Uyt-spanningen

[p. 172]

39
Den besloten hoff,
Op Cant. 4:12.

Te singen als: Ick heb u lieff, o Iesu soet, &c.⁺

I.

Een Lust-hof is mijn ziel gelijck/
Beplant met heylsaam cruyd/
en water-rijck/³
Den Coning van 't Magtig Al heeft dien geplant/⁴
Geen Rover comt daar in/ nog dier/⁵
Besloten in een muyr van enckel vier.⁶
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/⁷
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?⁸

+ Melodie: De herkomst van de melodie is onbekend.

3 water-rijck: vgl. Hoogl. 4:15, ‘O Fontein der hoven, Put der levende wateren, die uit Libanon vloeien!’

4 't Magtig Al: het grote heelal

5 dier: wild, vernielend dier

6 Besloten (als de tuin is) in een muur van louter vuur; vgl. Zach. 2:5, ‘En Ik zal haar wezen, spreekt de HEERE, een vurige Muur rondom.’

7 mijn Beminden: (enkelv.) mijn Geliefde, Christus

8 Hem lief getal: als Hem welgevallig, aangenaam

II.

Mijn Lief nam my uyt 't ander veld/
En heeft my tot een lustig Hof gestelt:¹⁰
Daar ick voor heen¹¹
Lag vol assche/ peuyn/ en steen.
Den arbeyd in den Somer heet
Stond Hem niet min dan op een bloedig sweet/¹⁴
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

10 lustig: bekoorlijke; gestelt: gemaakt

11 Daar: terwijl

14 niet min dan op: op niet minder dan; een bloedig sweet: toespeling op Luk. 22:44, ‘En Zijn zweet werd gelijk grote droppelen bloeds’ (Christus' gebedsstrijd in Gethsemané, als concentratiemoment in Zijn verzoenend lijden); het zweet is hier element in de beeldtaal van de zware arbeid.

III.

Hy bouwde een tooren/ en spits daar op/¹⁷
En stelde trouwe Wagters in den top/¹⁸
Die my/ ten wal/¹⁹
Schutten voor het ongeval.²⁰
Den Hemel Hy gebood en seyd²¹
Son geeft uw warmt/ en wolck uw vogticheyd.
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

17 tooren: toren; vgl. Jesaja 5:1-2, ‘(...) Hij heeft in het midden deszelven een toren gebouwd’ (in een vergelijkbare voorstelling: Israël als een door God geplante wijngaard).

18 Wagters: bewakers; ook in het Hooglied treden wachters op, maar in een negatieve zetting; Buijnsters, 57, verwijst naar Jesaja 62:6, ‘O Jeruzalem, Ik heb wachters op uw muren besteld.’

19 ten wal: tot een wal, ter beschutting

20 Schutten: beschermen (Zwaan, 83, leest hier een verleden tijd, m.i. ten onrechte)

21 seyd: zei

[p. 173]

[p. 174]

IV.

Hy plantde daar veel edel cruyd.²⁵
De Kuysheyd als een suyvre Lely-spruyt.^26-2926
De Nedricheyd^26-29
Als Camill' langs d'eerde leyt.^26-2928
Den Palm-boom van Geduldicheyd.^26-2929
Die/ hoe gedruckt/ te meer sijn rancken spreydt.
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

25 plantde: (uit plantede); cruyd: (in ruime zin) allerlei gewassen en planten

26-29 De dichter noemt in r. 24 en 25 eerst het verbeelde, d.w.z. de eigenschappen van de wedergeboren christen, en daarna het ‘kruid’ dat er het symbool van is; in r. 27 daarentegen gaat het beeld aan de verbeelde werkelijkheid vooraf, in de vorm van een zgn. appositionele genitief: ‘de palmboom, het geduld’.

26 Kuysheyd: de typische karaktertrek van de besloten hof; Lely-spruyt: de lelie geldt vanouds als symbool van de reinheid; vgl. ook de belangrijke plaats van de lelie in het Hooglied, bijv. 2:2, ‘Gelijk een lelie onder de doornen, alzo is Mijn vriendin onder de dochteren.’ Zie voorts Timmers, 803-804.

26-29 De dichter noemt in r. 24 en 25 eerst het verbeelde, d.w.z. de eigenschappen van de wedergeboren christen, en daarna het ‘kruid’ dat er het symbool van is; in r. 27 daarentegen gaat het beeld aan de verbeelde werkelijkheid vooraf, in de vorm van een zgn. appositionele genitief: ‘de palmboom, het geduld’.

