Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 2. Delfstoffen, energie, chemie

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
V	TRANSPORT COMMUNICATIE
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

 

Redactie

 

Hoofdredactie

Prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Leden

Dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

II

DELFSTOFFEN

ENERGIE

CHEMIE

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds en de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek 2000

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 2000

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Vormgeving binnenwerk: Piet van Meijl

Vormgeving omslag: Rob Buschman, bNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

 

ISBN DEEL II 90.5730.064.8

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(Maart 2000)

 

Algemeen Bestuur Stichting Historie der Techniek

 

Bestuur

dr. ir. B.G. Linsen, voorzitter; ir. J.M. Vernooij, penningmeester; ir. A. Hamburger; ir. M. Veth; ir. Tj. Visser; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester

 

Stichtingsraad

drs. E.A.G. van den Bent, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

ir. H.P.A.W. Berkelaar, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel;

prof. dr. ir. A.J. Berkhout, Technische Universiteit Delft;

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

A.J.H. van Dijk, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, Raad voor de Volksgezondheid;

ir. L.W.A. Maas, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

H.J. Neeleman R.A., Nederlands Economisch Historisch Archief;

ir. G.G. Nieuwmeijer, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

dr. ir. F. Schutte, Universiteit Twente;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

B. van der Weg, FNV Bondgenoten;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven

 

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; ASM Lithography; Atag Holding NV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Koninklijke BAM groep; Bammens Groep BV; Berenschot Informatica; Boekos BV, Vleeswarenfabrieken; BouwCenter Groep; Bouwradius Groep (voorheen Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf); Bureau Informatiemanagement Amsterdam; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco Groep; Centraal Bureau voor de Statistiek; Central Industry Group NV; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; CTT; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; DSM NV; DRAKA Holding NV; ECT; EMON; ENECO; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; Fluor Daniel BV; Fontijne Holland BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; Gist Brocades BV; HASKONING Ingenieurs- en Architectenbureau; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; Hydraudyne Beheer BV; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; IHC Caland; ING Bank NV; Kadaster; KEMA Nederland BV; Kinetics Technology International BV; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Volker Stevin NV; Het Koninklijke NIVRA; KPN; KPN Telecom; Landustrie Sneek BV; NV Luchthaven Schiphol; Metaalcompagnie ‘Brabant’ BV; Ministerie van Economische Zaken; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Rijksplanologische Dienst); Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; De Nationale Investeringsbank NV; NBM-Amstelland NV; NCR; Nederlandse Aardolie Maatschappij; Nederlandse Zuivel Organisatie; Nelcon BV; NOREA; NOVEM; NV Nederlandse Spoorwegen; NWO; Oranje-Nassau Groep BV; Origin BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Philips International BV; Philips Electronics Nederland BV; Prins Bernhard Fonds; PROAV NV; Rabobank Nederland; Raytheon Engineers & Constructors BV; Roccade Informatica Groep NV; Rijkswaterstaat; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Shell Nederland BV; Siemens Nederland NV; Simac Techniek NV; Smit Transformatoren; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting voor de Technische Wetenschappen; Stichting VSB Fonds; Stichting WeTeN; Stork Engineers & Contractors; Stork NV; Ten Hagen en Stam; TNO; TRAIL Onderzoekschool; Unilever; Unisys Nederland NV; Van der Schroeff Bibliotheek; Vekoma Manufacturing BV; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lidondernemingen; Waterloopkundig Laboratorium; Landbouw Universiteit Wageningen; N.W. Posthumus Instituut; Rijks Universiteit Groningen; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Vrije Universiteit Amsterdam; WTMC.

Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

 

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;
prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;
ir. J.J.A. van Bennekom, deel transport;
dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;
ir J.J. de Bruijn, deel bouw;
ir. R.H. Dijken, deel huishouden;
ir. H. Engel, deel waterstaat;
[pagina 6]
ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;
ir. R. van Giessel, deel industriële productie;
prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;
prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;
ir. C. Kramer, deel medische techniek;
prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;
ir. J.J. Pilon, deel waterstaat;
ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie;
ir. J.H. de Wilde-Ligny, deel huishouden;
prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, deel transport

 

Redactie

Hoofdredactie

prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff, W.H. de Vries, dr. M. Davids, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, Auteurs

 

