Vlaemsche dichtkunst. In vier zangen in heldenversen beschreeven, en verrykt met geschied- en letterkundige aenteekeningen, gevolgd door de Vlaemsche prosodia

[p. 35]

Aenteekeningen
op den
eersten zang.

(1) Beminlyk godenkroost. [Blad. 9.]

Zommige willen dat men den voorstel voor de aenroeping plaetse, gelyk de latynsche dichters doen, maer de grieksche die veel ouder zyn, beginnen niet de aenroeping, hebbe dan de oudste gevolgd, alhoewel het na myn gevoelen een ider vry staet hier in volgens goeddunken voort te gaen.

Apollo blyft altyd den God der Dichters. Op veele plaetsen wierden zyn Orakels gegeeven, te Delos, Claros, Tenedos, Cyrrha, Patare, en elders; maer het beroemdste was te Delphos, alwaer hy eenen tempel had, de wereld rond vermaerd door zyne rykdommen. Men zag in dezen tempel onder andere eenen altaer, gemaekt van stukjens hoorn, met zoo veel kunst te zamen gevoegd, dat hy maer van een stuk scheen te zyn.

(2) Die uwe Godspraek zelfs in heyl'ge puykgedichten, De boschon hebt geleerd. [Blad. 9.]

De boschnon (Sibylle) aldus genoemd om dat zy in donkere bosschen of stille eenzaeme plaetsen haer verblyf hield, waer zy haere voorzeggingen sprak en beschreef.

Van de Sibyllen, zoo vermaerd in de oudheyd, wil ik hier een kort verhael geeven.

Men telde in 't oud heydendom twaelf Sibyllen, Varro geeft-er maer thien:

I. Sibylla Persica, Persische Sibylle. Deeze word voor de oudste gereekend om dat zy korts na den zundvloed moet bestaen hebben.

II. Sibylla Lybica. Sibylle van Lybiên, zoo als het land voordeezen genoemd wierd, nu een deeld van Africa.

[p. 36]

III. Sibylla Delphica. Sibylla van Delphos. Deeze was eene van de vermaerdste. Diodorus zegt dat het de maegd Daphne was, de welke eerst van Apollo met geyle liefde bemind wierd, maer naderhand om haere eerbaerheyd tot prieste rin van zynen dienst ingewyd wierd.

IV. Sibylla Cimmeria. Sibylle van Cimmerien. Dit moet de Sibylle van het noorden zyn of van de landen buyten de keerkringen gelegen, en de gevoelens volgende van den heer de Grave in zyn werk (République des Champs Elysées) vermeld, zoude zy moeten van de streken zyn rond de Oostzee, want Cimmerien afgeschets word, als een koud, vogtig nevelagtig en donker land. Ovidius plaetst-er de wooning van den slaep-God. Metamorph. Lib. XI, fab. X, vers. 592,

V. Sibylla Erythraea. Sibylle van Erythra, een zeestad in Ionien, zoo als Strabo, en Ptolomaeus beschyven. Zy word van veele schryvers als de beroemdste gehouden om dat, zoo zy zeggen de andere Sibyllen ten meerderen deele hunne voorzeggingen van haer zouden ontleend hebben.

Suidas noemt haer Herophile, dat is held enliefde, of verliefde heldinne.

Om dat haere boeken zoo vol geheymen waeren, en haere schriften zoo vol wysheyd, zyn de Romeynen na de getuygenisse van Funestella zoo begeerig geweest om die in handen te hebben dat ze de zelve opzogten, in alle gewesten der wereld, bezonderlyk, te Erythra waerze voornaemelyk te vinden waeren, en in groote menigte maer Roomen bragten, daer zy die onder de bewaering van vyfthien daer toe gezwoorene mannen, stelden, en benevens andere Sibyllas boeken als eenen bezonderen schat en heyligdom in waerde hielden; zoo dat het niet geoorlofd was die, zonder bevel des raeds te openen of iets er van te openbaeren.

VI. Sibylla Samia. Samische Sibylle of van Samos. Deeze word ook somtyds Pytho, somtyds Phemonoe genoemd; zy was volgens Pausanias in zyn thiende boek de eerste Priesterinne van den tempel van Delphos, en gaf haere Orakels eerst in heldenversen.

Zy was gebooren op het Eyland Samos, dat aen Juno toegewyd was, alwaer haeren oudsten tempel gezien wierd.