26-29 De dichter noemt in r. 24 en 25 eerst het verbeelde, d.w.z. de eigenschappen van de wedergeboren christen, en daarna het ‘kruid’ dat er het symbool van is; in r. 27 daarentegen gaat het beeld aan de verbeelde werkelijkheid vooraf, in de vorm van een zgn. appositionele genitief: ‘de palmboom, het geduld’.

28 Groeit als kamille langs de grond. Kamille laat zich volgens het volksgeloof vertrappen en verspreidt juist dan een heerlijke geur, vgl. WNT VII, 1129.

26-29 De dichter noemt in r. 24 en 25 eerst het verbeelde, d.w.z. de eigenschappen van de wedergeboren christen, en daarna het ‘kruid’ dat er het symbool van is; in r. 27 daarentegen gaat het beeld aan de verbeelde werkelijkheid vooraf, in de vorm van een zgn. appositionele genitief: ‘de palmboom, het geduld’.

29 De palmboom van de lijdzaamheid. In de emblematiek wordt de palm dikwijls voorgesteld met een zwaar gewicht op zijn kruin, tegen welke druk in hij des te beter groeien zou, vgl. Buijnsters, 57 onder verwijzing naar Henkel-Schöne, 192-193. Een echo hiervan in de berijming van Psalm 1 (1773): ‘Hij groeit zelfs op in ramp en tegenspoed’.

V.

Hy plant daar den Granaten-stam/³³
De vrugt/ daar in Hy oyd genoegen nam/³⁴
Die 't hert (verstickt
Van den Middag-brand) verquickt.
Den eedlen Wijnstock, welckers sap^37-38
Hem daaglijcx dient tot saal'ge dronckenschap.^37-38
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

33 Vgl. de rol van de granaatappel in het Hooglied (4:3; 4:13; 6:7; 6:11; 7:12; 8:2)

34 oyd: steeds; nam: vond

37-38 Vgl. bijv. Hoogl. 5:1, ‘Eet, vrienden, drinkt, en wordt dronken, o liefsten!’

37-38 Vgl. bijv. Hoogl. 5:1, ‘Eet, vrienden, drinkt, en wordt dronken, o liefsten!’

[p. 175]

VI.

Hy plant het Hert ten Sonneblom,⁴¹
Dat sig altijd keert na den Bruidegom/⁴²
Dat 's morgens soet⁴³
't Heylig opgaand Ligt begroet/
En volgt het van den Dageraad/
Tot dat het in sijn Middag-top-punt staat.
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

41 het Hert ten Sonneblom: het hart als zonnebloem; in de emblematiek veel gebruikte voorstelling. Buijnsters, 36, wijst ook op toepassing in de mystiek (Ruusbroec o.a.) als symbool voor de Godzoekende ziel. Zie voorts Meertens/ Sayles, 83-85.

42 altijd: (de klemtoon valt op de tweede lettergreep)

43 soet: vriendelijk

VII.

Een lieflijck/ gull'/ en Milde-cruyd⁴⁹
In vetten grond uyt Liefde-wortel spruyt;⁵⁰
(Dien/ ongemeen/⁵¹
d' Eeuw'ge Liefde bragt bene'en)⁵²
Daar set Hy Munt, en Goudsbloem by/⁵³
Op dat het Milde-cruyt te beter dy'.⁵⁴
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

49 Milde-cruyd: (vervorming van) miltkruid, d.i. de steenvaren, volgens Dodonaeus zo genoemd ‘om dattet goet is in alle de gebreken van de Milte’, WNT IX, 744; L. denkt evenwel aan mild(dadig) heid; ‘Milde’ fungeert als bijv. bep. bij ‘cruyd én als deel van de naam ‘Milde-cruyd.

50 Liefde-wortel: symbool voor de deugd van de liefde als oorsprong van de christelijke mededeelzaamheid

51 Dien: (verwijst naar Liefde-wortel, r. 50); ongemeen: als iets ongewoons, iets zeldzaams

52 bene'en: op aarde

53 Munt, en Goudsbloem: plantennamen, gekozen met het oog op de mogelijkheid van toespeling op geld en rijkdom als de middelen ter beoefening van de milddadigheid

54 dy': gedije, groeie

VIII.

