Uyt-spanningen

[p. 362]

76b
Aandagten op 't selve voorwerp.⁺

Vraagt niet/ waarom den Hemel slaat met so veel plagen/
En Bogaerd weg-rukt? 's Lands ondraaglijke hovaardy;²
Verkeerde sugt tot Kerck- of Landen-heerschappy:³
Veel hoons den NAAM door vloeck of laster toegedragen:⁴
Den Rust-tyd rust- en nut-loos sondig doorgeslagen:⁵
Het kind hard-neckig leer- en tugt-loos op-gevoedt:⁶
Den haat; den twist: de wraack so gragelijck geboett:⁷
d' Onreyne stanck/ en snoo doortrapte kuysheyds lagen:⁸
Den buyck-dienst; overdaad; drinck- snoup- en lecker'rny:⁹
Het ongedoode vleesch: de pragt in toyery:¹⁰
Den werelosen 't sijnne ontruckt/ en stout genoten:¹¹
Door leugentaal der menschen ommegang vernielt:¹²
Door lust en eygen-sin des Waarheyds leer ontsielt:¹³
Bestraft/ en ongeheelt/ den Hemel heeft verdroten.¹⁴

't Laodiceesch geslacht in doode lauwigheid:¹⁵
Den Gods-dienst lust/ nog eer/ nog aandagt te bewijsen:¹⁶
En tegen 't straffend Woord hardneckig op te rijsen:¹⁷
Des waarheyds kragt niet sien door ongevoelijckheyd:¹⁸
't Be-arbeyd Woord/ veragt door slapend' agt-loosheyd:¹⁹
Of/ al gehoort/ onmagtig plaats in 't hert te werven:²⁰
(Vraagt my niet meer) die doen een Leeraar levend sterven/
Dat is; onnut/ en dood sijn/ eer sijn siel verscheydt.²²
Maar/ hem in suyver-ernst verdrietig tegenlopen:²³
Door haat sijn arbeyd hem met hoon te doen becopen:²⁴

+ Titel Overdenkingen met betrekking tot het zelfde onderwerp

2 Bogaerd: zie de inleiding bij het vorige gedicht; hovaardy: trots

3 sugt: begeerte

4 den NAAM: nl. van God

5 Den Rust-tyd: nl. de rustdag, zondag; doorgeslagen: doorgebracht

6 hard-neckig: halsstarrig (als verwijt aan de ouders)

7 gragelijck: gretig; geboett: botgevierd

8 stanck: metafoor voor zonde; snoo: verderfelijke; kuysheyds lagen: aanslagen tegen de kuisheid

9 Den buyck-dienst: het overmatig eten en drinken

10 Het ongedoode vleesch: het lichaam dat zich niet aan Gods Geest onderwerpt; vgl. Rom. 8:13, ‘maar indien gij door den Geest de werkingen des lichaams doodt, zo zult gij leven’; pragt in toyery: weelde door opschik

11 Den werelosen: de weerlozen, de armen; stout: brutaal

12 der menschen ommegang: de omgang tussen mensen

13 ontsielt: van kracht beroofd

14 en ongeheelt: maar zonder te verbeteren

15 L. bedoelt dat de mensen zijn zoals in Laodicea; vgl. Openb. 3:16, waarin tot de Laodiceeërs wordt gezegd: ‘Zo dan, omdat gij lauw zijt, en noch koud noch heet, Ik zal u uit Mijn mond spuwen.’

16 lust, genegenheid; nog (...) nog: noch (...) noch

17 straffend: bestraffend; op te rijsen: in opstand te komen

18 ongevoelijckheyd: vlg. r. 15

19 't Be-arbeyd Woord: het gepredikte Woord van God

20 al gehoort: indien het al gehoord is

22 verscheydt: van het lichaam scheidt

23 in suyver-ernst: in bittere ernst; tegenlopen: tegenwerken

24 becopen: boeten

[p. 363]

25

Door afgunst sijnen naam becrupen: is hem schier²⁵

 

De wreetste moord. Men soud hem al het quaad wel wijten:

 

(Wou 't Godt) Men soud sijn hert met smert in stucken rijten:²⁷

 

Men soud; Beyd! seyd den Hemel sendt hem liever hier.²⁸

 

 

 

Dies trad hy Nebowaarts/ als 't so den Hemel schikte/²⁹

30

En hayligde sijn laatste bed ten predick-stoel/³⁰

 

Om stervend/ door sijn BEELD, en leer sijns levens doel³¹

 

Op 't NETST TE TREFFEN, daer hy soo veel jaar na mickte.³²

 

Een Leeraer sterve al staande (seyde hy) en verquickte³³

 

Wie 't sag door STERCK GELOOV'; LANCKMOEDIGHEYT; end in^34-35

35

Sijn doods benauwtheid SIG TE BUYGEN NA GODS SIN.^34-3535

 

Oh! of Gods Kerck haar trouw stantvastig noyt verwrickte!³⁶

 

En elck een leerde voor syn nutste lesse/ Het goed^3737-38

 

Te wicken, hoe, en met wat oog-merck hy het doet!^37-38

 

(Seyd' hy) en/ Mede-dienaars! dient Godt als een Eenen³⁹

40

So vreedsaam. Wijs, maar list verslinde d' eenvoud niet.⁴⁰

 

Hebt sout in u, als gy naar eendragts doelwit schiet.⁴¹

 