'T is ook in dit Eyland. Dat den vermaerden wysgeer Pythagoras het leven heeft ontfangen, die door zyne wysheyd en zyne leerstelling van de zielverhuyzing zoo een grooten naem heeft verkreegen.

VII. Sibylla Cumana. Of Sibylle van Cuma. Zy word Amalthaea genoemd wegens de overvloedige zoetigheyd, ja Goddelykheyd van haere geschriften en voorzeggingen.

Zy wierd gebooren te Cuma, niet die stad van Italien binnen de provincie van

[p. 37]

Lucanien aen de Zee, niet ver van Puteoli, gelegen, maer van dat Cuma, het welk in AEonien, regt over het Eyland Lesbos lag, zynde de aldergrootste, ja de hoofdstad van omtrent de dertig andere treffelyke steden van die vermaerde landstreek.

VIII. Sibylla Hellespontiaca. Sibylle van den Hellespontus. Deeze Sibylle heeft wegens haere eenvoudige klaerheyd en opregtigheyd, als mede opregte uytdrukkingen van bezondere omstandigheden haerer voorzeggingen, eenen uytneemenden luyster verkreegen, en aen alle andere Sibyllische voorzeggingen de grootste agting gegeeven.

Den Hellespontus, hedendaegs de zeéengte der Dardanellen, is zynen naem verschuldigd aen Helle dogter van den Koning Athamas, de welke van daer met haeren broeder Phryxus op den gouden ram weggevlugt is, om de vervolgingen van haere stiefmoeder Ino te ontgaen.

IX. Sibylla Phrygia. Sibylle van Phrygien. Deeze Sibylle heeft haeren naem van het landschap Phrygien in kleyn Asia; daer door gelooft men dat zy lang gewoond en Orakels gegeeven heeft in de stad Ancyra. Pausanias noemt haer Phaennis, andere Phaennis Delphica. De geboorte-plaets van deeze Sibylle is niet zeker bekend.

X. Sibylla Tyburtina. Tyburtynsche Sibylle. Alzoo genoemd van eene stad in Italien, hedendaegs Tivoli genoemd.

Zy heeft geleefd ten tyde van Augustus, en heeft insgelyks den naem van Albunea gehad. Zy is na haere dood als eene Godin geëerd geworden en haer beeld in het Kapitolium gesteld,

XI. Sibylla Europaea. Europeaensche Sibylle. Deeze Sibylle ontleent haeren naem van het wereld deel bekend met den naem van Europa. Op welken tyd deeze Sibylle zoude geleefd hebben kan men nergens beschreeven vinden.

Verders zommige meynen dat zy geweest is die Sibylle gebooren in Epirus, die van haere geboorte af zeer wyzelyk gesprooken heeft en wiens Godsspraeken men naderhand in den tempel van Dodone heeft gaen aenhooren.

XII. Sibylla Agrippina. Agrippynsche Sibylle. Men weet niet van waer deeze Sibylle haeren naem ontleend heeft. Nogtans in eenige oude latynsche versen vind men iest tot bedenkelyke narigting als of zy in Lybia gebooren waere: want aldus luyden die versen.

Felix Lybicae cultor arenae
Felix divitis accola nili;
Quos in mediis virgo tenebris
Docuit christi saecla futuri.

[p. 38]

Het is gebeurd ten tyde tan Tarquinius Priscus, dat eene oude vrouw (men meent dat het de Sibylle van Cuma was) negen boeken der Sibyllen aen den Koning aenbood om te verkoopen, voor welke zy dry honderd Goudstukken (Philippei) eyschte. Hy deezen prys te hoog vindende, wierp de vrouw seffens in zyne tegenwoordigheid dry boeken in 't vuer, en lietze verbranden. Den Koning hier over spytig, vraegde hoe veel zy dan nog voor de andere zes eyschte. Dry honderd Goudstukken was haere antwoord. Tarquinius haer belachende en als uytzinnig aenziende, wierp de zelfde vrouw nog dry boeken in 't vuer om te verbranden. Den Koning voor de laetste dry boeken het zelfde lot vreezende, was verpligt voor deeze, dry honderd Goudstukken te betaelen.

(3) Aristoteles. [Blad. 10.]

Den prins der Wysgeeren, wierd gebooren te Stagyre, stad van Macedonien, 384 jaeren voor J.C. Zynen vader Nicomachus was geneesheer, en stamde af, zoo men geloofde van AEsculapus, hy was leerling van Plato, en leermeester van Alexander den grooten. Philippus vader van den laetst genoemden, schreef hem den volgenden brief:

‘Ik laet u weeten dat-er my eenen zoon gebooren is. Ik geef de Goden dank, niet zoo zeer om dat zy my dien verleend hebben, maer om dat zy my dit geluk vergund hebben in het leven van Aristoteles.’