Goutsbloem dat dorr' en schaadlijck cruyd^57-58
Als 't sonder Milde-cruyd in hoven spruyt/^57-58
Dat groeyen doet^59-6259-60
Giftig cruyd in overvloed;^59-6259-60
Ja al het heylsaam cruyd versmoord/^59-6261
Het Herte dorr't/ en maar het oog bekoort.^59-6262
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

57-58 Versta: Rijkdom is onvruchtbaar en schadelijk, als deze niet met christelijke mededeelzaamheid gepaard gaat.

57-58 Versta: Rijkdom is onvruchtbaar en schadelijk, als deze niet met christelijke mededeelzaamheid gepaard gaat.

59-62 Reeks bijzinnen met Dat (r. 59) als ond.; Dat heeft r. 57 als antecedent

59-60 Vgl. 1 Timotheus 6:10, ‘Want de geldgierigheid is een wortel van alle kwaad.’

59-62 Reeks bijzinnen met Dat (r. 59) als ond.; Dat heeft r. 57 als antecedent

59-60 Vgl. 1 Timotheus 6:10, ‘Want de geldgierigheid is een wortel van alle kwaad.’

59-62 Reeks bijzinnen met Dat (r. 59) als ond.; Dat heeft r. 57 als antecedent

61 versmoord: verstikt

59-62 Reeks bijzinnen met Dat (r. 59) als ond.; Dat heeft r. 57 als antecedent

62 dorr't: onvruchtbaar maakt; maar: slechts

IX.

Het schaadlijck on-cruyd/ dat het cruyd
In 't groeyen deert/ dat delgt Hy nigtig uyt/⁶⁶
En boven al
't Eygen-Self dat groot getal⁶⁸
Van cruyden smoort: en 't Self, dat door⁶⁹
En voor den Hemel groeyt/ plant Hy daar voor.⁷⁰
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

66 nigtig: naarstig

68 't Eygen-Self: symbolisch gewas: de zondige gerichtheid van de mens op het eigen ik in plaats van op God

69 smoort: verstikt; 't Self: de wedergeboren mens als individualiteit, levend uit God en voor God

70 daar voor: daarvoor in de plaats

[p. 176]

X.

Het bose Clim van Hovaardy⁷³
Dat alles over-steygren wilt/ ruckt Hy⁷⁴
Ter aarden uyt/
Of sijn wortel weeldrig spruyt⁷⁶
Met duysend cronck'len/ daar hy snood⁷⁷
Den veeg meed steelt/ en andre cruyden dood.⁷⁸
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

73 Clim: klimop

74 alles over-steygren: boven alles uit groeien

76 Of: ofschoon

77 snood: boosaardig

78 Den veeg: de teelkracht van de grond; vgl. WNT XVIII, 6, of: de levenskracht (van andere gewassen)

XI.

Het Nijd-cruyd, dat sig selv verteert⁸¹
Als andre groeyen/ Hy met yver weert.⁸²
De Dist'len meed/⁸³
't Steeck'lig cruyd van Quetse-vreed.⁸⁴
Van Spyticheyd, van Stuyr-gelaat,⁸⁵
Van Toorn, en Wraak, van Spotterny, en Smaad.
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

81 Nijd-cruyd: symbolisch gewas: afgunst

82 Hy met yver weert: weert Hij naarstig uit de tuin

83 Dist'len: In de r. 84-86 volgen zeven soorten distels; meed: eveneens

84 Quetse-vreed: symbolisch gewas, voor: vredeverstoring, twiststokerij, echter met toespeling op ‘kwets’ als naam van de prunus domestica, een harde soort pruim, of mogelijk van de sorbus aucuparia of lijsterbes, volgens WNT VIII, 767 in de vorm kwetsebei in Noord-Nederland bekend

85 Spyticheyd: ongenoegen, wrevel; Stuyr-gelaat: zure gelaatsuitdrukking

XII.

Een Veyns-cruyd heeft schier yder cruyd/^89-90
Dat hem gelijckt in maacksel op end' uyt.^89-90
Dat was in my
Leugentaal, en Veynsery.
Dees' Hy van alle deck ontbloot/⁹³
En steeckt dan met sijn Waarheyd-Sonne dood.
Wat sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden/
Dat Hem lief getal// Sijn Min vernoegen sal?

89-90 Bijna elk kruid heeft een ‘veinskruid’, dat er in zijn uiterlijk tot op een haar op lijkt. Zie voor op end' uyt: WNT XI, 319-320, waar deze plaats uit de Uyt-spanningen geciteerd wordt.

