusten en de spijs morsten over de deksels.

Wie zou ooit zeggen wat er werd gevreesd achter veel witte gordijntjes; wanneer de lommerds maar eens spreken konden en als het dan woei. Gezichten bleven goor en handen, want waarin moest je je wasschen? de musschen leschten hun dorst aan het ijs en de katten krompen hun pooten op. 's Woensdags werd gebeden in de bidstond, de hemel te vermurwen en op te wekken tot erbarming; diakens gingen rond om in te zamelen, stonden op de stoepen met de bus. Koenraad had ook de biggen van dikker stroodek voorzien, want al wat warm was verrookte in de lucht.

Het zou een winter met een staartje worden, alleen de brandstoffenhandelaars waren in hun sas; al de opgegaarde glaskisten waren in de ‘slokop’ verdwenen, iedre oude verfvod opgesnord uit de hoek. Zoo kon je ten

[p. 272]

minste van tijd tot tijd je toppen eens tinteldooien, zelfs de jonge baas er bij kwam staan en wreef zijn dijen van genot. De kou hield alles tegen, mensch, dier en plant. In de broeierijen rolden ze de rietmatten niet van de perziken- en druivenkassen af en amper een middaguurtje van het platte glas om er de zon in te sluiten, want het zou weêr een koekje bakken.

De konijnen stierven als rotten, vertelde de vrouw, wanneer ze met haar armvrachtje duinkonijnen Vrijdags hooren kwam of er niet een paar voor Zondag waren noodig. Ze praatte uit armoe met juffrouw Geesterage, klaagde steen en been: ‘in godsnaam, mensch, hoe kan je me afdingen nu?’ Ze kreeg dan meestal een kopje warm drinken en veegde de droppel van haar neus aan de afgevilde huidjes af.

Het rollen van een rijtuig klonk als ver onweêren, schilderen was eigenlijk een zomervak. Wanneer het maar eens goed sneeuwde, vonden veel monden met ‘ruimen’ brood. In de voorwinkel van baas Drebbel was een paard opgezet, als een levensgroot hobbelpaard, ruiselend met arretuig behangen. Daar was het lekker warm binnen, zooals de zetterij ook altijd warm was geweest. Je mocht al blijde wezen niet op straat te staan, zei de jonge baas.

In de kachel op de jongenskamer werd kolengruis gebrand en turfrommel, die uit het hok in de poortgang werd opgeschept en dan geroerd met water in de trog tot een brei. Dat gaf heete brand. De jongens stookten de kachel lek, de pijpen gloeiend, want het ging van het

[p. 273]

‘gouvernement’ af. Zoodra de nacht scheen door het raam, schoven ze haastig de banken aan, praatten over ‘hardrijerijen’ of over het ‘verzuimingsspook’, geeuwden luid en spuwden om het verste in het water van de kolen. Onlangs op een morgen hadden de turvers een ‘molmtor’ gevonden.

Het was een breede tor geweest, groot als een halve okkernoot, dubbel zoo zwaar als een meikever, grijsachtig gespikkeld en dof. Stomp lag hij op de punt van de tafel, waar zondagsmorgens Jaap zat te schilderen, opgedolven uit het eeuwige duister, met heele kleine horens boven zijn schildje en roerde één poot, zooals een jongen van onder het dek een arm opsteekt, eer hij goed wakker wordt. Ze hadden na veel gepraat hem niet in de kachel gegooid, gelegd in hun turfmandje en aan zijn plaats teruggegeven.

Voor velen was het schaatsenrijden nu een ware uitkomst, het ijs in de grachten zag zwart ervan; Jaap was nu ook aan 't schaatsenrijden leeren, hij had van meester Juulsen zijn eigen schaatsen gekregen: Hollandsche schaatsen, met lange, omgekrulde lepels, met koperen hakstukken eraan.

Hij was toen met zijn schaatsen naar de winkel van Drebbel gegaan en had aan Orgroet, de nieuwe meesterknecht gevraagd er toon-leêrtjes in te maken. Die had ze in zijn rechte vingers om en omgekanteld en had gezegd: ‘dat is koet spul, te klein zullen ze wel niet zijn.’ Orgroet was Elberfelder geweest en was naar Amsterdam getrokken met de ransel op zijn rug. Zijn kruin was bijna

