Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel IV

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 1028 A 904

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel IV. Delfstoffen, machine- en scheepsbouw. Stoom. Chemie. Telegrafie en telefonie onder redactie van H.W. Lintsen (hoofdredacteur), M.S.C. Bakker, E. Homburg, D. van Lente, J.W. Schot en G.P.J. Verbong uit 1993. Het gehele werk bestaat uit zes delen.

 

redactionele ingrepen

In het origineel staan op een aantal plaatsen de bijschriften op een andere pagina dan de bijbehorende illustraties. In deze digitale editie zijn de bijschriften bij de betreffende illustraties geplaatst.

p. 146: door een technische storing is in het origineel een foutieve tekst afgedrukt. In deze digitale editie is de in het origineel bijgevoegde correctiepagina geplaatst. De pagina met foutieve tekst tekst en de pagina met bijbehorende uitleg zijn opgenomen in het colofon

p. 303-324: de betreffende pagina's bevatten ‘noten en geraadpleegde archieven’. De noten hiervan zijn in de lopende tekst doorgevoerd. Een aantal pagina's komt hierdoor te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 6, 10, 300 en 302) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Geschiedenis van de techniek in Nederland
De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie
Telegrafie en telefonie

 

[pagina 2]

GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND
DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

DEEL III

Textiel
Gas, licht en elektriciteit
Bouw

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie
Telegrafie en telefonie

DEEL V

Techniek, beroep en praktijk

DEEL VI

Techniek en samenleving

REDACTIE

prof. dr. ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur
dr. M.S.C. Bakker, dr. E. Homburg, dr. D. van Lente
dr. J.W. Schot, dr. ir. G.P.J. Verbong

 

[pagina 3]

GESCHIEDENIS VAN DE

TECHNIEK IN NEDERLAND

De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie
Telegrafie en telefonie

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK
WALBURG PERS

 

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds en de Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek (PWT).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek, 1993

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers, 1993

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden,

p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Ontwerp omslag en band: Rob Buschman bNO

Lay-out: Jos Kool

Druk: Walburg Pers

 

cip/isbn deel iv: 906011.859.6

cip/isbn deel i t/m vi: 906011.811.1

 

[pagina 5]

ORGANISATIE VAN HET OVERZICHTSWERK
GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND
DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

(Juli 1993)

 

Algemeen Bestuur

 

Dagelijks Bestuur

Ir. W.J. Wolff, voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, vice-voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Ir. H. Klaassen, secretaris/penningmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs

 

Leden

Prof. Dr. H. Baudet, Technische Universiteit Delft; Prof. Dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging; Mr. M. Enschedé, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen; Prof. Dr. E.J. Fischer, Nederlandsch Economisch-Historisch Archief; Drs. H.J. ter Heege, Technische Universiteit Eindhoven; G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE; Prof. Dr. Ir. H.H. van den Kroonenberg, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel; Dr. J.R. ter Molen, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Prof. Dr. Ir. B.P.T. Veltman, Universiteit Twente; Ir. E. Warners, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI; B. van der Weg, Industriebond FNV; Prof. Ing. W. Zegveld, Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA

 

Comité van aanbeveling

 

Prof. Dr. H. Baudet; Prof. Dr. H.F. Cohen; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn; Prof. Dr. H.J.F.M. van den Eerenbeemt; Prof. Dr. E.J. Fischer; Prof. Dr. P.W. Klein; Prof. Dr. P.M.M. Klep; Dr. A.L. van Schelven; Prof. Dr. H.A.M. Snelders; Prof. Dr. K.F.E. Veraghtert; Prof. Dr. H.H. Vleesenbeek; Prof. Dr. H. de Vries

 

Subsidiegevers onderzoek

 

