Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 4. Huishoudtechnologie, medische techniek

[p. 10]

‘Het mooiste beroep’: huishoudelijk werk is een vak apart, dat kan en moet soms geleerd worden. Hier strijkles te Lierop in 1951.

[p. 11]

1 Huishouden
onder redactie van R. Oldenziel⁺

Ter introductie R. Oldenziel

Het ontstaan van het moderne huishouden: toevalstreffers en valse starts, 1890-1918 R. Oldenziel met medewerking van M. Berendsen

De uitbouw van technische systemen en het huishouden: een kwestie van onderhandelen, 1919-1940 R. Oldenziel en M. Berendsen, met medewerking van C.J.M. van Dorst

De crisis: kapitaal- versus arbeidsintensieve techniek, 1929-1940 R. Oldenziel en C.J.M. van Dorst, met medewerking van F. de Bruyn en J.C. Drogendijk

De oorlogseconomie: zuinigheid en noodgedwongen vindingrijkheid, 1940-1945 R. Oldenziel en M. Veenis

Het huishouden tussen droom en werkelijkheid: oorlogseconomie in vredestijd, 1945-1963 R. Oldenziel, M. Berendsen, A.A. Albert de la Bruhèze, I. Cieraad, C.J.M. van Dorst, J.C. Drogendijk en J. Linders

Barsten in het bolwerk: de consumptie betwist, 1968-1980 M. Veenis met medewerking van R. Oldenziel

Epiloog R. Oldenziel

+ Boeken ontstaan door de uitwisseling van ideeën tussen vele mensen. De allereerste discussies voor dit project vonden plaats in het netwerk voor de studie van huishoudtechnologie, geinitieerd door Carolien Bouw van het SISWO/Instituut voor Maatschappijwetenschappen en resulterend in het boek Schoon genoeg en de tentoonstelling ‘Beroep huisvrouw’ in het Amsterdams Museum in 1998.
Aan de Universiteit van Amsterdam vormde vervolgens de discussiegroep met Marja Berendsen, Hanne Drogendijk, Carianne van Dorst, Irene Cieraad, Femke de Bruyn, Harry Lintsen, Liesbeth Bervoets, Ruth Oldenziel en Milena Veenis de basis voor dit deel. Met name Irene Cieraad en Liesbeth Bervoets waren altijd genereus en uiterst collegiaal met documenten en ideeën. Ook Carolien Bouw en Annemarie de Wildt, conservator van het Amsterdams Museum, waren door de jaren heen belangrijk als klankbord. Een ander belangrijk forum van uitwisseling is het door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) gefinancierde aandachtsgebied ‘Nieuwe producten, nieuwe consumenten: de geschiedenis van een wisselwerking’, waarin Marja Berendsen, Liesbeth Bervoets, Adri Albert de la Bruhèze, Gijs Mom, Ruth Oldenziel, Johan Schot, Anton Schuurman, Peter Staal en Onno de Wit participeren.
Behalve naar de leden van de algemene redactie, gaat speciale dank ook uit naar de steun die de kernredactie, bestaande uit Harry Lintsen, Adri Albert de la Bruhèze, Johan Schot en Arie Rip, gaf. Met name het geduld van Harry Lintsen, die het project steunde in moeilijker tijden, hebben wij zeer gewaardeerd. Daarnaast verdient de (inhoudelijke en administratieve) dienstbaarheid van Adri Albert de la Bruhèze door de jaren heen speciale aandacht. Via de post en telefoon ontvingen wij, gevraagd en ongevraagd, referenties, kopieën en commentaar van velen. Om er enkelen te noemen: Frank Veraart, Henk van Zon, David Barnouw. Veel leerden wij ook van geïnterviewde tijdgenoten, in de tekst soms slechts zichtbaar in voetnoten, zoals ir. C.E. van den Ban-Willinge Prins, E. Kooyman, ir. F. Bosma, D. Levi-Holdert; ir. J. van der Veen, W.H. Kuiper-Verkuyl, B. Riemens-Jagerman en A. Thomassen. Wij zijn erkentelijk voor hun vertrouwen. Daarnaast bleken beheerders van museumverzamelingen cruciaal voor een beter begrip van de techniekontwikkeling van het huishouden, zoals drs. M. van Vlijmen van het Nederlands Kachelmuseum in Alkmaar, G. den Besten van het Strijkijzermuseum in Noordhoek en Ria Lenting, eveneens in Noordhoek. Ook de technisch meelezer ir. R.H. Dijken heeft zich moeite getroost om zijn ervaring bij Philips in te brengen en vele vragen te beantwoorden. Ook dank aan ir. J.H. de Wilde-Ligny.
In de allerlaatste fase betekende de gastvrijheid van het SISWO in Amsterdam dat dit deel kon worden afgerond. Het vele archiefwerk en de analyses van periodieken zou niet mogelijk zijn geweest zonder de verzamelingen die worden beheerd door instellingen als het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV) en het Philips Concern Archief (PCA), instellingen die ons steeds welwillend ter zijde hebben gestaan. Met Giel van Hooff zocht Irene Cieraad deskundig en enthousiast naar zeldzaam en veelbetekenend illustratiemateriaal om de tekst te complementeren. Buitengewoon genereus was ook René Kok van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) in het afstaan van het rijke illustratiemateriaal betreffende de Tweede Wereldoorlog.
Selectie van geraadpleegde periodieken