[p. 274]

kaal, met een driehoekige verhevenheid van boven en bleek als zijn wangen, waarop zijn bakkebaarden donker samengroeiden met zijn knevel, zoodat zijn kin breed bloot was. Hij had in de warme winkel nooit zijn pet op, een heel klein buikje onder zijn boezelband, liep voorover en schoffelde op zijn muiltjes door de knipsels en de vlokken koe- en paardenhaar en brokken springveêr. Hij was wat los van mond, een zeer bekwaam bekleeder en daarom hier geroepen. Jaap zag hem gaarne ledersnijden bij geval, of stippellijnen trekken met het raadje als de spoor van een huzaar, of gaatjes slaan met de holpijp. Hij stikte figuren van gekleurd leêr op oogkleppen en frondeelen, soms van witte ‘katjes’ en tweemaal reeds had Jaap een gothische letter voor hem op papier getee-kend, voor de hoek van een ‘schabrak.’ Baas Drebbel had ook groote klanten. Hij had zijn zoontje als jongen om hem heen, die ook een manneboezel droeg en 't alles behalve gemakkelijk had bij zijn vader. Wilhelm droeg oorringetjes ook, was schriel en kleiner nog dan Jaap, hij praatte nog platter dan een vischvrouw, had altijd ‘slaap’ in zijn ooghoekjes, altijd lang haar en dan in eens heel kort; won bij het ‘streepsteken’ geregeld en kon oorverdoovend op zijn vingers fluiten. Zijn vader had het hielleêr nagekeken ook en toen had Frank de ijzers op de slijpsteen gezet, wanneer hij even zelf wou draaien. Jaap had er vervolgens nieuw band voor gekocht, grijs met bruin geweefsel en schoot al aardig met de schaatsen op. ‘U moest het eens zien,’ zei Zondags Koos bij groomoe, ‘soms denk je, daar zal ie gaan, maar ho;

[p. 275]

och, de van Genderens hebben de ware schaatsenrijdersbeenen niet, hij staat maar ouwerwets weêr wat te kijken;’ maar wat wou je dan?

Zondags, bij Door had grootmoeder gewild dat hij op zijn bloote borst papier-met-kaarsvet dragen zou, omdat hij verleden jaar zoo hoestte, Koos had er voor gezorgd, hij voelde het telkens kreukelen.

Op die manier kon Jaap bij 't lengen van de dagen een uur wel op het Vest-ijs zijn, blijvend tusschen de poorten. Nu het zoo lang duurde, krioelde het er niet meer zoo, waren er niet meer zooveel hi-ha krassende risten die alles van de baan reden, je ómtolden en in het schaafsel joegen; was er meer plaats voor ieder. De schaatsen zaten wel eens los, de beste rijders schopten ze zoo maar uit en als je ze aanstampte gonsden de krullen boven het ijs. Het waren bizondere schaatsen, ze haakten gemakkelijk; mijnheer had er heel wat op afgereden, alle plaatsen bezocht in Noord- en Zuid-Holland, langs velden en wegen in de vrije natuur, het waren gevleugelde voeten. Dolf gleed voorbij en Gerard en Nico, als Baas vrijaf had gegeven; ze zaten elkander op schaatsen na. Je reed op Hollandsche schaatsen niet hard maar mooi; al reed je op ‘kunstschaatsen’ allicht mooier op de korte baan. Jaap keek naar een heer met diepe oogen, die rechtop reed met allebei zijn handen in zijn paletootje, zijn schaatsen keurig naast elkander hield, of reed hij op één schaats en deinde als een veêr. Jaap zag hem telkens zijn kunsten verrichten, evengoed achter- als vooruit rijden. Dat was je wat, als je ‘blokzijlen’ kon, ‘beentje-over-leggen’ of je naam

[p. 276]

snijden in het ijs.... Hard ijs het was, als glas met blazen erin, dat je enkel en alleen met diamant kan snijden, wanneer er balken zijn onder het ijs.... hij hakte eens met zijn hiel in de witte schijfjes, die als bevroren bellen voor zijn schaatsenkrullen schimden.... ijs was versteven water, bestond uit zuurstof en waterstof of ‘Hydrargum’, kon overgaan naar de vaste en naar de gasvormige toestand... lucht bestond uit zuurstof en stikstof: ‘N.O.3’. Jaap talmde en blies in zijn knuisten, keek in de tanende avond, naar 't duisteren der torens en transen van de bruggepoort, waarop de laatste gloed verging... Graaf Adolf van Gelder had zijn oude vader graaf Arnout gevangen genomen en over het ijs gesleept en toen de Meer eenmaal dicht lag trad de honger de veste binnen.

Nu het zoo lang duurde, had moeder Juut de meisjes ook vergunning gegeven, omdat zij een Friesche van oorsprong was, de heele hut van vroeger bijna was op de baan. Neel Seelig had de moed niet er op af te dalen en de oudsten reden met hun jongens of lieten zich trekken; Anna en Marietje en Marijtje waren lange meiden al en Leentje was er en de nieuwelinge. Er kwamen er in de hut, er kwamen er op de zaal, er gingen er het Huis uit. Een meisje pas gekomen was spoedig overleden; de nieuwelingen liepen eerst nog in hun burgerkleêren, dan in het weezenpak en eindelijk kon je ze wel.

Dolf was nergens meer te bespeuren, verkoos de groote banen te volgen en Dirk Bouts zocht zijn heil op de vijver van de buitenplaats waar hij tuinjongen was. Jan van Drecht zwierde met zijn slagersmand over schouder naar

[p. 277]

de klanten; Piet Tersteegh lag ziek maar beterde gelukkig en Bertus deed zijn eerste reis naar Oostinje, had geen last van de kou.

