Lachen om list en lust. Studies over de Middelnederlandse komische versvertellingen

[p. 59]

3 ‘Si sijn vol van Reinarts spele’
De list in de komische versvertellingen

1. Beschrijving

De verwikkelingen die de ruggengraat van de komiek in de middeleeuwse komische vertellingen uitmaken, zijn doorgaans gecentreerd rond de toepassing van een list.¹ Zowel in de comediae, fabliaux, Schwankmären en novellen, als ook in de Middelnederlandse komische versvertellingen komt het veelvuldig voor dat een personage tracht een situatie die beheerst wordt door botsende belangen in zijn of haar voordeel te beslissen door de ander af te troeven, te overtroeven of met een kunstgreep om de tuin te leiden.² De methode die daartoe gebruikt wordt, komt doorgaans neer op het voorspiegelen van een andere werkelijkheid. De personages kunnen dat op verschillende manieren bereiken. Eén daarvan is het vertellen van een leugen(verhaal).

In Ic prijs een wijf dreigt de waard zijn vrouw met een pak slaag, want hij vermoedt een relatie tussen haar en een stamgast. Zij wil zowel haar eer bewaren als haar geliefde behouden en wendt zich tot hem om raad. De minnaar verzint een list, waardoor niet zij maar de echtgenoot een pak slaag krijgt. Zij maakt haar man wijs dat de opdringerige klant een afspraak met haar gemaakt heeft en adviseert hem als vrouw verkleed in haar plaats de stamgast op te wachten. De minnaar slaat daarmee drie vliegen in één klap: hij en de vrouw kunnen ongestoord de liefde bedrijven terwijl de echtgenoot in het prieel zit te gapen, hij kan de waard ‘als straf voor haar ontrouw’ een aframmeling geven en zij hoeven in het vervolg niet meer voor hem te vrezen want zijn argwaan is voorgoed verdwenen - er nog van afgezien dat hij voortaan ook bij de waard zijn consumpties niet meer hoeft te betalen.

Een leugenverhaal vertelt eveneens de visser in Dits van den vesscher van Parijs, die de verklaring van zijn vrouw wil testen dat zij een hartgrondige afkeer van zijn geslachtsdeel heeft. Hij houdt haar voor dat hij bij het vissen in verboden water betrapt is door drie ridders, die als straf een lichaamsdeel van hem eisten; zij lieten hem de keus, zodat hij zich maar heeft laten ontmannen. De man in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine dist tegenover zijn echtgenote het verhaal op dat een man ziek in de boomgaard ligt en dat diens vrouw gehaald moet worden. Hij hoeft echter niet te vertrouwen op zijn overredingskracht, want voor de vrouw is het doorzichtig dat haar man liegt: zij heeft betrokkene, die haar minnaar is, immers zojuist in een kist verborgen. Zij kan hem dit echter kwalijk vertellen en is daarom wel gedwongen mee te werken.

1 Een definitie van list geeft Semmler: ‘Anwenden eines Mittels mit der Intention, jemanden, den man für einen Gegner hält, über einen tatsächlichen Sachverhalt zu täuschen. Der Gegner soll so dazu gebracht werden, seine persönliche Einstellung in einer bestimmten Frage zu ändern oder etwas zu tun, was seinen unterstellten Interessen zuwiderläuft’ (1991, p. 32).

2 Zie voor de Oudfranse fabliaux Ménard 1983, p. 183-196; voor Chaucer o.a. Thro 1970-1971; voor de Schwankmären Fischer 1983, p. 102-104.

[p. 60]

Anders ligt het voor de vrouw van de minnaar, die de man met dit verhaal zijn woning binnen lokt, zodat hij haar kan overweldigen op de kist waarin haar echtgenoot verborgen ligt.

Een andere methode om een schijnwerkelijkheid voor te spiegelen is het verrichten van bepaalde handelingen of het gebruiken van bepaalde attributen; die kunnen zelfstandig voorkomen maar ook met het leugenverhaal gecombineerd worden om de list mogelijk of geloofwaardig(er) te maken. De vrouw in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine verbergt haar geliefde in een kist wanneer haar echtgenoot onverwacht thuiskomt; Heile verbergt in Dits van Heilen van Beersele haar eerste klant in een bak aan de zoldering wanneer de pastoor voor de deur staat. In Tgoede wijf maect den goeden man vermomt de man zich als minnaar en hij bezoekt zo zijn vrouw om haar van haar bekoring voor een Hanze-koopman af te helpen. De echtgenote in Ic prijs een wijf toont haar man acht gulden om de afspraak met een klant aannemelijk te maken. Een dief in Van III ghesellen die den bake stalen vermomt zich om op de echtgenote van de boer te lijken en aldus het geslachte varken terug te krijgen. De vrouw in Van der vrouwen die boven haren man minde maakt gebruik van een draad om haar minnaar de weg te wijzen en als dit mislukt, kan zij hem redden door hem te vervangen door een kalf. In Dits van den vesscher van Parijs stelt de penis van een verdronken monnik de visser in staat zijn vrouw op de proef te stellen en zijn relaas over zijn castratie aannemelijk te maken. De jonge vrouw in Wisen raet van vrouwen maakt een geldbuidel, die zij haar biechtvader laat overhandigen aan de jongeman op wie zij een oogje heeft. Daarmee heeft zij een voorwerp waarmee zij haar leugenverhaal over de flanerende jongeman die haar geld heeft gegeven kracht bij kan zetten.³

Degene die van de list gebruik maakt, speculeert daarbij op een zwakte van de tegenstander - diens domheid, hebzucht, lichtgelovigheid, argeloosheid, streven naar behoud van eer, enzovoort. Deze beperking verhindert hem of haar de gebeurtenissen te doorzien of de mogelijke gevolgen van eigen of andermans handelen te voorzien. Het verhaal dat de jongeman in Van den paep die sijn baeck ghestolen wert vertelt, is op zich genomen juist maar onvolledig. Door de pastoor een halve bake voor te spiegelen heeft hij diens begeerte opgewekt, zodat zijn slachtoffer onvoorzichtig wordt. Deze hapt toe en verzuimt te vragen wiens zij spek de jongeman wil stelen (vs. 96-100, 166-167). Verblind door het verlangen zijn eer veilig te stellen, omarmt de bedelmonnik in Van den monick het voorstel van de duivel: deze zal zijn geslachtsdeel wegtoveren, zodat hij zijn

3 Bovendien kan zij de jongeman door hem de beurs ‘terug’ te geven geld toespelen; blijkbaar is hij wel aantrekkelijk maar niet vermogend. Er zijn middeleeuwse insignes en broches bewaard gebleven die een beurs voorstellen, al dan niet aan een gordel, bedoeld als amuletten om (financieel) geluk aan te trekken (Jones 1993, p. 100). Beide voorwerpen kunnen overigens ook erotische symbolen zijn: de gordel voor het onderlichaam van de vrouw (vgl. Barth 1910, p. 42) en de beurs zowel voor het geslachtsorgaan van de man - volgens Raas is de vergelijking mogelijk hierop gebaseerd dat mannen uit angst voor beurzensnijders vaak hun beurs voor aan de gordel droegen (1983, p. 162-163) - als voor dat van de vrouw (vgl. Hogenelst 1992, p. 96; Van den vos Reynaerde [Lulofs 1983], vs. 1267; De pastoor van Kalenberg [Van Kampen & Pleij 1981], r. 553; Hines 1993, p. 114-115 en 197; Jones 1993, p. 100; Blamires 1976, p. 106-107). Er is ook een middeleeuws insigne overgeleverd met een beurs waaruit een penis steekt (Jones 1993, p. 100). In de lai Eliduc van Marie de France zendt een vrouw aan Eliduc een ring en een gordel als blijk van haar liefde (Barth 1910, p. 88).

