|
| |
| |
Zesde Hoofdstuk.
Van de toonkunde der spraek.
V. Wat is de spraek-Melodie?
A. Het is eene Harmonische vereening van toonen, die aen de spraek bevalligheyd, leven en welluydentheyd geeven.
V. Geef hier een voorbeeld van.
A. Wanneer men by het eyndigen van een volzin, in plaets van te daelen, met den spraektoon klimt, zal er uyt honderd hoorders geenen enkelen gevonden worden, die niet in het begryp zal zyn, dat het geen nog volgen moet, eene nadere wyzing aen het gesprokene geeven zal.
3 P.
| |
| |
V. Welke overeenkoomst is er tusschen de spraek en den zang?
A. De spraek heeft dit met den zang gemeen, dat zy uyt elkander volgende toonen bestaet.
Hoe meer de spraek den zang nadert, hoe meer zy er ook de Harmonische regels van overneemen moet. Eene te hooge verheffing of te brommende daeling zal by de gewoone toonleyding der spraek, waer den toon slegts aengeheven word, en niet doorklinkt, minder hinderen, dan daer zy galmend in 't gebied der toonkunde overgaet.
V. Welke teekenen hebben wy tot het onderscheyden der spraekwoorden?
A. Deeze volgende,;?! welke de rust en de verdeeling der woorden, en de leyding der stem doen opmerken.
V. Hoe noemt men deeze verdeeling der woorden?
A. Zinsneeden.
V. Zegt wat er by ieder van die moet in acht genomen worden?
A. By iedere Comma (,) moet er niet slegts inde rust, maer ook in den klank van het woord, waer op die rust valt, eene schorssing opgemerkt worden, waer by de stem zich eenigzints verheft. By eene tweede Comma met een Punctum daer boven of semicolon (;) is deeze verheffing sterker. Dit is de" oorzaek dat hy die in eenen grooten volzin, by deeze rusten de kragten van zyne stem niet raedplaegt, den zelven wanklankig en gebrekkig uytbrengt, en door te verre van zynen aenheftoon verwyderd te zyn, den toonval der sluyting mist.
V. Wanneer gebruykt men een duplex punctum (:)? Als men oordeelt dat een (.) te veel en een (;) te weynig zoud zyn.
| |
| |
V. Wat is het vraeg teeken?
A. Dit volgende (?). BV. wat zegt hy?
V. En wat is het teeken van uytroeping?
A. Het word gesteld op deeze wys (!). B.V. grooten God!
V. Wat is de Parenthesis? insluytings teeken?
A. Twee halve cerkels () of []. Dient om eenige uytdrukking die op haer zelven bestaet in te sluyten.
B.V. Een mensch die eene slang die byna door de koude versteeven was, opgeraept en by zyn vier haer levens kragten had doen wederkeeren, wierd door de zelve (wie zou zulke schrikkelyke ondankbaerheyd vermoed hebben) dood gebeeten.
V. Wat is de onderbreeking?
A. De onderbreeking is wanneer men iets van den zin verzwygt en plotselyk af breekt. Dit geeft eene groote kragt aen het gezegde, brengende den leezer in verwondering en in ernstige bedenking. Gelyk men ziet in Virgilius QUOS EGO...... AENeidos. Het welk ik ook meer dan eens nagevolgd heb.
B.V. Zal hy..... maer hoor hy spreekt....
V. Wat is de toonkunde der letters?
A. De toonkunde der letters is de Melodie welke uyt de zaemenvoeging der klinkers en medeklinkers in de uytspraek voort koomt.
V. Hoe verdeelt men de letters?
A. In klinkers en medeklinkers.
| |
| |
V. Wat zyn klinkers?
A. Klinkers (Vokaelen) zyn eenvoudige klanken in de uyt ademing door de verschillende stelling en spanning van de binnendeelen des monds, waer zy doorgaen, gewyzigd. Die verschillende stelling is vast en bepaeld, en blyft onder het uytgaen van een galm onveranderd. Veranderende word het een tweeklank, die geen Vokael, maer eene zamenvloeyïng van verschillende Vokaelen is.
V. Hoe verdeelt men de medeklinkers?
A. Men verdeeltze in Keel- Lip- Tand- Tong- en Verhemelte letters.
Lipletters. V F P M W.
Tandletters. Z S D T N.
Keelletters. G. CH. K de CH in 't grieksch is maer eene letter. Tong en verhemelte letters L R (smeltende medeklinkers).
Op deeze verdeeling der letters zyn de geleerde nogtans niet ten vollen eensgezind.