Deezen wysgeer kon ook de aenvallen van den nyd niet ontgaen, zoo dat hy zyn vaderland moest verlaeten om het slagtoffer van zyne wysheyd niet te zyn, gelyk Socrates. Hy stierf in den ouderdom van dry en zestig jaeren.

Quintus Horatius Flaccus. Zie aenteekeningen voor den tweeden Zang (22)

Marcus Hieronymus Vida. Wierd gebooren te Cremona in Italien, 't jaer ons heeren 1507, en wierd verheven tot Bisschop van Alba, in 't hertogdom van Montferrat. Hy was zoo groot een Godsgeleerden als uytneemenden dichter, en bezat de wetenschappen en deugden van zyn beroep. Hy stierf in 't jaer 1566. Leo den grooten vereerde hem met zyne bezondere bescherming.

Zyne dichtkunst welke Julius Scaliger stelt voor die van Horatius, is geschreeven met zoo veel goed oordeel als welspreekentheyd en smaek. Zy is verdeeld in dry zangen.

Tanto majore laude quam Horatius dignus est, quanto artificiosius de arte agit hic quam ille. Poët. L. 6. qui et hypercrities.

Nicolas Boileau Despréaux, gebooren in 't jaer 1636, dus meer dan twee honderd jaeren voor onze jaertelling, heeft zich door zyne dichtkunst, hekeldichten en andere dichtwerken zeer vermaerd en alom bekend gemaekt, 't is aldus overtollig hier verder van hem te handelen.

[p. 39]

(4) - [Blad. 14.]

Als keyzer Trajanus van zyne vrienden vermaend wierd, dat hy zich al te gemeenzaem by een ider hield; zoo sprak hy: ‘Ik ben myne onderzaeten zoodaenigen keyzer, gelyk als ik, nog een onderzaet zynde, gewenscht hebbe dat den keyzer zoude zyn.’ Ons hier door leerende dat eenen vorst zoo moet regeeren, gelyk als hy wenscht zelf geregeerd te worden. Want om te weeten hoe wy wel regeeren zullen, zoo moet men altoos gedenken, dat al het geene wat hy ons in anderen aenstootelyk, veragtelyk en haetelyk is, dat het zelve by anderen in ons zulks mede is.

(5) Hoort eens hoe Naso treurt. [Blad. 15.]

Publius Ovidius Naso, dien zoetvloeyenden dichter, geboren te Sulmone, 43 jaeren voor Christus geboorte, naer lang den gunsteling van Augustus geweest te hebben, wierd om een zekere misdaed, men weet niet welke, uyt Italien verbannen naer Tomi eene stad gelegen aen de monden van den Donauw by den Pontus Euxinus, hedendaegs de Zwarte-zee.

Hoe beweeglyk en zielroerende zyne klagt dichten zyn die hy zoo veele jaeren vrugtloos schreef om Augustus te verzagten, weeten alle geleerde die zyne gezegde dichten geleezen hebben hy is gestorven in zyn ballingschap, in den ouderdom van zeven en vyftig jaeren, naer zeven jaeren daer in doorgebragt te hebben.

(6) Hem die van jongs gewoon op 't grootsch en. [Blad. 17.]

Ingenium cui sit, cui mens divinior, osque
Magna sonaturum, des nominis hujus honorem.

horat. satira 4. lib. 1.

(7) Een dichter is 't die voelt dat hy niet is gebooren. [Blad. 17.]

Dry dingen worden er vereyscht om goeden dichter te zyn. 1^o. Eenen poëtischen geest, ryk van aerdige invallen en veerdig om zyne gedagten op maet en voeten gezet, gelukkig uyt te drukken. Dien poëtischen geest word door natuer verkreegen want men heeft van ouds gezeyd, Orator fit, poëta nascitur: dat is eenen redenaer leert langzaem de welspreekendheyd, maer eenen dichter word met de kunst gebooren.

2^o, Geleerdheyd en kennis van taelen en veelderhande wetenschappen.

Homerus was onderweezen in alle wetenschappen en geleerdheyd, zoo als het blykt uyt zyne werken.

Euripides had zich van Anaxagoras laeten onderwyzen in de natuerkunde, van Prodicus Cous, inde redeneerkunst, en van Socrates in de leer der zeden.