[p. 61]

onschuld aan kan tonen. De duivel belooft hem dat hij zijn lid terugkrijgt, maar de monnik laat na af te spreken wanneer. Dat blijkt uitgerekend het moment te zijn waarop hij ten overstaan van zijn gemeente zijn pij optilt. De beide echtgenoten in Van Lacarise den katijf en Ic prijs een wijf zijn het slachtoffer van hun domheid. De verteller stelt Lacarise systematisch als een domme sukkel voor; hij typeert hem als aelwerech ende onwijs (vs. 8), sot ende onghier (vs. 23), ouden sot (vs. 77), keitijf (vs. 86) en dul ende ongheleert (vs. 89). Het komisch effect van de versvertelling is vooral gebaseerd op het gedrag van Lacarise; het publiek kan superieur lachen om de stommeling die zich aan laat praten dat hij dood is. Ook in Ic prijs een wijf benadrukt de verteller de zotheid van de echtgenoot; hij is een ghec (vs. 33) en een ezel (vs. 51). Daartegenover staat de slimme minnaar, die mit groter wysheiden (vs. 21) de problemen oplost. De vrouw in Wisen raet van vrouwen kan de geestelijke - die overigens niet haar werkelijke tegenstander is, dat is haar vader, die haar opgesloten houdt - als liefdesbode gebruiken door zijn argeloosheid; braaf brengt hij telkens over wat zij hem souffleert.

De personages in de komische versvertellingen gebruiken de listen als regel in conflictsituaties. De list is nagenoeg nooit een ‘practical joke’, fopperij om voor de grap iemand er tussen te nemen die na afloop - van harte of als een boer die kiespijn heeft - mee kan lachen.⁴ Alleen in Dits van Heilen van Beersele wil Heile de smid een poets bakken. Zij wil deze derde klant niet ontvangen en zegt hem dat zij zich niet lekker voelt. Wanneer hij dan om een zoentje bedelt, laat Heile de pastoor zijn achterwerk uit het raam steken, opdat de smid daar een kus op kan drukken: Sone saeghdi boerde nie soe goet (vs. 115). Maar de smid neemt wel ongenadig wraak: hij gaat naar zijn smidse, keert terug, vraagt opnieuw om een kus en duwt de geestelijke dan een verhit ijzer in zijn achterste.

De problemen en conflicten waarmee de personages zich geconfronteerd zien, vragen niet om een oplossing door het gebruik van brute kracht, van lichamelijk geweld. In Sint dat wi vrouwen garen is degene die een list moet gebruiken juist een ridder die zich op toernooien onderscheidt, terwijl zijn tegenstrever een lafaard is. De weduwe geeft nu eenmaal de voorkeur aan een rijke man, niet aan een krachtpatser, zodat deze haar gunst niet met geweld verwerven kan. Het alternatief voor de list in de komische versvertellingen is het zich neerleggen bij de omstandigheden: men kan de consequenties van het eigen gedrag ondergaan, berusten in de situatie of afzien van datgene waar de begeerte naar uitgaat maar dat niet gemakkelijk verworven kan worden. De personages kiezen er evenwel voor om de problemen op te lossen, hun verlangens te verwerkelijken, zich uit de narigheid te redden. In Van Lacarise den katijf maakt de vrouw gebruik van een list wanneer haar echtgenoot op een ongelegen moment terugkeert. Zij ziet niet af van het samenzijn met de geestelijke in de hoop dat het een volgende keer wel zal lukken, maar probeert het rendez-vous te redden ondanks de lastige aan-

4 Wanneer de fragmentarisch overgeleverde vertelling van de drie blinden in hoofdzaak niet afweek van het fabliau Les trois Aveugles de Compiegne (Kalff 1906, p. 505-506), werd hier wel een poets verhaald. In het fabliau wendt een klerk voor dat hij één van drie bedelende blinden een besant geeft; elk meent dat een ander het geld heeft en zij trakteren zich, nu zij zich rijk wanen, in een herberg op een copieuze maaltijd; door een nieuwe list van de klerk draait de herbergier uiteindelijk voor de schade op (NRCF II, p. 151-184).

[p. 62]

wezigheid van haar echtgenoot.⁵ Zonder list had de man in Dits van den vesscher van Parijs moeten leven met de twijfel over het waarheidsgehalte van de verklaring van zijn vrouw. Als de arme ridder in Sint dat wi vrouwen garen zijn kans niet had weten te grijpen, had hij zich neer moeten leggen bij de keus van de weduwe voor de rijke mededinger. En de jonge vrouw in Wisen raet van vrouwen had moeten accepteren dat zij zonder enig lichamelijk vertier opgesloten zat, totdat zich een haar vader welgevallige huwelijkskandidaat had gemeld.

De listen worden veelal spontaan, impulsief toegepast; er is in de meeste gevallen geen sprake van planning op lange termijn. Dat hangt samen met de situatie waarin het personage ineens is komen te verkeren: door nood gedwongen moet het snel reageren of plotseling doet zich een kans voor die meteen gegrepen moet worden. In enkele vertellingen zint een personage geruime tijd op een mogelijkheid de tegenspeler te verschalken. De man in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine wist van het overspel van zijn vrouw; hij hield haar in de gaten en mocht erop speculeren dat zijn vrouw haar minnaar bij zijn komst verbergen zou. Maar ook dan gaat het er toch om het juiste moment te benutten. Zo wil de echtgenoot in Dits van den vesscher van Parijs zijn vrouw op de proef stellen, maar hij weet niet hoe. Wanneer tijdens het vissen het lichaam van een verdronken monnik langsdrijft, ziet hij direct de mogelijkheden die dit hem biedt. Hij weet op het juiste moment zijn kans te grijpen.

Een combinatie van een geplande list en een ad hoc list komt voor in Van der vrouwen die boven haren man minde. Doordat de vrouw geen gelegenheid krijgt de liefde met haar minnaar te bedrijven, komt zij met het idee dat hij 's avonds bij haar in bed moet komen. Zij zal haar echtgenoot opzij schuiven en een touw aan haar teen binden dat de minnaar maar behoeft te volgen om bij haar te komen. Haar man heeft echter eerst gemeenschap met haar en uitgeput blijft zij aan de andere kant van het bed liggen. De verteller gaat er niet op in, maar blijkens het vervolg is het touw losgeraakt of door de vrouw losgemaakt toen haar man haar benaderde en blijven liggen aan de kant van het bed waar zij gewoonlijk ligt. Even later komt de minnaar. Hij volgt het touw en valt tussen de benen van de man, die hem vastgrijpt in de mening dat hij met een inbreker van doen heeft. Nu moet de vrouw spontaan een list bedenken om haar minnaar te redden. Zij dooft eerst het vuur door erop te urineren en laat haar man nieuw vuur halen, terwijl zij de knaap overneemt. Als de echtgenoot weg is, hebben de gelieven vrij spel. De vrouw haalt daarna een kalf en houdt dat vast. Zo brengt zij haar man in de waan dat hij haar met dit dier achterliet.⁶

5 De list zelf is op generlei wijze door de dichter voorbereid, in tegenstelling tot het fabliau, Le Vilain de Baillulel van Jean Bodel (NRCF V, p. 223-249), waarin de vrouw inhaakt op de opmerkingen van haar echtgenoot, en vooral Der begrabene Ehemann van de Stricker (Fischer 1960, p. 27-35), waarin het zich dood houden van de echtgenoot is voorbereid door andere beproevingen, waarmee hij zijn liefde voor zijn vrouw moest bewijzen, en zij uiteindelijk de kans grijpt om van haar man af te komen, die daadwerkelijk begraven wordt.