Bulletin der Nederlandsche Vrouwen Electriciteits Vereeniging (1933-1970)

Consumentengids. Maandelijkse Uitgave van de Consumentenbond (1953-heden)

Het Coöperatieve Nieuws. Orgaan van den Centrale Bond van Nederlandsche Verbruikscoöperaties (1920-1928)

Denken en Doen. Maandblad der Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen (1948-heden)

Eigen Haard. Geïllustreerd Volkstijdschrift (1875-1941)

Evolutie. Veertiendaagsch Blad voor de Vrouw (1893-1926)

Het Gas. Orgaan van de Vereeniging van Gasfabrikanten in Nederland (1880-2000)

Gaspropaganda. P.I.T. (Propaganda, Inlichtingen, Toepassingen) (1936-1944)

De Gasverbruiker. Tijdschrift ter Voorlichting van allen, die Gas gebruiken in Huis en Bedrijf (1927-1939)

De Haagsche Huisvrouw. Maandbericht van de Afdeling 's-Gravenhage en omstreken van de Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen (1922-heden)

Ha'ischa. Orgaan van de Joodsche Vrouwenraden in Nederland (1929-1940)

Huishouding van nu. Maandblad onder de redactie van de Commissie inzake Huishoudelijke Voorlichting (1935-1944)

In en om de Keuken. Orgaan van de Huishoud- en Kookscholen (1894-1913)

Het Leven. Geillustreerd (1906-1941)

Maandblad der Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen (1912-1946)

Maandblad voor de Coöperatie. Orgaan van den Nederlandschen Coöperatieven Bond (1903-1912)

Maandelijkse Mededelingen. Nederlandse Huishoudraad (1954-1967)

Nederlandsche Coöperatieve Vrouwenbond (1903-1908)

Philips Technisch Tijdschrift. Behandelende Technische Vraagstukken samenhangende met de Producten, Werkwijzen en Onderzoekingen van de N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken (1936-1989)

De Vonk. Contactblad der Electrohuishoudkundigen (1946-1969)

De Vrouw en haar Huis. Geïllustreerd Maandschrift (1906-1973)