[p. 40]

P. Virgilius Maro was in de latynsche en grieksche taelkunde, en alle edele weetenschappen en kunsten, bezonderlyk in Artseny en wyskunst zeer ervaeren. Q. Horatius Flaccus had zich in zyne jongheyd te Romen in allerhande geleerdheyd en sedert t'Athenen in de wysbegeerte geoeffend.

3^o. Ruymte van ledigen tyd is er voor al noodig op dat men zich geheel aen de dichtkunst overgeevende, gerust en met smack deeze oeffening geduerig voortzette, want de kunst vereyscht eenen geheelen man.

Hier geef ik de vertaeling van het geen eenen van de oudste grieksche wysgeeren zegt van den dichter.

PLATON. ECLOG. Poeta.

Den steen, door Euripides magneet of zeylsteen genaemd en door het volk steen van Heraclea, heeft de kragt niet alleen yzeren schakels tot zich te trekken, maer ook d'eygenschap aen deze schakels mede te deelen waer door zy ook andere schakels tot zich trekken. Ja men ziet somtyds eenen langen keten van dezelve aen een hangen waer aen het zeylsteen de kragt verleend die ze t'zamen houd. 'T is aldus dat de Zanggodin den geest der dichters tot de grootste opgetoogentheyd verheft; de dichters op hunne beurt doen de zelve tot by ons gevoelen, en maeken daer van als eenen keten. Neen, 't is aen de kunst niet dat de heldendichters die schoone scheppings kragt verschuldigd zyn, maer aen eene Goddelyke vlam of aen een God zelf. De lierdichters gelyk de Corybanten als buyten hun zelf, als zy hunnen Godsdienstigen dans uytoeffenen, zingen niet koelbloedig hunne verheven liederen; de zoetste eenstemmigheyd, de natuerlyke maet. (Rhytmus) Moeten hen vervoeren, eene Godheyd moet hen bezitten.

Ik zie de Bacchanten in eene heylige verrukking, melk en honing uyt de waterbronnen putten.

En die beguygeling duert zoo lang als hunne verrukkingen. Neen de lierdichters bedriegen ons niet, als zy ons vermelden al wat verbeelding hen doet zien, wanneer zy ons die lusthoven der Zanggodinnen beschryven, die bronnen van honing, die liefelyke valleyen waer zy gelyk de byën, uyt de bloemen hunne versen trekken. Ja, den dichter is schrander, vlug en geheyligd. Nooyt zingt hy zonder Goddelyke verrukking, zonder zoete razeny. Vlugt wegt van hem, koude leden, zoo haest hy u gehoorzaemt, hy heeft geen versen, geen Godsprak meer.

Een blykbaer bewys hier van, dat zy door de kunst niet geleyd worden, is dat elk slag van dichten niet gelykelyk met hunne geestdrift overeenstemt en dat een onweerstaenbaer noodlot hen nooyt groot maekt als in ontwerpen waer de zangster hen kragtigst opwekt. Den eenen heft een verheven Dithyrambe aen,

[p. 41]

een anderen lofzangen, deezen dansdichten, dien ginder heldenversen, eyndelyk andere bytende hekeldichten.^(*)

Nogtans elk van hen verkrygt maer eenen roem, want 't is de kunst niet die hen inblaest, maer iets Goddelyk. Indien zy eenen gelukkigen uytval door kunst konden bekoomen zy zouden er nog andere konnen verkrygen. Eenen God alleen, den God die hunnen geest bedwingt, neemtze voor zyne bedienaers, voor zyne tolken, voor zyne verkondigers. Hy wilt hen in opgetoogentheyd leeren dat zy de werkers niet zyn van zoo veel wonders, maer dat hy de zelve ons toezend en zich laet hooren door hunne stem.

Tynnichus van Calchis had niet een gedicht weerdig in 't geheugen behouden te worden; en hy heeft het Poean gemaekt dat ieder een zingt, en dat misschien het schoonste is van alle de heylige zangen; en gelyk hy zelfs zegt, het gelukkig werk der Zanggoddinnen. Wonderlyk voorbeeld waer in beweezen word van boven en waer aen men niet moet twyffelen of die voortreffelyke gedichten hebben niets menschelyk of stervelyk, waer alles bovennatuerlyk en hemelsch is, en waer den mensch slegts den taelman is des Gods die hem inblaest. Aldus ist dat de Godheyd zomtyds op de luyt van eenen zwakken dichter, de schoonste gezangen heeft doen uytstroomen.