6 Vreemd is het slot van de versvertelling. Wanneer de terugkerende echtgenoot de kamer verlicht, vraagt hij verbaasd of hij haar met een kalf achterliet. Hij vertrouwt de zaak niet, want wat hij vastgehouden had, was niet behaard (vs. 124). Maar in één adem uit hij vervolgens zijn bezorgdheid over zijn vrouw (vs. 126), waarmee hij overtuigd lijkt van haar trouw. Het motief van de achterdocht wordt wèl verder ontwikkeld in bijna alle andere vertellingen waarin de vrouw haar minnaar via een touw leidt dan wel waarschuwt en/of hem vervangt door een dier (zie Pastré 1994, p. 103-107 en de aldaar genoemde literatuur): de vrouw laat een ander haar plaats in bed innemen op wie de woedende echtgenoot zich wreekt: hij snijdt haar vlechten af. De volgende ochtend blijkt zijn vrouw echter ongeschonden en zij maakt hem wijs dat hij aan zinsbegoochelingen lijdt. De Middelnederlandse dichter kan een mondelinge of schriftelijke bron gehad hebben waarin dit tweede deel ontbrak, maar de twijfel van de echtgenoot lijkt erop te wijzen dat het vervolg in de bron wèl aanwezig was. Mogelijk heeft er een praktische omstandigheid gespeeld. De tekst eindigt op ongeveer tweederde van de laatste kolom van het laatste folio van de laatste katern van het handschrift (Brussel, KB, signatuur II 1171). Misschien heeft een kopiist ingegrepen en de echtgenoot direct in de list van zijn vrouw laten trappen, zodat het tweede deel weggelaten kon worden en geen nieuw katern perkament nodig was?

[p. 63]

Alleen in Van den paep die sijn baeck ghestolen wert krijgt de listige iets van de schelm. De jongeman had de zij spek zonder meer bij de priester kunnen stelen, of bij een ander - al had in dat geval wel de aanval op de hebzucht van de geestelijke, op zijn bereidheid tot simonie ontbroken. Hij verkeert geenszins in een noodsituatie die hem dwingt tot een list zijn toevlucht te nemen. In de andere versvertellingen is het gebruik van de list incidenteel, het enige wat telt, is dat het probleem opgelost wordt. In deze vertelling is het gebruik van de list vooropgezette strategie en voor herhaling vatbaar. De jongeman lijkt iemand die naar het volgende dorp zou kunnen gaan om zijn truc met de geestelijke aldaar opnieuw uit te halen. Hij lokt de priester met z'n praatjes in een vooraf opgezette val en blijkbaar heeft hij er plezier in de geestelijke zo beet te nemen. De list krijgt een spelelement: de jongeman heeft er zelfs een halve bake voor over om ten overstaan van zijn slachtoffer te triomferen.⁷

De aard van de list in de komische versvertellingen varieert enorm. Er zijn kwalitatief grote verschillen in raffinement. Het ene personage bedenkt een gecompliceerd scenario, terwijl het andere volstaat met een handige reactie. Maar in alle gevallen beschikt het personage over het vermogen tot zelfredzaamheid; het is de situatie meester dankzij zijn tegenwoordigheid van geest, zijn vermogen ad rem te reageren.

Een minimale vorm van adequaat handelen komt voor in Dits van den man die gherne dranc. Een man keert terug uit de kroeg, maar zijn vrouw blijkt zo ziedend dat hij liever buiten wacht tot ze naar bed gaat om geen pak slaag te krijgen. Zijn gedrag wordt enkel door angst bepaald; hij heeft niet vooraf een list beraamd om haar te verschalken. Als hij precies geweten had hoe hij zijn vrouw te slim af moest zijn, had hij immers niet hoeven overwegen om te kloppen (vs. 83). Eenmaal binnen is hij bang dat ze uit bed komt, niet omdat z'n list dan mislukken zou, maar omdat hij dan alsnog een pak slaag krijgt (vs. 143). Zijn gedrag is enkel en alleen gebaseerd op angst. Toch pakt de drinkebroer het handig aan: hij weet door een leugentje op het gemoed van zijn vrouw te spelen. Hij belooft beterschap, waarop zij gaat huilen - het publiek weet beter, want dat heeft hem bij zijn vertrek uit de kroeg horen verklaren dat hij de volgende ochtend terug zal komen -, zodat hij snel bij haar onder de lakens kan kruipen en de duivel in haar uit kan drijven.

7 De volgende ochtend komt de jongeman zeer vroeg de halve zij spek terugbrengen. De verteller legt niet uit waarom, maar er lijkt opzet in het spel te zijn, want de knaap is opgelucht wanneer de priester in zijn bed blijft en zijn meid de zaak laat afhandelen. Het is onduidelijk waarom de jongeman zo handelt: de geestelijke moet toch achter de diefstal komen en hij weet waar hij hem kan vinden.

[p. 64]

De baljuwsvrouw in Van den cnape van Dordrecht tracht de door haar gehuurde prostitué zonder betaling weg te krijgen door hem te dreigen met de komst van haar man: wanneer hij hen betrapt, zal dat hun het leven kosten. Of de jongeman dan ooit nog zijn geld krijgt, moet hij maar bezien. Hij laat zich evenwel niet van de wijs brengen, wacht rustig tot de baljuw thuiskomt en maakt hem onschadelijk door zijn gevatheid. Hij herinnert de baljuw aan zijn eigen woorden en aan zijn taak. Hij creëert door zijn invorderingseis een verhouding rechtseiser-baljuw in plaats van die van beslaper-bedrogen echtgenoot, al handelt de baljuw uitsluitend met het oog op zijn eer en niet vanwege zijn taakopvatting.