Akzo NV; Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Ballast Nedam BV; Blijdenstein-Willink NV; Centraal Brouwerij Kantoor; Centre de Recherche en Histoire des Sciences et des Techniques, La Villette, Parijs; Gamma Holding NV; Gastec NV; Van Heek Textiles BV; Hollandsche Beton Groep NV; Juulkesfonds; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV; Koninklijke PTT-Nederland NV; Koninklijke Textielfabrieken J.A. Raymakers & Co BV; Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen; Koninklijke Volker Stevin NV; Nationaal Instituut voor Scheepvaart en Scheepsbouw; NBM-Amstelland NV; NV DSM; NV Nederlandse Spoorwegen; NV Sep (Samenwerkende elektriciteits-produktiebedrijven); Philips Lighting Holding BV; Produktschap voor Zuivel; Rijkswaterstaat; Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Shell Nederland Chemie B.V.; Stichting COAB; Stichting De Noorderhagen; Stichting Reservefonds Textielresearch; Stichting Foundation Jordaan-Van Heek; Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO); Stork NV; Textielgroep Twenthe NV; Van den Bergh en Jurgens BV; Vereniging FME; Vereniging Nederlandse Scheepsbouwindustrie; Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie; Vereniging van Exploitanten van Elektriciteitsbedrijven in Nederland; Vereniging van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken; Verolme Trust

 

Subisidiegevers uitgave overzichtswerk

 

Prins Bernhard Fonds; Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek

 

Algemene steun

 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Donateurs

 

Stuurgroep

 

Ir. W.J. Wolff, voorzitter; Prof. Dr. H. Baudet, sociaaleconomische geschiedenis; Prof. Dr. H.F. Cohen, geschiedenis van de techniek; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn, sociologie; Ir. A.G.A. Everts, mijnbouwkunde; Ir. H. Klaassen, werktuigbouwkunde; Prof. Ir. J.L. de Kroes M. Sc., elektrotechniek; D.C. Nas, techniek en arbeid; Prof. Ir. J. Oosterhoff, civiele techniek en bouwkunde; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, technische natuurkunde; Ir. A.C. Sjoerdsma, toekomstverkenning van de techniek; Prof. Dr. H.A.M. Snelders, geschiedenis van de wetenschap, i.h.b. de chemie; Prof. Dr. Ir. A. Wegener Sleeswijk, geschiedenis van de techniek

 

Redactie

 

Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur, Technische universiteiten Delft en Eindhoven; Dr. M.S.C. Bakker, Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Dr. E. Homburg, Katholieke Universiteit Nijmegen en Technische Universiteit Eindhoven; Dr. D. van Lente, Erasmus Universiteit Rotterdam; Dr. J.W. Schot, Universiteit Twente; Dr. Ir. G.P.J. Verbong, Technische Universiteit Eindhoven en Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO)

 

Beeldredactie

 

Dr. W.H.P.M. van Hooff; W.H. de Vries; Drs. S. Dirkzwager (hfst. 3); Auteurs

 

Auteurs

 

Dr. M.S.C. Bakker; Drs. E. Berkers; Drs. A. Bosch; Drs. H. van Bruggen; Ir. N.J. Cuperus; Drs. Ing. G. Dil; Dr. Ir. J.M. Dirkzwager; Drs. B. Gales; Drs. A.N. Hesselmans; Dr. E. Homburg; Dr. W.H.P.M. van Hooff; Dr. E.S. Houwaart; Dr. G.B. Janssen; Drs. W.R.F. van Leeuwen; Dr. D. van Lente; Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen; Ir. P. van Overbeeke; Dr. H. Schippers; Dr. J.W. Schot; Dr. A.J. Veenendaal; Dr. G.P. van de Ven; Drs. N.H.W. Verbeek; Dr. Ir. G.P.J. Verbong; Dr. W. Verstegen; Ir. J.H. de Vlieger; Drs. W.O. de Wit; Prof. Dr. A. van der Woud; Prof. Dr. J.L. van Zanden; Dr. H. van Zon

 

Secretariaat

 

G.A. Binnerts; A. du Chatinier; M.H. Dekkers

 

[pagina 7]