Interviews

C.J.M. van Dorst met L. van Achteren, Groningen, 21 december 1999

H. Drogendijk en R. Oldenziel met C. van den Ban-Willinge Prins, Amsterdam, 21 juni 1999

R. Oldenziel met G.J. den Besten, Noordhoek, 19 december 1999

R. Oldenziel en M. Veenis met F. Bosma, Norg, 17 januari 2000

M. Berendsen met F. Bosma, Amsterdam, 1 februari 2000

R. Oldenziel met N. Bruin, Amsterdam, 18 januari 2000

M. Veenis met M. Crijns, Leiden, 10 november 2000

R. Oldenziel met O. Grimm, Amsterdam, 15 november 1999

R. Oldenziel met E. Kooyman, Den Haag, 27 en 28 december 1999

M. Veenis met M. Kuiper-Verkuyl, Almen, 14 februari 2000

R. Oldenziel met Ria Lenting, Noordhoek, 19 december 1999

M. Berendsen en R. Oldenziel met D. Levie-Holdert, Den Haag, 5 april 2000

M. Veenis met B. Riemens-Jagerman, Zeist, 16 december 1999

Telefonische interviews

M. Veenis met E.G. Aiking-van Wageningen, 2 en 9 maart, en 19 juni 2000

M. Veenis met W. Broex, 21 juli 2000

M. Veenis met W. van Dieren, 22 mei 2000

M. Veenis met G. van der Heiden-Bruekers, 20 april 2000

M. Veenis met J. Hoeksema, 27 juni 2000

M. Veenis met R.A.P. van Notten, 12 oktober 2000

M. Veenis met J.F. Ras, 12 oktober 2000

M. Veenis met J. Soetens, 3 juli 2000

M. Veenis met A. Thomassen-Lind, 1 maart 2000

R. Oldenziel met ir. J. van der Veen, 22 december 1999

Geraadpleegde archieven

Algemeen Rijksarchief, Den Haag, Archief Opvoering Produktiviteit, Archief Vereniging Textieletikettering voor Was- en Strijkbehandeling (ARA AVTWS)

Algemeen Rijksarchief, Den Haag, Archief Sociaal Economische Raad, Contactgroep Opvoering Productiviteit (ARA COP)

Archief Familie Bosch, in bruikleen bij C.J.M. van Dorst, Amsterdam Archief Huishoudelijke Voorlichtingsdienst van het Gemeentelijk Energiebedrijf Amsterdam, ondergebracht bij R. Oldenziel, Amsterdam (AHVD)

Archief Velo, in beheer bij C.J.M. van Dorst, Amsterdam (AV)

Bestuursarchief Provincie Noord-Brabant, Den Bosch (BA NBr)

Gemeente Rotterdam, Bestuursdienst Rotterdam, Directie Sociaal-Economische Zaken, Bureau Documentaire Informatievoorziening, Archief Secretarie-afdeling Haven, Bedrijven en Economische Zaken (AHBEZ)

Gemeentearchief Amsterdam, Archief Hartman

Gemeentearchief Amsterdam, Archief Bond Sociaal-Democratische

Vrouwen Clubs, Afdeling Amsterdam, Archief Tilanus

Gemeentearchief Amsterdam, Archief Vereeniging van Woningopzichteressen

Gemeentearchief Amsterdam, Verslagen raadsvergaderingen

Gemeentearchief Amsterdam, Archief Wilhelmina Gasthuis

Gemeentearchief Arnhem, Archief Vrouwen Advies Commissies (GA Arnhem AVAC)

Gemeentearchief Leiden, Archief Leidsche Cooperatieve Keuken (GA Leiden ALCK)

Gemeentearchief Leiden, Archief Vrouwen Advies Commissies (GA Leiden AVAC)

Gemeentearchief Rotterdam, Archiefdienst Volkshuisvesting, Archief Vrouwen Advies Commissies (GA Rotterdam AVAC)

Gemeentearchief Zeist, Archief Gemeentesecretarie

Gemeentearchief Zwolle, Archief Vrouwen Advies Commissies (GA Zwolle AVAC)

Gemeentelijke Archiefdienst Amersfoort, Archief Nederlandsche Vrouwen Electriciteits Vereeniging, afd. Amersfoort (GA Amersfoort ANVEV)

Historisch Archief Gastec, Apeldoorn (HA Gastec)

Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam, Archief Flatstichting vóór Vrouwen dóór Vrouwen (IIAV A Flatstichting)

Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam, Archief Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid (IIAV ANBV)

Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam, Archief Nederlandsche Vrouwen Electriciteits Vereeniging (IIAV ANVEV)

Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam, Archief Nederlandse Huishoudraad (IIAV ANHR)

Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam, Archief Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen (IIAV ANVVH)

Keurmerk Instituut, Bleiswijk, Archief Instituut voor Huishoudtechnisch Advies (KI AIVHA)

Nederlands Architectuur Instituut, Rotterdam, Archief Piet Zwart

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Collectie Nederlandse Overheidsinstellingen (1939) 1940-1945 (NIOD collectie 216)

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Dagboeken 1933-1950 (NIOD collectie 244)

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Knipselarchief voor en tijdens de oorlog samengesteld door de afdeling Centrale Documentatie van de Nationaal-Socialistische Beweging (NIOD KA II)

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Knipselarchief vanaf 1945 samengesteld door het RIOD/NIOD (NIOD KB)

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Stichting Huishoudelijke Voorlichting ten Plattelande (NIOD HVP)