De meeste komische versvertellingen hebben een ongelede list. Wel kunnen in een vertelling meerdere listen voorkomen. De beide studenten in Een bispel van II clerken moeten, willen zij hun verlangen naar de dochter en de vrouw van hun gastheer kunnen bevredigen, een hindernis nemen: het meisje zelf en Gobert in zijn hoedanigheid van vader en echtgenoot. De verteller kondigt met de opmerking Maer gherne soude hi se bedrieghen (vs. 27) de mogelijkheid van een list aan en maakt zijn publiek aldus nieuwsgierig naar de verdere verwikkelingen. De eerste student verleidt de dochter van de gastheer met een ring, waarmee hij haar weerstand overwint. Deze list heeft hij voorbereid door het ringetje te stelen waaraan de pan opgehangen wordt. De list slaagt dankzij de hebzucht van het meisje. De tweede student kan het liefdesspel met de vrouw van hun gastheer spelen door de wieg te verplaatsen; daardoor leidt hij Gobert naar het verkeerde bed en schept hij ruimte voor zichzelf bij de gastvrouw. In tegenstelling tot de eerste student heeft de tweede de situatie minder in eigen handen en is hij afhankelijker van de omstandigheden. Pas wanneer de gastheer zijn behoefte moet doen, zijn er kansen voor hem, maar die weet hij dan ook meteen te benutten.⁸ Hij slaagt dankzij de argeloosheid op dat moment van Gobert. Later stelt deze zich juist wel achterdochtig op. Wanneer de student die de dochter verleid heeft naar zijn eigen bed terugkeert, is Gobert zo uitgekookt om binnensmonds te praten, opdat hij zich niet aan zijn stem verraadt en zijn gast kan uithoren.

Van III ghesellen die den bake stalen bestaat uit een reeks van diefstallen en tegendiefstallen, waarbij de opponenten verschillende listen toepassen. De eer-

8 In Gombert et les deus Clers (NRCF IV, p. 279-301) vertelt Jean Bodel dat de student de wieg verplaatst, waarna hij direct overschakelt op Gomberts terugkeer (vs. 86-103). De Middelnederlandse bewerker voegde nadere uitleg toe, namelijk de bedoeling van de student: deze keert nu terug naar de vrouw en beslaapt haar (vs. 109-114). Door zijn behoefte aan volledigheid geeft hij de afloop van de list meteen prijs en hij maakt de gebeurtenissen er juist minder rationeel door. In het fabliau houdt de student zich tegen de muur gedrukt en hij wacht totdat Gombert naar het andere bed gegaan is en in slaap gevallen is; pas daarna kruipt hij bij vrouwe Gille in bed (vs. 104-117). In de Middelnederlandse versvertelling wacht de student niet af of zijn list lukt, maar hij begint direct met de vrouw de liefde te bedrijven, nog voordat Gobert terug is.
Rychner heeft nogal wat kritiek op de uitwerking van het motief van de verplaatste wieg in het fabliau (1960, p. 108-109), kritiek die bijgevolg ook geldt voor de Middelnederlandse vertelling. Foulon verdedigt de versie van Bodel (1965). Onder meer stelt Rychner dat de student niet kon weten dat zijn gastheer tastend naar de wieg zijn bed placht te zoeken. Het publiek wordt daar echter wel nadrukkelijk op gewezen (fabliau: vs. 90-96; Middelnederlandse versvertelling: vs. 118-120); wellicht ging het de dichters minder om de ‘interne’ en meer om de ‘externe’ logica - wanneer het publiek het maar weet. Mogelijk achtten zij kennis bij het publiek essentiëler voor de acceptatie van de gebeurtenissen dan kennis bij verhaalpersonages.

[p. 65]

ste die daarvan gebruik maakt, is de boer, een voormalige dief die zijn leven gebeterd heeft. Zijn list is nogal voor de hand liggend: hij verbergt het geslachte varken en wel aan het voeteneinde in het stro. De dief doet zich 's nachts, als de bake verdwenen blijkt, voor als de echtgenoot en ontfutselt zo de slaapdronken vrouw de plaats waar het vlees verborgen ligt. De boer op zijn beurt, profiterend van de duisternis en van het gescheiden-zijn van de dieven, doet zich voor als diefjesmaat en neemt de buit over. Van dezelfde soort list bedient de dief zich weer: hij doet zich voor als de echtgenote (hij bindt daartoe zijn broek over zijn hoofd zoals de vrouwen hun hoofddoek dragen) en neemt het varken van ‘haar man’ over. Kennelijk speculerend op de algemeen heersende angst voor spoken en geesten gaat de boer met zijn blote achterwerk boven een gat in het dak zitten. De mannen denken met de spookverschijning van de moeder van één van hen van doen te hebben en vluchten.

Gecompliceerder en geraffineerder zijn de gelede listen, die uit twee of zelfs drie fasen bestaan. In een aantal gevallen vereist de toepassing van een list een vervolgactie; het personage voorziet de consequenties van zijn tactiek en speelt daar op in. De echtgenoot in Tgoede wijf maect den goeden man realiseert zich meteen dat zijn vrouw gecharmeerd is door de passerende Hanze-koopman en geneest haar snel van haar bekoring voor hem met een list die uit twee fasen bestaat: eerst wekt hij bij zijn vrouw weerzin tegen de Hanzeaat op en vervolgens wordt de weerzin van de koopman tegen de vrouw opgewekt. De echtgenoot wendt voor op reis te gaan. Het dienstmeisje geeft hij een brief die zij haar meesteres moet geven met de boodschap dat die van de Hanze-koopman is, dat deze haar liefheeft en haar graag zou spreken. 's Avonds verschijnt hij op uitnodiging van zijn vrouw vermomd als de Oostlander. Herkenning weet hij te voorkomen door haar de lichten te laten doven met het argument dat niemand zo weet kan krijgen van hun samenzijn. Door onbeschaamd winden te laten en de kledij van zijn echtgenote met zijn uitwerpselen te bevuilen, vernedert hij zijn vrouw en wekt hij haar afkeer jegens de potentiële minnaar op. De vrouw is diep beledigd en haar behoefte een (langdurige of kortstondige) buitenechtelijke relatie aan te gaan is geheel verdwenen. Tijdens de tweede fase hoeft de echtgenoot zelf niets meer te doen, zijn vrouw maakt het karwei zelf af. Hij heeft deze fase echter wel op twee wijzen voorbereid: hij heeft de komst van de Oostlander reeds aangekondigd - waardoor bovendien het publiek ingelicht is, voor wie de komst van de Hanzeaat nu evenmin een verrassing is - en met de eerste fase heeft hij zijn vrouw voldoende verontwaardigd gekregen dat zij de gast dermate onheus behandelt, dat deze zich voorneemt nooit meer één stap in dit huis te zetten.

De echtgenoot in Dits van den vesscher van Parijs weet met een list de veinzerij van zijn vrouw te ontmaskeren, die voorwendt een hartgrondige afkeer van de geslachtsdaad te hebben. Hij gebruikt het afgesneden lid van een verdronken monnik om zijn eigen castratie voor te wenden. Zij wil met een ontmande niet verder leven en treft voorbereidingen om hem te verlaten. Dan is het tijd voor de tweede fase van de list. Het is immers geenszins de bedoeling van de visser dat zijn vrouw hem werkelijk verlaat. Hij wendt voor dat hij nog twee ponden bezit waar zij recht op heeft, maar die ze wel zelf uit zijn broekzak moet komen halen. Begerig graait ze daarin om zich het geld toe te eigenen, zodat ze al tastend zijn

[p. 66]

‘nieuwe’ geslachtsdeel voelt en daarmee vervalt voor haar de noodzaak haar visser te verlaten. De arme ridder in Sint dat wi vrouwen garen slaagt erin met de rijke ridder van slaapplaats te wisselen, waardoor de gastvrouw met hem het bed deelt en niet met zijn rivaal. Hij moet er echter wel voor zorgen dat de weduwe te weten komt dat zij met hém het genoegen beleefd heeft. Tijdens het liefdesspel ontneemt hij de vrouw daartoe haar ring, zodat deze de volgende ochtend dienst kan doen als herkenningsteken, waarop ze de arme ridder als haar voogd aanvaardt.