V. Hoe worden de letters nog anders verdeeld?
A. In klinkers (Vokaelen) vermengde klinkers (Diphtongen) smeltende medeklinkers en stomme medeklinkers waer van de betrekkingen, welke zy uytmaeken de Harmonische of des Harmonische smelting aen ons gehoor opleveren.
De Vokaelen maeken de Monovokaelen, en door hunne vereeniging de twee- en- dry klanken uyt.
V. Wat zyn smeltende medeklinkers?
A. De smeltende medeklinkers, het zy dezelve van de klinkers afstammen, gelyk de J V W, of onafhangelyk op zich zelve
| |
| |
staen, gelyk F L M N C en S, hebben dit met de stomme medeklinkers gemeen, dat zy zonder klinker of ten minsten zonder eene geädemde Schevah (Hebreeuwsch schryfteeken,) niet opgemerkt kunnen worden, en dus even stom zyn als de lestgenoemde.
V. Waer in verschillen de smeltende medeklinkers van de stomme?
V. Hier in dat hunne klank het geluyd der klinkers meer begeleyd en by blyft; zy lossen zich om zoo te spreeken in de Vokael op, sommige vermengen er zich mede, en deeze geeven aen de lippen of aen het verhemelte aenleyding tot eenigen naerklank.
V. Welke is de eygenschap der stomme medeklinkers?
A. Dat zy den klank der Vokaelen slegts voort stouwen, ofdoen afbreeken. Zy worden dus duydelyker uytgesproken, door hetvolgen van een Vokael of veelklank, terwylen hunne afbreekende kragt, voor eenen klinker derzelver klank niet genoeg doet onderscheyden B.V. in boot en bood is het verschil tusschen D en T twyffelagtig, maer in Dor en Tor, is het opmerkbaer genoeg.
Van daer dat men De Te Ka, en niet eD, eT en aK de letters D.T.K. uytspreekt.
Om L M N, aen te duyden zegt men niet Le, Me, Ne, want in het eerste geval beneemt de opvolgende vokael te veel van den naklank of smelting deezer letters.
V. Waer onder rekent men J (Y) V (UV) en W dobbel UW?
A. Onder de smeltende medeklinkers, men mag ze zelfs halve klinkers noemen, om dat zy schoon van natuer veranderende. de vokael, waer van zy afgeleyd zyn eenigzints doen hooren,
| |
| |
Op deeze volgende M en de F, waer aen uyt hoofde datzy lipletters zyn, eene korte U klank verbonden is. By de N, hoort men deeze U door den neus, de S kan niet naerlaeten eene i te doen hooren.
Eyndelyk kan de Z nog onder de smeltende medeklinkers gerekend worden, wanneer zy gelyk in onze tael, als eene zagte S en niet als ts, uytgesproken word.
V. Welke zyn de stomme medeklinkers?
A. Deeze volgende B, D, K, P, T, deeze breek en alle smelting alle vokaelbeweeging af, en maekendus, ook de smeltende medeklanken, waer agter zy geplaetst zyn tot stomme medeklinkers.
V. Welke zyn de vloeybaerste der smeltende medeklinkers?
A. De L en de R, beyde tong en verhemelte letters.
L geeft in zyne uytbouding elll (hier van kan het zangkundig oor het beste getuygen) eene zagt trillende vokael welke zonder haer niet gevormd of aengeduyd kan worden. In klanken, geschal, schel, helder, bleek, blank doet zy in de ronding van het geluyd eene uytwerking die alle welluydenheyd der vokaelen overtreft, en is tegelykertyd met haer vokael geluyd de geleydelykste der consonanten, ja de meeste kragt en schoonheyd der tael-melodie, hangen meer van de consonanten dan van de vokaelen af.
V. Wat is er te bemerken van de R?
A. De hondsletter R zoo noemt haer den hoogleeraer Kinker i haeren toornigen broeder, en den kragtigsten aller medeklinkers. hy, (want wie zal deeze letter zy noemen? zegt hy verder) is den gespiersten aenvoerder aller vokaelen.
| |
| |
Aen vraek, toorn, gramschap, grimmigheid, zwaery zwoerd, groot, graf, greep, grynzen, enz. brult hy ons de beteekening der woorden toe immers in alle woorden die eenige vreedheyd of vrangheyd moeten hebben, is hy te vinden. B.V. droefheyd, in blydschap niet; en duyzende andere. Hy deelt aen de tael eene vreedheyd mede die hem meer recht geeft tot den naem van Leeuw, dat tot dien van hondsletter.