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Aspria; dr. P. Baggen; dr. H. van den Belt; drs. M. Berendsen; ir. P. van den Berg; drs. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; dr. ir. A. van den Bogaard; drs. A. Bosch; F. de Bruijn; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; D. Croes; dr. M. Davids; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C.J.M. van Dorst; dr. H. van Driel; drs. J.C. Drogendijk; drs. ir. L. van Empelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; dr. ir. R. Filarski; drs. B.P.A. Gales; dr. F.M.M. de Goey; drs. B. Grob; dr. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; drs. J. Hermans; dr. A.N. Hesselmans; dr. E. Homburg; P.M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A. de Knecht-van Eekelen; drs. S. Kruisinga; prof. dr. P. van de Laar; drs. J.A.C. Lagaaij; dr. A.A. Lemmers; dr. D. van Lente; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; drs. J.J. Moerland; dr. G.P.A. Mom; drs. F.V. van der Most; dr. E. Nijhof; dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. A.J. van Rooij; drs. E.J.G. van Royen; dr. J.L. Schippers; prof. dr. J.W. Schot; drs. A.J. van Selm; drs. B. Sluijter; dr. J.S. Small; dr. J.P. Smits; drs. P.E. Staal; prof. dr. E.R.M. Taverne; dr. M. Veenis; ir. F.C.A. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; dr. R. Vermij; dr. S.W. Verstegen; drs. P.F.G. Vincken; I. Vledder; dr. E.B.A. van der Vleuten; dr. ir. A. Vlot; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon

 

Projectorganisatie

dr. A.A. Albert de la Bruhèze, dr. M. Davids, M.H. Dekkers, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, prof. dr. J.W. Schot

 

SHT-Bureau

T. van Assem, L.M. van Helvoirt, dr. J.W.A. Korsten, L. Leontjevas, L.E. Sibbes

 

Tekstredactie

ir. P. Scheider

 

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

 

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

11	Ter introductie
	Energiedragers en grondstoffen
	De cokesovenfabriek
17	Delfstoffen
	Hoofdstuk 1
19	Delfstoffenwinning in Nederland gedurende de twintigste eeuw
	De productie en het gebruik van delfstoffen
	Van grondstofarm tot grondstofrijk land
	Hoofdstuk 2
29	Een Nederlands scheppingsverhaal
	Exploratiegolven en concessiepolitiek
	Hernieuwd activisme van de overheid
	Een spoorwegverbinding in Zuid-Limburg
	Het onstaan van de Oranje-Nassaumijnen
	De oprichting van staatsmijnen
	De staatsmijnen als ambitieus project
	De Rijksopsporing van Delfstoffen
	Hoofdstuk 3
45	Steenkolen
	Een basisinnovatie: de schudgoot
	Het wetenschappelijk bedrijfsbeheer
	De productiviteit in het Interbellum
	Herstel en lage productiviteit
	Mechanisering van de winning
	De mijnsluiting
	Hoofdstuk 4
67	Olie en Gas
	De activiteiten van de Koninklijke in Nederlands-Indië
	Technologische innovaties
	Organisatorische veranderingen
	Activiteiten van Shell in de Verenigde Staten
	De speurtocht naar aardolie tussen beide wereldoorlogen
	De aardolie-exploratie in Nederland in de jaren veertig en vijftig
	Oliewinning
	Gaswinning
	Conclusie
	Hoofdstuk 5
91	Zout
	Nederland als zoutproducent
	Concessiepolitiek en techniek
	De Koninklijke Nederlandsche Zoutindustrie
	Techniek en arbeidsproductiviteit
	Hydraulic fracturing en padding
	Hoofdstuk 6
103	Het leven bruist in Nederlands bodem
	De delfstoffenrijkdom van Nederland
	De onmisbaarheid en het belang van delfstoffen
	Winning en reserves
	Exploratie
	Exploitatie
	Veredeling
	Delfstoffenwinning en natuur
113	Energie
	Hoofdstuk 1
115	Grote technische systemen in de energievoorziening
	Gas versus elektriciteit
	Technische systemen
	Institutioneel kader
	Thema's en keuzes
	Opzet van dit deel
	Hoofdstuk 2
125	Schaalvergroting en kleinschaligheid. De elektriciteitsvoorziening tot 1914
	De opkomst van de openbare elektriciteitsvoorziening
	De strijd der systemen: gelijkstroom versus wisselstroom
	De opkomst van de stoomturbine
	Exploitatie en schaal
	De markt
	De zelfopwekkers
	De situatie rond 1914

 

[pagina 8]