Uit drie fasen bestaat de list in Wisen raet van vrouwen. De driemaal voorkomende bemiddeling van de geestelijke komt behalve in de versvertelling enkel voor bij Boccaccio. Elke bemiddeling bestaat in de novelle in de Decamerone uit drie onderdelen: een vrouw biecht bij een geestelijke, die vervolgens de minnaar berispt, waarna deze met de vrouw in contact treedt. De Middelnederlandse versvertelling kent wel de drieledige fasering van de list, maar niet de herhaling van de drie onderdelen. Bij Boccacio wordt de minnaar door de eerste berisping op de vrouw opmerkzaam gemaakt en hij maakt er nu een gewoonte van langs haar huis te lopen, terwijl zij voor het venster zit en hem vriendelijk toelacht. In Wisen raet van vrouwen wordt geen enkele reactie van de jongeman op de eerste berisping gegeven. In de Decamerone laat de minnaar na de tweede berisping de vrouw zo snel mogelijk weten dat hij in het bezit is van de beurs en de gordel. In de Middelnederlandse versvertelling komt bij de jongeman pas na de tweede bemiddeling het besef boven datten die joncfrouwe minnen woude (vs. 121).⁹ Hij koopt van de inhoud van de beurs kostbare kledingstukken en verzorgt zich, maar er wordt niet verteld dat hij ook maar één keer onder haar venster paradeert. Door de geringe aandacht voor de reactie van de jongeman, diens passiviteit (hij onderneemt zelf in het geheel niets) en het feit dat de vader volledig op de achtergrond blijft (hij is niet meer dan een schim) richt de aandacht zich geheel op de slimme aanpak van het meisje. Driemaal gebruikt zij dezelfde methode zonder dat de geestelijke argwaan krijgt. Zij attendeert de jongeman op haar en kleedt hem, waarna zij hem kan uitnodigen voor het liefdesspel. De eerste twee fasen dienen als voorbereiding, daarmee legt de vrouw het fundament, en de laatste fase is de kroon op het werk, daarmee voltooit zij haar werk.

Het komt ook voor dat een list onderdeel is van een grotere list. In Ic prijs een wijf meent de man vermomd als vrouw de minnaar met een list te verschalken, maar hij speelt zo de gelieven in de kaart; zijn handelen maakt onderdeel uit van de list van de geliefden. De monnik in Van den monick zint op een list om zijn reputatie veilig te stellen. Door zijn wanhoop is hij een geschikte prooi voor de duivel, die hem lijkt te helpen. De monnik meent te bedriegen, maar wordt uiteindelijk zelf bedrogen.

Vaak is degene tegen wie een list gebruikt wordt ook de dupe, met dien verstande dat in Dits van den vesscher van Parijs de vrouw geen slachtoffer van de list is in de letterlijke zin van het woord, zij is er wel in komische zin de dupe van: het publiek kan om haar lachen, haar uitlachen. Maar niet in alle gevallen garandeert het gebruik van een list succes. Altijd loopt men het risico dat de list

9 Van der Voort 1976, p. 261, 265 en 268.

[p. 67]

wordt beantwoord met een tegenlist, waardoor men overtroefd wordt. Wanneer haar man onverwacht thuiskomt, grijpt de vrouw in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine naar een klassieke list: zij verbergt haar minnaar, en wel in een kist. De echtgenoot overtroeft haar echter met een tegenlist: hij dist het, niet alleen voor het publiek maar ook voor haar doorzichtige, verhaal op dat de betrokken man ziek in de boomgaard ligt en dat zijn vrouw daarom gehaald moet worden. De vrouw moet zelf meewerken aan zijn wraak terwijl ze zich daarvan bewust is: zij moet zelf haar weder paertie halen. Van de man in de kist maakt de echtgenoot bij zijn wraak gebruik door daarmee de furieuze vrouw afdoende de mond te snoeren en haar af te laten zien van een aanklacht jegens hem.

De timmerman in Van den waghen neemt tweemaal zijn toevlucht tot een list. Hij stuurt de vrouw van de rechter mit nauwer list (vs. 108) een wagen, met de bedoeling dat zij haar man in zijn voordeel zal beïnvloeden. De tegenpartij komt daar achter en neemt zijn toevlucht tot een tegenlist; de slachter schenkt de rechter zelf vier ossen. Wanneer de uitspraak in zijn nadeel dreigt uit te vallen, tracht de timmerman de rechter te beïnvloeden door hem aan de schenking van de wagen te herinneren. In het openbaar kan hij dat niet openlijk doen en hij bedient zich van een dubbelzinnige uitspraak, waarbij hij de spot en de hoon van de omstanders op de koop toe moet nemen. Ten aanzien van de eerste list wordt de timmerman overtroefd door de slachter. In het geval van de tweede list dient de rechter hem geheel in stijl van repliek. Het loopt slecht met hem af (hij verliest zowel het stuk land als de wagen) en hij is het mikpunt van spot.

De bedrieger wordt niet altijd zelf bedrogen. In Dits van Heilen van Beersele maakt de smid gebruik van een tegenlist en hij wreekt zich op de geestelijke, die hem zijn achterste aangeboden had. In feite was Heile de geestelijke ‘vader’ van deze poets en had zij hem daartoe aangespoord, maar zij blijft zelf geheel buiten schot.

De enige vertelling waarin niet een list of een handigheidje de ontwikkelingen beslissend bepaalt, is De eo qui duas volebat uxores - of het moet het weerwoord van de vader zijn, die met zijn voorstel om eerst één vrouw te huwen waarna later altijd nog een tweede genomen worden kan, zijn zoon weet te behoeden voor de ramp van een huwelijk met twee vrouwen.¹⁰

In de Middeleeuwen mogen vrouwen dan wel de reputatie hebben listige wezens te zijn en waren vrouwenlisten populair,¹¹ in slechts vijf komische versvertellingen komt een list of behendig gedrag van een vrouw voor (Wisen raet van vrouwen, Van Lacarise den katijf, Van enen man die lach gheborghen in ene scrine, Dits van Heilen van Beersele en Van der vrouwen die boven haren man minde,)

10 In het fabliau Le Vallet aus douze Fames (NRCF IV, p. 131-150) is het veeleisende gedrag van de vrouw tactiek: een list om de knaap een lesje te leren, niet een ‘natuurlijke’ houding. Zodra hij publiekelijk afgegaan is, neemt ze een andere houding jegens hem aan: hij krijgt rust en kan op krachten komen. Ten onrechte beweren Bédier (1969, p. 324) en Nykrog (1973, p. 189, zie ook p. 199) dat de vrouw hier als onverzadigbaar wordt voorgesteld; zie daarentegen Cooke: ‘The comic nature of this tale rests precisely on its destroying the fantasy of unlimited male potency’ (1974, p. 147).

11 Vignau Wilberg-Schuurman 1983, hfdst. V; Pleij 1988, p. 261-266. Een reeks exempelen in Van den VII vroeden van binnen Romze moet de listigheid van de vrouw en speciaal van de keizerin aantonen. In de Decamerone is een gehele verteldag (de zevende) aan dit thema gewijd. Over vrouwenlisten in fabliaux: Ménard 1983, p. 115-117, 184 en 186-189 en Hutton 1991, p. 116-117; voor de farce: Schoell 1975, p. 186.