V. Wat is de Harmonische smelting der letters?
A. Deeze hangt geheel af van het gehoor, en dient gekend te worden volgens dat het voorwerp blyde, treurige of verheven zaeken betreft.
V. Geeft eenige voorbeelden daer van.
A. Ik kies uyt de versen der latynsche dichters.
Cum subit illius tristissima noctis imago,
Het welk luyd in onze tael.
Als zich die treur'ge nagt nog afschetst aen 't geheugen.
Virgilius heeft in zyne minder als de onze klankryke tael soortgelyke schoonheden, welke van de melodie der letters afgeleyd zyn.
Hoe kragtig en verheven klinken de A|de|R en de M in dit vers.
Meermaelen doet by Virgilius de herhaeling van een en de zelfde letter, het zy by toeval, of met voordagt, eene ongemeene uytwerking in de volgende versen is de A zoo wel in den aenvang als in het midden en den uytgang der woorden de heerschende letter.
| |
| |
Isque Amens Animi et Rumore Accensus Amaro,
Dicitur Ante Aras MediA Inter NuminA divum.
In de volgende bootsen de N met haere zuster de M de meest bonzende en stommelende van alle medeklinkers, den nydigen vrok van Juno zeer wonderlyk uyt.
His ego nigrantem commixta grandine nimbum
Dum trepidant aloe saltusque indagine cingunt,
De super infundam et tonitru coelum omne ciëbo
Oneyndig schoon is de droefheyd van D I D O, waer de droevige M afgewisseld door andere lipletters zich medesleept, in:
Et nunc magna mei sub terras ibit imago,
Urbem proeclaram statui, mea moenia vidi.
Grootsch en verwondering baerende is ook het volgende.
Urit odoratam nocturna in lumina cedrum.
V. Zyn deeze kragtige uytdrukkingen ook in onze tael te vinden?
A. Ja zy levert ons ook zeer veele zulke gelukkige aennaederingen door de letters voortsgebragt.
Ik heb er zelfs van over twintig jaeren gebruyk van gemaekt, slegts door de toetsing aen het gehoor, in myne treurklagt op Kotsebue.
« Achilles, neen, was nooyt met droefheyd meer belaên,
« Nooyt meer met nypend leed en zielsmart aengedaen,
«Toen zynen boezem vriend Patroclus was verslagen
« Dan wie die troosteloos zyn bittren dood beklagen.
| |
| |
V. Mag men onze tael waerlyk eene dichterlyke tael noemen?
A. Ja, zoo wel als eenige andere der oude taelen. Onze tael word niet slegts het zindelyk omkleedzel der gedagten, maer ook het bezielde, wel bewerktuygde lichaem van de zelve. Zy vergeleyd met eene mimische kragt deezen stroom onzer denkbeelden, en giet, als waerehet, deeze denkbeelden uyt den mond van den spreeker in het oor zyner toehoorders over. Zy flikkeren door den gang der woorden heen, als vonken door de afbeeldzels van een Vierwerk. Dan eerst is men welspreekend, wanneer de woorden en de gedagten schynbaer gelyk[...]ydig zamenvloeyen, even als twee luchtstroomen, zich in den adem van de spreekers vereenigen.
V. Laet nu eens een voorbeeld in 't nederduytsch zulk eene schilderagtige beschryving voor het oog te voorschyn brengen.
A. De Nacht daalde over 't meer, men landt in Rothaas baai.
Daer kromt zich t'bochtig strand met wonderbare zwaai,
Een Rots op t'kantig hoofd met wouden digt bewassen,
Buigt over d'oever neer en spiegelt in de plassen.
Om hoog toont zich t'verblyf van Lodaas offersteen.
Bilderdyks mengelpoëzy 1796 Darthula 88.
De Swaen, in zyn dichtstuk leven en dood van JESUS-CHRISTUS, geeft ook eene schilderagtige beschryving van Bethlehem. IX. Zang.
Ontrent twee mylen van Jerusalem, in t'zuyden,
Ryst uyt een kleyn gebergt dat door zyn balsem kruyden
En jeugdig bloemgewas in d'aenkomst van de Lent,
Een lieffelyken geur door g'heel het landschap sent.
Beneden aen den voet ontdekt men t'allen kanten
| |
| |
Een schoone kweekerye van jonge olyve-planten,
Van waer men klimmende na boven langs den zoom
Der wegen, dreeven ziet van menig fyge-boom,
Waer onder, als ter schuyl van hunne breede blaeren,
De herders met hun vee, in somertyd vergaeren,
Terwyl de lammers langs de heggen, jeugdig kruyt
Gaen knagen, treckende zelfs tot den wortel uyt.