Nico praatte: ‘jes en no’, telde al tot twintig in het Engelsch, kwam met Gerard aangereden van de zetterij; ze schoven onder alle bruggen door en keerden niet altijd terug. Nu overal het ijs ‘betrouwbaar’ was geworden, waren weêr de planken weggebroken door de stad en al de bosjes stroo daar waren kapotgereden, het ijs zag er geel van, zoodat je over een strootje gemakkelijk kon struikelen. Leentje leerde goed aan, als Jaap om vijf uur aan kwam draven met zijn klingelende schaatsen en met de bouffant nog om zijn ooren, was Leentje er allang.

Gerard hielp dikwijls Leentje, maar dikwijls ook hielp Jaap haar. Hij bond haar schaatsen met oranje banden beter, kantelend zijn eigen schaatsen om de lepels, wanneer hij knielde op het ijs. Leentje reed wel goed alleen al, maar er was ‘gespuid’, het ijs had barsten, rechte en dwarse, waardoor ze stuiten bleef; dan strekte zij haar armen uit om hulp of bukte voorover en lachte in de lucht. Het water welde aan de wallekanten door der menschen zwaarte, wat 's nachts dan met de bijten weêr bevroor. De bijten werden 's morgens opengehakt of gezaagd, wijl anders de visch er onder zou stikken en blokken ijs er wezen moesten voor de hospitalen. Als Jaap het ijs, met de zingende baas uit het koekezopie, moest verlaten, liep de baanveger alle scheuren met warm water uit een ketel vol te stralen; anders was hij ook op schaatsen, de bezem als een ijshaak over schouder, wanneer hij die

[p. 278]

ten minste niet de menschen voor de voeten smeet.

Koos had gelijk; Jaap was de ware schaatsenrijder niet; hij stond te veel, Leentje niet. Hij zag haar telkenmale frisch de beenen uitslaan, weg in haar tabberd zwaaien, met de omgeslagen franje van haar das over haar schoudertje. Hij zag haar al kleiner voor zijn oogen worden, verdwijnen in het krissekrassen, tot ze weêr bij de brug verscheen, in wijde boog omgierend en aankwam zetten door de grimmeling. Er werd gerekend op ‘verandering’. De jongetjes gleden niet langer in het paardenwed, kropen onder de palen door met de vorstige koppen, om dichter bij het rietmatten tentje te zijn, waar 't kacheltje op planken was gezet voor het verzinken en ‘klare’ voor kerels te bekomen was.... ‘Leg er es an, heete melk en kouwe Jan!’.... Als waschgoed op de bleek bevroren hing de vlag stijf neêr van avond, de asems rookten en op de bruggen liep een elk voorbij.... Vanuit de diepte van het ijs zag Jaap de scherpe daakjes van de Kleine Houtpoort bleeker en bleeker worden, de kartel-geveltjes der Vest al ingetrokkener verrijzen, de boomen donkerwit begroeien gaan onder de vallende avond .... Hoe eenzaam was de natuur, wanneer je geen vader meer had of moeder.... Jaap zag Leentje en Gerard samen rijden, het rood der mouwen zwieren door de grijzigheid. Nu reed ze los, sulde hard aan, achterover op haar schaatsen staande, Friesche schaatsen, uit Purmerend. Haar wangen waren in gloed en haar haren golfden al bol onder haar mutsje. Recht reed ze op hem aan en vatte hem om zijn hals, stond zonder krassen stil.

[p. 279]

‘O, Jaap!’ jubelde zij en hield hem warm aangedrukt.

Plotseling geschokt en vervaard door de gang van het meisje had Jaap allebei zijn handen over haar handen met het polsduimpje gebracht en maakte ze los.

‘Nee, Leen,’ bromde hij diep.

‘Waarom douw je me nu van je af?’ vroeg Leentje groot kijkend in de wasem van haar adem.

‘Ik mot weg,’ bromde Jaap.

‘Bè-je niet goed?’

‘Ik ben zoo rillig geworden,’ bromde weêr Jaap.

‘Waarom rij je dan ook niet met mij?’ praatte Leentje, ‘toe, nog één baantje, Jaap.’

‘Het is me tijd, Gerard zal je wel trekken.’

‘Hè, wat flauw,’ zei Leentje; ze sloeg haar schaatsen dadelijk uit en reed terug naar Gerard.

Daar waar ze opbonden ook, was Jaap reeds af gaan binden, vlak bij de witte rand van de ingevroren schuit. Hij klom de wal daar op in 't gladde beenenpaadje, liep rechtuit het straatje binnen naar de poort van 't Huis, om bij de portier aan de keuken zijn avondbrood te vragen en een ander buis aan te trekken. Jaap trappelde vreesachtig, dragend aan de hand meester Juulsen's geschenk.

EINDE.