[p. 68]

waarvan één ook nog mislukt (Van enen man die lach gheborghen in ene scrine.) In twee gevallen is de duivel de bedenker van de list; hij wreekt zich zo op een monnik en een non die hem op een pijnlijke plek getroffen hadden, namelijk zijn weerzinwekkende uiterlijk (Van den monick en Van der weldaet die de duvele dede).

In de overige gevallen zijn mannen de initiatiefnemers. In Tgoede wijf maect den goeden man weet de man zijn vrouw met een list te verschalken; traditioneel is bij het stofcomplex waartoe de vertelling behoort juist de vrouw de zegevierende partij. Ic prijs een wijf, dat een variant van dit stofcomplex heeft, wijkt van alle bekende parallellen hierin af dat de minnaar de list verzint; in alle andere verhalen is het de vrouw die het plan beraamt.¹² Op grond van de proloog had het publiek een wezenlijker bijdrage van de vrouw kunnen verwachten:

Ic prijs een wijf die haren man
Verdwasen can ten sot.
Al duet si hem die blaeu hoeyck an,
Hi waent dat hi is hair afgod. (vs. 1-4)

12 Lodder 1991, p. 222-223 (hier: p. 128-129); aldaar verdere literatuur.

2. Betekenis

Moet aan het motief van de list speciale betekenis gehecht worden? De list is een al eeuwenlang in de literatuur voorkomend motief, maar het lijkt erop dat vanaf de twaalfde eeuw de belangstelling ervoor zich hernieuwt. De krijgslist keert terug in de ridderepiek, wellicht als gevolg van de rationalisering van het krijgsbedrijf.¹³ In romans gebruiken personages onder meer list en bedrog om situaties naar hun hand te zetten; dit vermogen om te manipuleren, om het conflict tussen persoonlijke verlangens en heersende normen en structuren op te lossen, brengt Hanning in nauw verband met de aandacht voor het individu; door middel van vindingrijkheid en intelligentie kunnen dichters personages een eigen persoonlijkheid geven.¹⁴ Enkele voorbeelden van het gebruik van een list moeten hier volstaan. Tristan verwerft Isolde voor koning Mark door middel van een aantal listen en Isolde maakt er gebruik van om Tristan te kunnen ontmoeten en hun relatie geheim te houden. In het werk van de Stricker - de Arturroman Daniel vom blühenden Tal, de Schwankroman Pfaffe Âmîs en in veel van zijn Mären en fabels - speelt de list een wezenlijke rol. Uit Van den vos Reynaerde ‘spreekt een fascinatie voor de wijze waarop de vos zijn tegenstanders misleidt, een fascinatie voor de list.’ Willem heeft, vergeleken met branche I van de Roman de Renart, de liststructuur geïntensiveerd onder andere door de vossenlisten uit te breiden en te perfectioneren en door nieuwe toe te voegen.¹⁵ Ook uit de

13 Murray 1978, p. 124-130. Schnell schrijft dit toe aan het verlangen de geïdealiseerde literatuur meer aan de realiteit aan te passen (1978, p. 75-80).

14 Hanning 1977, p. 10-12, 21-22,105-138. Zie voor latere voorbeelden van list in de Arturroman: Schmolke-Hasselmann 1980, p. 125; Besamusca 1993, p. 68-72, 166-167. Over de list in de chansons de geste en de hoofse roman: Ménard 1969, p. 103-109 resp. 360-375; over de list in de Middelhoogduitse epiek: Semmler 1991.

15 Bouwman 1991, p. 402-409; citaat op p. 402.

[p. 69]

Middelengelse Floris and Blauncheflur (eind 13de eeuw) blijkt een grote belangstelling voor list en vernuft; de Engelse dichter werkte de idyllisch-sentimentele kant van zijn bron, de Oudfranse Floire et Blancheflor, weg en gaf de voorkeur aan passages waarin vindingrijkheid en het gebruik van het verstand een belangrijke rol spelen, waarmee hij zijn werk niet alleen een dramatischer maar ook een komischer karakter gaf.¹⁶

De list in de fabliaux is, aldus Lorcin, het wapen van degenen die ogenschijnlijk de zwaksten zijn, maar die daarmee kunnen zegevieren over tegenstanders die sterker, machtiger, rijker of aanzienlijker zijn. De list maakt de wraak op de gevestigde orde mogelijk, op echtgenoten, op superieuren, enzovoort. Listigheid is de specialiteit van de vrouwen: de ridder heeft zijn zwaard, de vilain zijn knuppel en de vrouw haar list.¹⁷ Volgens Muscatine wordt in de fabliaux een consistent waardensysteem tot uitdrukking gebracht en wel een hedonistisch-materialisme. De personages worden volledig beheerst door de als algemeen-menselijk beschouwde behoeften aan eten, drinken, geld en vooral seksualiteit. Het zinnelijk genot wordt zeer hoog gewaardeerd en het streven om de behoeften te bevredigen wordt op geen enkele wijze door welke ethische opvattingen dan ook beperkt. Het genot is bereikbaar voor iedereen die zijn verstand gebruikt. Slimheid is het wapen van de macht- en bezitlozen (armen), het gebruik ervan is altijd geoorloofd. In de fabliaux geldt het recht van de slimste. Niet altijd zal men erin slagen op deze wijze de fysieke behoeften te bevredigen, maar dan is er nog de ironie, de humor, om de frustratie van de mislukking weg te lachen.¹⁸ Schenck meent dat Muscatine het essentiële belang van schranderheid niet onderkent, volgens haar maakt dit het wezen van de fabliaux uit.¹⁹ Zij schetst een tweeslachtige visie op de schranderheid: ze is zowel een deugd als een gevaar. Praktische wijsheid is enerzijds een onontbeerlijke eigenschap om macht en geld te verwerven, wat Schenck in direct verband brengt met de economische en maatschappelijke veranderingen in Noord-Frankrijk, speciaal in Picardië. Anderzijds is schranderheid een gevaar voor degenen die in hun macht of bezit bedreigd worden. Dan hebben zij op hun beurt deze vorm van praktische intelligentie nodig om bedriegers het hoofd te kunnen bieden, zodat ze hun verdiende loon krijgen.²⁰ Hutton onderkent in de fabliaux een patroon in de wijze waarop personages hun conflicten beslissen; Zij kunnen twee strategieën volgen. De ene is gebaseerd op macht (avoir) en is tot mislukken gedoemd. De andere

16 Barnes 1984.

17 Lorcin 1979, p. 111-112.

18 Muscatine 1986, p. 73-104, 153-154; voor het belang van de list vooral p. 92-93, 154.

19 Schenck 1988; Schenck 1987, o.a. p. 30-33, 109-120. Fundamenteel acht Schenck de praktische schranderheid in situaties waarin sprake is van wandaden en bedrog. Komt deze combinatie niet voor, dan mag een tekst van haar geen fabliau heten. Bijgevolg sluit zij onder meer Le Chevalier qui recovra l'Amor de sa Dame (NRCF VII, p. 239-253), waarvan het fabliau-zijn niet eerder door iemand betwijfeld is, buiten het tekstbestand vanwege het ontbreken van een wandaad, ook al maakt de ridder gebruik van een list om zich met zijn geliefde te verzoenen (1987, p. 60-63).