Nederlands Normalisatie Instituut, Delft, Nederlands Electrotechnisch Comité (NNI NEC)

Persoonlijk Archief E.G. Aiking-van Wageningen, Almen (PA Aiking)

Persoonlijk Archief F. Bosma, Norg (PA Bosma)

Persoonlijk Archief Heleen Halverhout, ondergebracht bij R. Oldenziel, Amsterdam (PA Halverhout)

Persoonlijk Archief Miep Kuiper, Almen (PA Kuiper)

Philips Concern Archief, Eindhoven (PCA)

Rijksarchief Gelderland, Arnhem, Archief Landbouwhogeschool Wageningen (RA Gelderland ALW)

Unilever Historisch Archief, Rotterdam

[p. 12]

Een steeds uitgebreider assortiment aan gereedschappen, apparaten en andere hulpmiddelen kwam voor de huishouding beschikbaar, zij het dat lang niet alles voor iedereen weggelegd was en soms een wensdroom zou blijven. Overigens leidden lang niet alle hulpmiddelen direct tot arbeidsbesparing, ook al omdat de eisen in de loop der tijd veranderden, terwijl bovendien het gemiddelde woonoppervlak toenam.

[p. 13]

Ter introductie

De vormgeving van huishoudelijke apparaten is visueel kleurrijk vertegenwoordigd in reclames, brochures, designtijdschriften en architectuurbladen. Daarin wordt een ideaalbeeld geschapen dat recht doet aan de wensen en dromen van fabrikanten en ontwerpers, maar ons weinig zegt over het gebruik en de verspreiding van de apparaten. Behalve naar het visuele repertorium hebben vele apparaten hun weg gevonden naar menige vitrinekast in musea als tastbaar symbool van de materiële vooruitgang van de twintigste eeuw. Ze kunnen ons informatie verschaffen over de materiële aspecten en het functioneren van technische artefacten. Toch weten we verrassend weinig over de ontstaansgeschiedenis van die apparaten of over de redenen waarom sommige wel hun weg naar de gebruikers hebben gevonden en andere niet en nog minder over hoe ze werden gebruikt in het dagelijks leven.

In de meeste techniekgeschiedenissen leren we over de uitdagingen van uitvinders, de strategieën van research- en development-afdelingen, de beweegredenen van fabrikanten alsook de nukken van consumenten. De geschiedenis van de huishoudtechnologie is daarop geen uitzondering, al valt het aantal bedrijfsarchieven van stofzuiger-, strijkijzer-, koelkasten- en fornuizenfabrikanten tegen. Omdat techniekgeschiedenis meer omvat dan het verhaal van fabrikanten, is in dit deel voor een andere invalshoek gekozen dan die welke in de meeste delen in deze serie wordt gehanteerd: de techniekontwikkeling wordt hier vooral beschreven vanuit het perspectief van de gebruikers. De stemmen en ervaringen van huisvrouwen en dienstboden mogen dan niet talrijk zijn in dit deel, die van hun woordvoerders zijn het des te meer. Aan het begin van de twintigste eeuw verschenen er tal van sociale organisaties en nieuwe deskundigen die zich bemoeiden met de vorm en richting van de techniekontwikkeling in en om het huis. Vooral hún bemoeienis wordt in dit deel voor het voetlicht gebracht. Zij formaliseerden de opbouw van gebruikersvaardigheden en zochten contact met fabrikanten en overheidsinstanties om tot een permanent overleg te komen over de eisen waaraan huishoudelijke gebruiksvoorwerpen en apparaten moesten voldoen.

Naast strijkijzers, stofzuigers, koelkasten en gasfornuizen bezitten de meeste Nederlanders een heel scala aan apparaten ter lering en vermaak, zoals radio, tv, video, afspeelapparatuur en spelletjescomputers, die strikt genomen ook onder de apparaten in huis vallen. De huiselijke wereld van de vrijetijdstechnologie komt echter elders in deze serie (Communicatie) uitgebreid aan bod. In dit deel staan die technieken centraal die huishoudelijke arbeid en de verzorging van het huis en zijn bewoners betreffen. De afstemming van (nieuwe) producten op (nieuwe) consumenten is het hoofdthema in de opkomst van de consumptiemaatschappij in de twintigste eeuw. Dat is ook het hoofdthema van dit deel.

R. Oldenziel