89-90 Bijna elk kruid heeft een ‘veinskruid’, dat er in zijn uiterlijk tot op een haar op lijkt. Zie voor op end' uyt: WNT XI, 319-320, waar deze plaats uit de Uyt-spanningen geciteerd wordt.

93 deck: bedekking, masker

XIII.

Mijn Hof eertijds een dorre Land/
Is nu vercierd/ gesuyverd/ en beplantd.
Als 't nu den Heer
Die hem maackte tot sijn eer
Sal lusten/ dat den invloed van¹⁰¹
Sijn Geest hem coestert/ en maackt vrugtbaar; dan
Dan sal mijn Beminden// In sijn Lust-hof vinden
Dat hem lief-getal// Sijn Min genoegen sal.¹⁰⁴

Eynde des eersten Deels

101 lusten: behagen; invloed: invloeiing

104 Wat, als Hem welgevallig, Zijn liefde voldoening zal geven.

[p. 177]

Den besloten hoff. Lied op een thema uit het Hooglied (Cant.= Canticum canticorum = ‘Lied der liederen’), 4:12, ‘Mijn zuster, o bruid, gij zijt een besloten hof’. De hortus conclusus als beeld voor de gelovige ziel, die voor God (Christus) alleen open staat, is het grondthema van dit lied. In de rooms-katholieke traditie is het beeld uit het Hooglied ook toegepast op Maria als de kuise ‘bruid des Heren’, vgl. Timmers, 440, nr. 986. In de Nederlandse letterkunde ligt een vergelijking met een bekend lied van Zuster Bertken (overleden 1514 te Utrecht) voor de hand, vgl. Van Buuren, 104-106 en Buijnsters, 56.

L. werkt de voorstelling vooral uit door middel van de vermelding van allerlei gewassen, die staan voor zondige neigingen van de natuurlijke mens en gaven van de Geest. De Beminde is de Bruidegom van het Hooglied, zoals bijv. blijkt uit Zijn voorliefde voor de granaat en de wijnstok (r. 33-38), vgl. Hoogl. 6:11.

L. was niet de eerste die plantennamen als munt en goudsbloem (r. 53 en 57) in figuurlijke zin bezigde, vgl. bijv. WNT V, 486-487 (‘goudsbloem’) met voorbeelden uit Van der Mijle (1593) en Cats (1637), en zie ook Bloem-hof, 146-149, maar de brede uitwerking is geheel in L.'s stijl van denken en dichten. Het refrein is gebaseerd op Hoogl. 4:16, waar de bruid zegt: ‘O, dat mijn Liefste tot Zijn hof kwame, en ate zijn edele vruchten!’

De elementen van de allegorie lijken niet altijd met elkaar te sporen. Zwaan, 83, wijst op de logische onhelderheid van de voorstelling in r. 9-10: er is sprake van een reallocatie van de tuin als beeld voor ‘de overplanting uit de wereld (rijk van de Boze) in het rijk van God’. Christus, eigenaar van de tuin, is in r. 41-46 de zon waarop het hart als zonnebloem zich richt. Zulke metaforische sprongen zijn in het zeventiende-eeuwse emblematische denken gewoon; iedere analogie die de voorstelling verrijkt, is welkom.

De r. 67-70 laten zien, dat L. bij de eis van de zelfverloochening niet denkt aan vernietiging van de individuele persoonlijkheid, maar aan volstrekte overgave aan en gerichtheid op God en Zijn wil; het wedergeboren Selfkomt voor het ego-gecentreerde Eygen-Self in de plaats.

De strofevorm kent een hoofddeel van zes versregels en een refrein van vier regels, als twee tekstregels afgedrukt. In beide delen is er metrische afwisseling. Het hoofddeel is overwegend jambisch (alleen de vierde regel heeft trocheeën), het refrein is overwegend trocheeïsch, op de laatste regel na, die uit drie jamben bestaat. De metrische variatie geeft, samen met de toepassing van het refrein en de niet zelden innige toon, aan het lied zijn lyrisch karakter, dat min of meer in oppositie staat met het maniëristisch-vernuftige dat de uitgewerkte allegorie nu eenmaal eigen is.

Lit.: Boot, 177-184; Buijnsters, 56-60 (T); Van Es, 352-353; Onstenk (1) 209; Trimp (1), 109; Zwaan, 82-84; Timmers, 440.