De wyngaerd planten, die rondom den berg verschynen,
Voorsien geheel t'gewest met muskadelle-wynen,
En locken door hun vrucht de nagebueren aen.
Het hoogste van den top gelykt de zilv're maen,
Wanneer s'acht dagen oud twee hoorens komt vertoogen,
Als eenen halven ring, weerzyden krom geboogen.
Soo send dat kleyn gebergt twee toppen op uyt een,
Waer tusschen 't oog ontdekt, al sakken naer beneêen,
Het roemrijk Bethlehem omringt met kleyne mueren.
Gedrukt te Brugge by Joseph Van Praet, 1767.
Den zwaermoedigen en gevoel vollen Feith trekt dikwils (misschien zonder weeten) van de zagte lipletters, voor al van M en de daer mede strydende N. de beste party, en de tael geeft er hem de meeste aenleyding toe.
Treed deze schaduWen Met stilleN eerBied BiNNeN.
Leer hier Van Lucia Voor de eeuWigheid BeMiNNeN.
Myu oog zal tranen Maer Myn Mond Meldt u Met Vreugd,
Haer Bloei, zoo kort als schoon, haer tederheid en deugd!
Wanneer bovendien de zugtende hoofd klinker der keelletters H met zynen eygenaerdigen vokael klank, zich met
| |
| |
deeze droevige en smeekende WMBV, by herhaeiing paert, word deeze zwaermoedigheyd nog grooter.
Haar hart had nooit bemind, maer in haarsmachtende oogen
Scheen liefde en deugd om stryd op een triumf te boogen,
De liefde had dat hart voor 't hoogst genot bereid,
De deugd haer minste zucht gehuwd aan d'eeuwigheid.
Het Graf door Feith tweede zang [Bladz 34 en 35].
Hoeveel kragt zet de tael zelve aen de twee volgende versen niet by, die in eene akelige spookgeschiedenis niet kwalyk geplaest zouden zyn.
‘'K hoor niets dan jammer klagten vreeslyk tandgeknars
By 't kletterend geluid van wind en regenvlagen’
V. Wat moet men eyndelyk uyt het aengehaelde besluyten?
A. Dat indien de middelmatigheyd een hoofdgebrek is in eenen dichter, zy dit nog meer is in eenen Nederduytschen dichter, die wanneer hy de toonkundige kragt van zyne dichterlyke tael, maer ten halve kent, by de minste aendrift zyner verbeelding haer slegts behoeft te volgen. Kon de Grieksche tael de Grieken tot eene Zanggodin verstrekken, onze tael bezit niet minder deeze zoo verheven eygenschap en weêrdigheyd.
Hoe veel men de Fransche Dichtkunst wilt verheffen zy is zoo welluydend, zoo kragtig niet.
Ik wil slegts een voorbeeld aenhaelen uyt eenen van haer grootste dichters.
Mais déjà le roi vient, déjà dans ce séjour,
Le son de la trompette annonce son retour,
Quel retour justes Dieux!
Voltaire, Treurspel van Mariamne 3 bedryf. 2o. Vertoog.
| |
| |
Kan men iets zoo hard of zoo stroef in onze tael en bezonder in versen verdraegen?
V. Wat verstaen de Dichters by het woord sneede (Caesura)?
A. De sneede is eene zekere rust, welke de versen omtrent het midden noodig hebben, die het leezen der versen daer door veel gemakkelyker maekt.
V. Hebben alle de soorten van versen de midden sneede?
A. Geensints: de versen van vier voeten en half en vier voeten, die van drie voeten en half en drie voeten, hebben geene sneede noodig, 't zyn alleen de lange van zeven voeten en half, en zeven voeten, die van zes voeten en half en zes voeten, en die van vyf voeten en half en vyf voeten, de welke dit benoodigd hebben.
V. Word de sneede in de lange versen nooyt agtergelaeten?
A. Ja maer men mag het niet te los of zonder reden doen, alleen is het schoon wanneer de geestdrift door dit verzuym zich kragtiger en onbedwongen verheft en voortvliegt.
Vondel heeft een van d'eerste het voorbeeld daer van gegeeven, en de hedendaegsche dichters volgen hem dikwils na. B.V.
Zie hier een takje uit Pindars lauwerhof geplukt:
En daer de tros Narcis den stouten hard ontrukt,
Die ons Achilles onverzoenbre gramschap maelde.
KINKER.
|
|
Auteursrechtvrij