En gy opzegger, die ons de versen van den leerling der Goden herhaelt, gy, slegts den taelsman van hunnen taelsman? zegt, wanneer uwe stem uwe aenhoorders verrukt, wanneer gy Ulysses vertoont zich nederwerpende op den dorpel van zyn huys in 't gezigt der vryers van zyne huysvrouw met zynen pylkoker aen zyne voeten? of Achilles wanneer hy Hector overwonnen heeft, of de traenen van Andromache, en de ongelukken van Priamus en Hecuba: is by u de reden niet door geestdrift overwonnen, en ziet gy niet voor uwe oogen het geen gy vertelt? ziet gy Ithaca niet? ziet gy de mueren van Troyen niet, en alle de plaetsen waer uwe zangen u leyden? neen gy kont het niet ontveynzen; uwe oog watert by 't aendoenelykst vertoog, by de schrikkelykste en dreygendste tafreelen, uwe hayren ryzen te berge en, 't hert klopt angstig in uwe borst.

Waer blyft de reden dan by eenen mensch blinkende van purper, met eene gouden kroon op 't hoofd, die niet gelasterd of van zyne staeten beroofd zynde traenen stort in de plegtigheyd der feesten, huyvert en beeft, beschermd door twintig duyzend soldaeten. Wat zeg ik? hy deelt aen alle, van op het tonneel de zelfde verrukking. Hy ziet ze weenen, zich verontweerdigen, sidderen van

(*) Allen dichter is uytter aerd meer of min tot hekeling genegen. Hoor Juvenalis:

Difficile est satyram non scribere: nam quis iniquoe.
Tam patiens urbis, tam ferreus, ut teneat se?

satyra 1.

[p. 42]

waerde en den toehoorder is hy dan den laetsten schakel niet van die dichterlyke betoovering? den vertoonder of uytgalmer is den schakel van 't midden, den dichter is den eersten. Aldus den God, zyne magt over ons uytbreydende leyd onzen geest waer hy wilt. Aen deezen alverwinnenden zeylsteen hegten zich een reeks van dansers, zangers, choor en zoo voorst, die alle de verlokkingen der Zanggodin ondersteunen. Elken dichter is onderworpen aen de zyne, en hy is er als van bezeten. Veele zonder tot de Zanggodin op te klimmen, houden zich aen den eersten schakel wiens kragt hen verheft: eenige hegten zich aen Orphéus, andere aen Muséus, en het meeste deel aen Homerus, vo or alle de (Rhapsodisten) Versopzeggers; gy die uwen God maekt van Homerus, gy tukkebolt zoo haest men iets van eenen anderen dichter zingt, geene verrukking koomt u opwekken: maer schaers heeft een zyner versen u in d'oor geklonken, gy verryst, uwe inbeelding word levendig, Homerus geeft de welspreekentheyd in. Hier in bestaet geen kunst, geene beoeffening (Studie,) gy herhaelt slegts woorden reeds ingegeven. Ziet onze hedendaegsche Corybanten? hoe graeg bevatten zy de behouding van den God die hen bezit? beweeging, woorden, niets ontbreekt er om hem te ^zingen, geenen anderen drift wekt hen op. Gy zyt het, t'is uw grillig verstand, welspreekende met Homerus, stom zonder hem, ik herhael het, de kunst vermag hier niets, uwe wetenschap is Goddelyk, gy zyt den Tolk van Homerus.

(8) - [Blad. 19.]

Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci.

HORAT. ART. POETIC.

(9) - [Blad. 23]

Het is zeker dat onze tael zoo zeer tot de klank nabootzing geschikt is als wel eenige andere. Haere oudheyd is byzonderlyk gekenmerkt door het groot getal woorden van eene Syllabe (Monosyllaben) het welk haer met de duytsche gemeen is. In d'eerste tael waer in de menschen gedagten begonnen uyttedrukken en benaemingen aen de naeste voorwerpen van hun lichaem te geeven, hebben zy dit met een enkelen klank gedaen. B.V. Hoofd, Oog, Neus, Mond, Tand, Tong, Lip, Keel, Nek, Borst, Arm, Hand, Buyk, Bil, Been, Voet enz. Veele van deeze woorden zyn in 't Grieksch en Latyn van twee of dry syllaben, en op ver na zoo eygenaerdig aen hun bedoelde voorwerp niet toegepast.

Zie verders in myne prosodia.

(10) Wat doet Demosthenes. [Blad. 24.]