Leer (Utrecht) sterven! en daar voer Elyas henen.⁴²⁴²

25 becrupen: aanranden

27 Wou 't Godt: indien God 't toestond; hert met smert: bedroefde hart

28 Men soud: L. onderbreekt hierna zichzelf

29 Dies: daarom; Nebowaarts: vgl. Deut. 34:1-5; als: omdat

30 laatste bed: sterfbed

31 sijn BEELD, en leer: zijn voorbeeld en onderwijs

32 Op 't NETST: zo nauwkeurig mogelijk

33 staande: (lees:) vertrouwend op de beloften Gods, vgl. Laatste uiren, ed. 1720, 22, ‘ik zal op de beloften staan’

34-35 Vgl. over het enjambement Trimp (1), 103

34-35 Vgl. over het enjambement Trimp (1), 103

35 SIG (...) SIN: zich te schikken naar Gods Raad

36 of: dat

37 elck een leerde: ieder zou moeten leren; lesse: de editie 1676 heeft als zetfout leste, vgl. editie 1683 en de Claag-lied-uitgave van 1663

37-38 Het goed Te wicken: het goed doen te overwegen, vgl. Laatste uiren, ed. 1720, 25, ‘ten is niet genoeg wat te doen, maar men moet zien hoe, en met wat oogmerk men het doet. Collega, zegt dit de gantsche gemeinte, dat het niet genoeg is wat goeds te doen.’

37-38 Het goed Te wicken: het goed doen te overwegen, vgl. Laatste uiren, ed. 1720, 25, ‘ten is niet genoeg wat te doen, maar men moet zien hoe, en met wat oogmerk men het doet. Collega, zegt dit de gantsche gemeinte, dat het niet genoeg is wat goeds te doen.’

39 Mede-dienaars: Van den Bogaert spreekt nu zijn collega-predikanten aan; als een Eenen: in eenheid, als één man, vgl. Laatste uiren, ed. 1720, 31, ‘Collegen! hebt zout in u zelve ende vrede onder malkanderen!’

40 list: (al te grote) spitsvondigheid

41 Vgl. Mark. 9:50, ‘Hebt zout in uzelven, en houdt vrede onder elkander’; doelwit: doel

42 Leer (Utrecht) sterven: vgl. Laatste uiren, ed. 1720, 25, ‘Och! Utrecht! Utregt! leerd dog wat sterven zy; en leerd wat zig zelve te kennen zy.’

42 Elyas: vgl. 2 Kon. 2:11, ‘Alzo voer Elia met een onweder ten hemel.’ L. grijpt hier terug op het begin van het vorige lied (tekst 76a); vgl. ook Laatste uiren, ed. 1720, 61, ‘En alzo voer die zeer Godzalige op de wagen van des Zaligmakers genade (...) na den Hemel.’

[p. 364]

Aandachten op 't selve voorwerp. Aan zijn Claag-lied op het overlijden van Justus van den Bogaert voegt L. nog een drietal leesteksten toe. Het zijn de laatst gedateerde leesverzen uit de Uyt-spanningen. Gelet op de vorm zijn het drie sonnetten, maar omdat in deze teksten het gebruik van beeld en toepassing ontbreekt, mist men de wending. De drie Aandagten vertonen een zodanige samenhang, dat men bijna van één tekst kan spreken. Het verwijzende woord aan het begin van r. 29 versterkt die gedachte. Het eerste gedeelte (r. 1-28) sluit nauw aan bij de visie die ook in tekst 76a is uitgedrukt: de dood van Van den Bogaert is een oordeel van God, dat volgt op het volharden in de zonde. Dit gegeven is illustratief voor de gedachte dat God door zegeningen of straffen ingrijpt in de gebeurtenissen van een volk. De predikanten uit de Nadere Reformatie verbonden daaraan de prediking van boete en bekering. Het eerste sonnet (r. 1-14) wordt door Trimp genoemd als een lang, in deelconstructies opgesteld requisitoir van een boeteprediker, waarna het vonnis volgt: het heeft de hemel verdroten.

Het tweede sonnet (r. 15-28) gaat ook in op Utrechts zonden, maar beperkt zich tot het godsdienstig terrein. Enerzijds heeft men, evenals de gemeente van Laodicea, een grote lauwheid aan de dag gelegd (r. 15-22), anderzijds heeft men de predikant openlijk op allerlei manieren tegengestaan (r. 23-28).

In het derde sonnet worden de laatste uren van Van den Bogaert weergegeven. Herkenbaar door de typografie zijn hierin woorden verwerkt die Van den Bogaert op zijn sterfbed heeft gesproken tot de omstanders. Hij vermaande toen de velen die hem kwamen opzoeken, vgl. J. van den Bogaarts laatste uiren, Groningen, 1720. Behalve gezins- en familieleden en Van Lodenstein worden genoemd: de predikanten Dan. van Hengel, Joh. Th. van der Wenden, Joh. van Heymenberg, Gisb. Voetius, Arn. Teekmannus (de schoonvader van L. Sanderus), Gualth. van Nellesteyn, de Engelse predikant Joh. Best, alsmede Anna Maria van Schurman.

In de uitgave van Claag-lied uit 1663 besluit de dichter deze tekst met het bijbelwoord: Ende door het selve (geloove) spreeckt hy nog, na dat hy gestorven is. Hebr. 11.4.

Lit.: Trimp (1), 31-32, 43, 103.