	Hoofdstuk 3
141	Binnen provinciale grenzen. De elektriciteitsvoorziening tot 1940
	Rijk of provincie
	Noord-Brabant
	Groningen en de andere provincies
	Productie en distributie
	De aanleg van hoogspanningsnetten
	Het 50 kV-ringnet van de PGEM
	Kabels
	De provinciale bedrijven en de industrie
	Een provinciale ordening
	Hoofdstuk 4
161	Schaalvergroting in de gasvoorziening
	De Eerste Wereldoorlog
	Innovatie als antwoord
	Schaalvergroting en beheersing
	Staatsmijnen en de opkomst van het afstandsgas
	Hoogovens
	Afstandsgas en de organisatie van de gasvoorziening
	Hoofdstuk 5
175	De strijd om het huishouden
	Het elektrische huis
	Expansie en innovatie
	Boilers versus geisers
	De reactie van het gasbedrijf
	Modern koken: elektrisch of op gas?
	Het voorbeeld van de PUEM
	Kookleraressen en vrouwenorganisaties
	De keuze van de huisvrouw
	Hoofdstuk 6
191	Crisis, oorlog en wederopbouw
	De ordening van de energievoorziening
	Uitgestelde koppeling
	Een voorlopig einde aan de expansie
	Een doorbraak
	De huishoudens en de oorlog
	Het begin van de wederopbouw
	Hoofdstuk 7
203	De revolutie van Slochteren
	De kleine revolutie van de jaren vijftig
	Een mislukte greep naar de macht
	Van Slochteren naar Gasunie
	De integratie van de bestaande systemen
	Het hoofdtransportnet
	Een nieuwe prijs voor het gas
	De ombouwoperatie
	Aardgas in het offensief
	Hoofdstuk 8
221	Elektriciteitsvoorziening, overheid en industrie 1949-1970
	Samenwerking als antwoord
	Het eerste koppelnet
	Uitbreiding van de capaciteit
	De opkomst van de gasturbine
	Het tweede koppelnet
	Een moeizame relatie
	Van achterblijver naar koploper
	De overheid wil meer
	Hoofdstuk 9
239	De belofte van kernenergie
	Het Atoom
	Een nieuwe energiebron dient zich aan
	De introductie van kernenergie in Nederland
	Onderzoek voor de toekomst: de suspensiereactor
	Ultracentrifuge en andere projecten
	Borssele
	Hoofdstuk 10
257	Systemen in transitie
	De opkomst van de anti-kernenergiebeweging
	Het rapport van de Club van Rome
	Van oliecrisis naar eerste Energienota
	De betekenis van het aardgas
	Kernenergie als maatschappelijke splijtzwam
	De elektriciteitssector en de opkomst van warmtekracht
	Elektriciteit versus gas
	Institutionele kaders en techniek

 

[pagina 9]

269	Chemie
	Hoofdstuk 1
271	Chemische techniek en chemische industrie
	De chemische industrie: grenzen en onderverdelingen
	Netwerken en processen
	In plaats van volledigheid
	Hoofdstuk 2
279	Grootschalig produceren: superfosfaat en zwavelzuur, 1890-1940
	De opkomst van de Nederlandse superfosfaatindustrie
	De productie van superfosfaat
	Zwavelzuur
	Het lodenkamerproces
	Het contactproces
	De opkomst van het ingenieursbureau
	Hoofdstuk 3
299	Chemici, hun kennis en de industrie
	Kennisverwerving tegen wil en dank: de Nederlands-Indische petroleumindustrie, 1890-1915
	De opmars van de Delftse technologen
	Academisch advies en onderzoek voor de industrie
	De oprichting van onderzoekslaboratoria in de industrie
	Hoofdstuk 4
317	De Eerste Wereldoorlog: samenwerking en concentratie binnen de Nederlandse chemische industrie
	Neutraal, maar toch getroffen
	Brisante explosieven
	Boldinghs droom
	De smalle marge tussen succes en falen
	Samenwerking en groei
	Hoofdstuk 5
333	Van carbo- naar petrochemie, 1910-1940
	De Koninklijke als producent van aromaten, explosieven en kleurstoffen
	Het Haber-Boschproces en de start van een nieuw technisch regime
	Van kolen naar chemie: Staatsmijnen en de stikstofbinding
	Het Bergius-proces als schakel tussen de olie- en de kolenchemie
	Van Bergius naar Mont-Cenis: de Bataafsche en stikstofbinding
	De wisselwerking tussen petro- en carbochemie
	Hoofdstuk 6
359	Nieuwe synthetische producten: plastics en wasmiddelen na de Tweede Wereldoorlog
	Just one word... ‘Plastics’
	De eerste synthetische wasmiddelen en de vooroorlogse waspraktijk
	De ontwikkeling van nieuwe wasmiddelen
	Onderhandelen over Teepol
	De eerste synthetische gezinswasmiddelen
	De nieuwe producten en het milieu
	Hoofdstuk 7
377	Industrialisatie en industriecomplexen: de chemische industrie tussen overheid, technologie en markt
	Overheid en industrialisatie
	De eerste chemische complexen: DSM-Geleen en Shell-Pernis
	‘The sky is the limit’ - Schaalvergroting in de jaren zestig
	Vervlechting in het Pernis-Botlek-Europoort-complex
	Het Pernis-Botlek-Europoort-complex en het milieu
	Hoofdstuk 8
403	De chemische industrie in de twintigste eeuw
	De chemische industrie, 1890-1970
	De chemische industrie na 1970
409	Lijst van afkortingen
411	Noten en geraadpleegde archieven
455	Bibliografie
469	Lijst van tabellen en grafieken
471	Verantwoording van de illustraties
473	Register: personen, geografische namen en zaken