Demosthenes, den grootsten redenaer, leefde te Athenen ten tyde van Philippus Koning van Macedonien, en ten tyde van zynen zoon Alexander den grooten. Hy heeft ons door zyn voorbeeld geleerd hoe den moed en vlyt zelfs de gebreken der natuer kunnen overwinnen.

[p. 43]

Eene belemmering aen de uytspraek, en eene zwakke borst hebbende vond hy nogtans den middel, deeze ongemakken te verhelpen met kleyne keytjes in den mond te houden, en aldus zyne redenvoeringen te doen. Verders om aen zyne stem nog meerdere kragt te geeven, ging hy by de Zee, wanneer ze meest onstuymig was. Zoo leerde hy zich aen het grootste gerugt gewoon maeken, om door het oproerig geschreeuw der vergaderingen niet ontsteld te worden.

Hy deed nog meer; hy sloot zich verscheyde maenden op in eene onderaerdsche plaets, en deed de helft van zyn hayr afscheeren om niet te kunnen uytgaen. 'T was daer dat hy alleenelyk by 't licht van eene lamp, zyne meester stukken van welsprekendheyd opstelde.

(11) De schoone kunsten zyn gezusters. [Blad. 26.]

De Schilderkunst behaegt aen het grootste deel der menschen, om dat zy voor d'oogen blinkt, maer den indruk van vermaek, of droefheyd welke zy veroorzaekt verdwynt, zoo haest of korts naer dat zy uyt ons gezigt is.

Zy kan zoo kragtig aen het hert niet spreeken als de dichtkunst; dit heb ik menigmael ondervonden. Als ik in 't jaer 1804, te Parys woonde, zag ik daer in het Muséum van schilderyen het stukt waer Young zyne dogter heymelyk begraefde in 't diepste van den nagt, by het licht van een kleyn lanteerntje. Dit tafreel was zielroerende genoeg maer zegde my niet. Toen had ik de werken van Young nog niet geleezen, maer wanneer ik naderhand Youngs werken las in dry verscheydene taelen, hoe ver overtrof zyne zielroerende dichtstem het penseel der grootste schilders?

De werken der schilderkunst zyn ook zoo duerzaem niet als die der dichtkunst. Wy bezitten nog de werken van Homerus, Hesiodus, Virgilius, Ovidius, Horatius, en ontelbaere andere, terwyl de werken van Zeuxis en Apelles voor eeuwig verlooren zyn.

De toonkunst, die gelyk de schilderkunst algemeen behaegt, kan ons beroeren en op 't hoogst verrukken, maer haere klanken vervliegen in den wind, zy hebben er geweest, en de beweeging welke zy op ons hert gemaekt hebben is als het bloemtje dat 's morgens opengaet, 's middags ons verrukt, en 's avonds reeds verslensd is.

In tegendeel de verrukking der dichtkunst, welke maer een kleyn getal daer toe geschikte en zeer gevoelige herten gewaer worden, blyft dueren en vergroot, en bouwt zich een Paleys in 't midden van 't gebied der ziel.

[p. 44]

(12) - [Blad. 30.]

Het stelsel van Broussais dat over twintig jaeren zoo in zwang was, zoo schoon op zyne grondbewyzen scheen te staen, heeft nogtans nooyt algemeen konnen aengenomen worden en door het gebruyk van het zelve zyn groote misslagen gebeurd: hy heeft zelve nog binnen zyn leven de gebrekelykheyd daer van herkend.

Reeds heb ik in myn leven vier stelsels in de geneeskunst elkander zien opvolgen. 1^o. dat van Brown, 2^o dat van Pinel, 3^o. dat van Broussais en 4^o. dat van Haneman (Homeopathie) waer in men met duyzende of honderd duyzende van greyntjes wonderbaere geneezingen wilt uytwerken. Nu koomt er nog een op het tooneel, de Hydrosudopathie dat is zweeten en water drinken. Volgens myn oordeel is het gelyk, volgens welk stelsel men geneeze maer 't verschilt hemelbreed wanneer men met het eene kan geneezen en met het ander ad Patres gezonden word.

Hoe wel ik geenen geneesheer ben, niet te min meer dan veertig jaeren de Artseny kunst geoeffend hebbende, heeft de ondervinding my veele zaeken doen zien en kennen, zoo dat het my, zoo ik denk, niet kwalyk kan genomen worden, deeze myne op merkingen hier by te voegen; want eenen grooten geneesheer heeft gezeyd: Ars medica tota est in observationibus.