20 De visie van Schenck is niet geheel vrij van inconsequenties. De strekking van de fabliaux dat men zich moet hoeden voor bedriegers brengt zij in verband met het advies het belang van andere mensen in te zien, samen staat men immers sterker en gezamenlijk kan men bedriegers het hoofd bieden - en vervolgens illustreert zij dat met een vertelling waarin juist de bedriegster, een overspelige vrouw, door haar buurvrouw geholpen wordt om de verborgen minnaar te redden voor de echtgenoot (1987, p. 31-32).

[p. 70]

is gebaseerd op intellectuele creativiteit (savoir) en is doorgaans succesvol.²¹ Enkel Boutet is de opvatting toegedaan dat de list niet meer is dan een middel om een komisch effect na te streven; de list maakt de reeks van Wederwaardigheden vol wendingen in het verhaal mogelijk.²²

De Schwankmären schetsen volgens Strasser, door de thematiek van list en tegenlist, van leugen en bedrog, van verstandig en dwaas gedrag, het fictieve beeld dat succes in het leven afhankelijk is van intellectuele prestaties, waarbij men zich niet moet storen aan officiële voorschriften, maar uit moet gaan van doeltreffendheid en eigen voordeel.²³

Slimheid is, zo betoogt Pleij, één van de idealen van de burgermoraal. Hij stelt dat men zich in de stedelijke samenleving moet kunnen handhaven door zijn slimheid: zo kan men alle situaties het hoofd bieden en zich opwerken in een wereld waarin de traditionele standen hun macht ontlenen aan grondbezit en status. Eén van de instrumenten voor sociale mobiliteit waarmee zij die hogerop willen zich dienen te wapenen, is ‘de praktische wijsheid in de zin van slimheid, handigheid die leert om elke situatie uit te buiten ten eigen voordele.’ In tal van vijftiende- en zestiende-eeuwse teksten - Ulenspieghel, De pastoor van Kalenberg, Salomon ende Marcolphus enzovoort - wordt getoond hoe ‘het individu [...] met zijn schelmsheid alles en iedereen aankan.’²⁴

Gezien deze achtergrond rijst de vraag of aan de list in de Middelnederlandse komische versvertellingen eveneens een bijzondere, programmatische betekenis toegekend moet worden.

De aard van de listen is in hoge mate verschillend: een man gebruikt een leugen om achter de waarheid te komen en de veinzerij van zijn vrouw te ontmaskeren (Dits van den vesscher van Parijs); een opgesloten ongehuwde vrouw verwerft zich een minnaar (Wisen raet van vrouwen); een gehuwde vrouw verheimelijkt haar minnaar voor haar echtgenoot (Van der vrouwen die boven haren man minde, Ic prijs een wijf, Van enen man die lach gheborghen in ene scrine) of zij maakt het samenzijn met de geliefde mogelijk (Van Lacarise den katijf, Van der vrouwen die boven haren man minde); de duivel wreekt zich op een non en een monnik met wie hij nog een rekening te vereffenen heeft (Van der weldaet die de duvele dede, Van den monick); een jongeman misbruikt de bereidheid tot simonie van een priester en komt ongestraft in het bezit van een halve zij spek (Van den paep die sijn baeck ghestolen wert); partijen in een gerechtelijke procedure kopen de rechter om (Van den waghen). Een correctiemiddel is de list voor de echtgenoot die overspel afstraft (Tgoede wijf maect den goeden man, Van enen man die lach gheborghen in ene scrine) en voor de ridder die een vrouw verwerft op wie hij ‘recht’ heeft, maar die hem aanvankelijk afwijst, omdat zij oordeelt op basis van verkeerde waarden (Sint dat wi vrouwen garen). De diverse listen in de komische versvertellingen kunnen niet op één

21 Hutton 1991; zij licht beide strategieën toe aan de hand van de geestelijken in de fabliaux, zijdelings gaat zij nog in op de vrouwenlisten; de tactiek van de vilains komt niet ter sprake.

22 Boutet 1985, p. 99-101.

23 Strasser 1989, p. 180. Zij baseert zich op enkele Mären van de Stricker, maar laat haar conclusie zonder enige uitwerking voor alle Schwankmären gelden.

24 Pleij 1988, p. 341; Van Kampen & Pleij 1981, p. 27-31.

[p. 71]

eenduidig basisconcept teruggevoerd worden, daarvoor is er te veel variatie in doel en middelen. De ene keer kan degene die onrechtmatig of onheus behandeld wordt dankzij de list uiteindelijk zegevieren (zoals de arme ridder in Sint dat wi vrouwen garen, de beide echtgenoten in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine en Tgoede wijf maect den goeden man en de bestolen boer in Van III ghesellen die de bake stalen), de andere keer hanteren bedriegers de list om immoreel gedrag te vergoelijken of mogelijk te maken (zoals de vrouwen in Van Lacarise den katijf en Van der vrouwen die boven haren man minde) en maakt de duivel er gebruik van. In sommige gevallen wordt het gebruik van een list expliciet veroordeeld als immoreel gedrag. Bij Willem van Hildegaersberch is de list een oneigenlijk middel om zich te verrijken, om het recht te manipuleren of een influistering van de duivel om de eer te redden. In zijn komische versvertellingen waardeert hij de list niet positief; bij hem lijkt de list verbonden aan een zedelijke norm: wanneer de intentie niet zuiver is, wijst hij de list af. In Van den monick en Van den waghen worden de initiatiefnemers terecht slachtoffer van hun eigen list. In Van den paep die sijn baeck ghestolen wert wordt de list van de jongeman door Willem eveneens negatief beoordeeld. In zijn komische versvertellingen is ‘list’ synoniem voor ‘onrecht’, ‘bedrog’.²⁵

De Middelnederlandse komische versvertellingen verkondigen niet dat men zich in de wereld kan handhaven door slim te zijn. Nu zou men tegen kunnen werpen dat het toch de listige of listigste is die wint. In een aantal gevallen dringt zich echter de vraag op: zegeviert een verhaalpersonage omdat het de slimste is, of triomfeert het omdat het in zijn recht staat en mag het daarom de slimste zijn? Wint de boer in Van III ghesellen die den bake stalen omdat hij zo schrander is of omdat hij recht op het varken heeft? De beide schurken worden namelijk door de verteller voortdurend als dief en nergens als dom gepresenteerd. Niet de slimste maar het recht zegeviert. De enige in deze vertelling die als niet zo snugger voorgesteld wordt, is de vrouw. Zij begrijpt uit de opmerking van één van de dieven niet dat hij het varken wil stelen en meent dat hij zijn baard eraf wil laten halen; ze geeft hem zelfs twee penningen voor het scheren. Zij trapt in de list van de dieven en verraadt waar de bake verborgen is, waarna zij haar man verwijt dat zijn vroetscap en es niet weert een ey (vs. 100) omdat hij de bergplaats vergeten zou zijn. En waarom mag de vrouw in Tgoede wijf maect den goeden man haar vermomde echtgenoot niet herkennen, in tegenstelling tot de andere vrouwen in vertellingen die tot hetzelfde stofcomplex behoren? Niet omdat zij minder uitgekookt is, maar omdat zij de huwelijkstrouw schendt en haar eer en die van haar man op het spel zet. In Van den waghen verliest de timmerman het proces, niet omdat hij de domste is - nergens gaat Willem van Hildegaersberch daar op in - maar omdat hij het initiatief tot corruptie neemt. Niet de minst geslepene maar de slechtste wordt gestraft.

Listig gedrag wordt in de komische versvertellingen nauwelijks gethematiseerd. Op het belang van reynardie wordt in slechts twee komische versvertellingen gewezen, en dan nog enkel in liefdeszaken. De verteller van Van der vrouwen die boven haren man minde kondigt in de proloog aan dat zijn vertelling

25 In Lodder 1989 wordt hier uitvoeriger op ingegaan.

[p. 72]

moet tonen dat de list onontbeerlijk is bij liefdesavontuurtjes, omdat de gebeurtenissen vreemde wendingen kunnen nemen. De ‘moraal’ van de vertelling is dat overspelige vrouwen slim als een vos moeten zijn. Zijn ze dat niet, dan kunnen ze beter niet aan een verhouding beginnen. Blijkens de proloog is de eigenschap van listigheid bij vrouwen noodzakelijk, willen zij voor veel leed gespaard blijven (vs. 4-6), in de epiloog wordt deze eigenschap van minnenden in het algemeen verlangd (vs. 129-134). De minnaar heeft overigens geen enkele bijdrage geleverd aan de gunstige wending die het avontuur uiteindelijk voor de gelieven neemt, behalve dan een zekere tegenwoordigheid van geest en lichaam.

Ook in Sint dat wi vrouwen garen geeft de verteller in de proloog aan dat hij met zijn verhaal het belang van reynardye in liefdeszaken wil tonen (vs. 19-20). Hij maakt meteen stemming: hij stuurt nauwkeurig, nadrukkelijk en ondubbelzinnig de gevoelens van het publiek voor beide personages. Door in de wij-vorm te beginnen, schaart de verteller zichzelf en zijn publiek onder degenen die niet hangen aan het slijk der aarde; dit impliceert een keuze voor de arme ridder en tegen de rijke. Bovendien klaagt hij over de vrouwen die bezit boven morele en lichamelijke kwaliteiten stellen. Alleen reynardye kan het gemis aan geld dan nog compenseren. Hier wordt de listigheid als een positieve eigenschap naar voren gebracht; zelfs een goed toernooivechter kan er niet buiten.

De arme ridder, die niet kan aanzien hoe minzaam de rijke ridder door de weduwe ontvangen wordt, gaat naar de hof en snijdt van een hazelaar een tak die goed kan zwiepen. Deze tak komt goed van pas tijdens de nacht. Bevroedde hij wat er gebeuren kon? Sneed hij de tak louter uit verveling of met de gedachte: je weet maar nooit, beter mee verlegen dan om verlegen? De arme ridder is zo slim om 's nachts van bed te verwisselen. Waarom deed hij dat? Wilde hij enkel een betere rustplaats of wist hij waartoe dat alles zou leiden? De verteller suggereert wel zoiets (vs. 142-147), maar echt aannemelijk weet hij het toch niet te maken. Dat de ridder op de juiste momenten zijn behoefte moet doen en dat de vrouw 's nachts bij de rijke ridder zou komen ‘slapen’, had hij niet kunnen voorzien (of, maar dat wordt nergens duidelijk gemaakt, had hij een vermoeden omdat ze zo'n haast had om naar bed te gaan - maar dat is na de scène in de vri hof, waar hij de tak gesneden heeft - of omdat ze op een speciale manier ‘gebed’ werden). Hoe het zij, de list is voor een belangrijk deel afhankelijk van de ‘medewerking’ van de vrouw (of van Fortuna).

De rijke ridder heeft meer geld dan verstand: het moet toch tot hem doordringen dat de arme ridder hem die loer draait. Hij verwacht de vrouw 's nachts bij hem, maar hij grijpt niet in, zulks in overeenstemming met de gegeven karakteristiek: fysiek kan hij niet tegen de ander op. Desondanks klaagt hij erover dat hij zo slecht ‘gebed’ is en hij verlaat de volgende ochtend verontwaardigd het kasteel, zonder er met de weduwe over te spreken. Hij zou toch moeten weten dat het niet aan de weduwe ligt. Of de verteller verwacht dat het publiek hem behalve als laf ook als dom beschouwt, of hij verwacht van het publiek een onbevangen, weinig kritische houding tegenover het verhaal, dat het geen al te hoge eisen stelt aan de verhaallogica. Hij gaat er blijkbaar van uit dat zijn publiek gewoon wil lachen: als de arme ridder maar zegeviert en de rijke ridder maar afgaat, het maakt dan minder uit of dat volledig sluitend verantwoord is.

[p. 73]

Het gebruik van de list wordt daarentegen min of meer afgeraden in Van enen man die lach gheborghen in ene scrine. De vertelling opent met de sententie Voerdachticheit es altoes goet (vs. 1), anders gezegd: bezint eer gij begint. De motivering daarvan is een praktische: kwaad zal met kwaad vergolden worden en degene die begint, wordt vaak zelf de dupe (vs. 2 en 4). Bezien in samenhang met het verhaal - de man doorziet de list van zijn vrouw, die haar minnaar verborgen heeft in een kist, en laat met een tegenlist diens vrouw komen, waarna hij zich wreekt door haar op deze kist te verkrachten - komt de waarschuwing in wezen hier op neer: begin niet aan een liefdesavontuur, dat kan je duur komen te staan. Het is blijkbaar niet verstandig in een dergelijk geval op listen te vertrouwen, want de ander kan je overtroeven.

Tussen de opponenten in de komische versvertellingen bestaan geen standsverschillen, waarbij de list het wapen van de zwakkere is om het gebrek aan fysieke kracht of macht te compenseren. De personages zijn evenmin ‘klimmers’, vergelijkbaar met de pastoor van Kalenberg, die ten behoeve van hun carrière uit berekening gebruik maken van een list. Eveneens ontbreekt de tegenstelling tussen een persoon die kwetsbaar is doordat hij zich gebonden acht aan een bepaald waardestelsel, waardoor zijn denk- en handelwijze beperkt en voorspelbaar is en een listige, die vrij en flexibel is en van die gebondenheid gebruik dan wel misbruik maakt.²⁶ Listig gedrag wordt in slechts twee vertellingen gethematiseerd, en dan nog enkel voor liefdeszaken. In een aantal verhalen wordt listig gedrag zelfs nadrukkelijk als bedrog aangemerkt. De list lijkt in de Middelnederlandse komische versvertellingen dan ook niet als handelingsmodel gepropageerd te worden. De list komt zo veelvuldig voor, doordat ze met de komische stof gegeven is. De ontknoping van de list is uiterst geschikt als komische climax. Het motief van de list is een komisch procédé, een middel om het publiek te boeien, want het is uitermate geschikt om de nieuwsgierigheid naar de afloop van de verwikkelingen te bewerkstelligen en om verrassingen in het handelingsverloop te verkrijgen.

26 Overigens ontbreekt in de Middelnederlandse versvertellingen ook de soort listen waarvan Uilenspiegel zich zo graag bedient: het geven van een andere uitleg aan taaluitingen, doorgaans door deze letterlijk te nemen.