Inhoudsopgave

DELFSTOFFEN, MACHINE- EN SCHEEPSBOUW
	13	1	Mijnbouw, B.P.A. Gales
			Delfstoffen in Nederland
			Steenkolenwinning aan de grens
			‘Vive Davy! Honneur à Davy’
			‘Moet men in kou zitten?’
			Techniek en produktiviteit
	37	2	Machinebouw, H. Schippers, W.H.P.M. van Hooff en M.S.C. Bakker
			Machinebouw in de industriële revolutie
			Een begin onder een minder gelukkig gesternte
			Het gat in de markt dat er niet was
			De ontwikkeling na 1850
			De bouw van machines
			Produkten en markten
			Baggermateriaal, een relatieve successtory
			Nederlandse machines voor de export
			De plaats van de machinenijverheid in het
			Nederlandse proces van industrialisering
	67	3	Scheepsbouw, J.M. Dirkzwager
			De scheepsbouw aan het begin van de negentiende eeuw
			De eerste stoomschepen in het buitenland
			Roentgen en de introductie van de stoomvaart in Nederland
			Stoomschepen voor de koopvaardij
			Stoomschepen voor de Marine
			Stoom- en zeilvaart voor 1870
			IJzeren scheepsbouw in Nederland
			Reders en scheepsbouwers voor 1870
			Na 1870: een nieuw tijdperk
			De eerste Nederlandse pantserschepen
			Het ontwerpen van romp en machine
			De kwaliteit van de pantserschepen

 

 

[pagina 8]

			Nederlandse stoompakketboten
			Opleving van de scheepsbouwnijverheid
			Herstelde relatie tussen reders en scheepsbouwers
			Scheepsbouw in ontwikkeling
STOOM
	105	4	Stoom als symbool, H.W. Lintsen
	111	5	Stoom in ontwikkeling, H.W. Lintsen
			De eerste stoommachines en de uitvinders
			Stoom na Watt
			Hoge druk en expansie
			Zuigersnelheid, toerental en vullingsgraad
			Bouwwijze
			Stoomketel
			Technische perfectie en economisch rendement
			Bediening
			Veiligheid en hinder
	131	6	Stoom en bemaling, H.W. Lintsen
			Stoom in opbouw
			De droogmaking van de Haarlemmermeer
			Van wind- naar stoombemaling
CHEMIE
	151	7	Chemische nijverheid in de negentiende eeuw, E. Homburg
			Stagnatie of verandering?
			De paleotechnische revolutie
	159	8	Industrie, chemie en milieu (1750-1815), E. Homburg
			De chemische nijverheid in de Republiek
			Chemische kennis voor de vaderlandse industrie
			Nieuwe takken van chemische nijverheid
			De chemische nijverheid omstreeks 1800
			Milieu, industrie en overheid
			Continuïteit of crisis?
	181	9	Zwavelzuur, E. Homburg
			Sterkwaterstokerij
			De opkomst van de zwavelzuurfabricage
			Het begin van de Nederlandse zwavelzuurfabricage
			Ketjen, Jarman en Cie.
			De Visser en Smits
			Expansie van de binnenlandse markt
			Burgerprotest en overheidsbemoeienis
			De vlucht in de soda
			Verval en hernieuwde bloei
	205	10	Loodwit, J.H. de Vlieger en E. Homburg
			Een grote chemische trafiek
			Het Hollandse proces

 

 

[pagina 9]

			De Nederlandse loodwitindustrie omstreeks 1800
			Buitenlandse technische en chemische innovaties
			De Nederlandse loodwitindustrie na 1813
			Nederlandse loodwitoctrooien, 1828-1869
			Het definitieve einde van de hegemonie
	223	11	Meekrap en garancine, J.W. Schot en E. Homburg
			Het meekrapbedrijf vóór 1845
			Een vloedgolf aan innovaties
			De vette jaren vijftig
			De turbulente jaren zestig en zeventig
	241	12	Stearinekaarsen, E.A.M. Berkers en E. Homburg
			Walm, was en wetenschap
			De eerste Nederlandse fabrieken
			Palmolie en zwavelzuur
			Een grootschalige trafiek nieuwe stijl
	259	13	Een bedrijfstak in verandering, E. Homburg
			Een opmerkelijk veelzijdige tak van industrie
			Grondstoffen
			Milieu
			Chemische kennis en ondernemerschap
			Een eigen Nederlands model?
TELEGRAFIE EN TELEFONIE
	273	14	Telegrafie en telefonie, O. de Wit
			De telegrafie als technisch systeem
			Semaforen en stroomstoten
			Particuliere initiatieven
			Overheidsinitiatief
			De aanleg van het Rijkstelegraafnet
			De opening
			De uitbreiding van de Rijkstelegraaf
			Transmissie van spraak
			De Rijkstelegraaf en de telefoon
			De telefoon in particuliere handen
			Een systeem in ontwikkeling
	299	Lijst van afkortingen
	301	Lijst van tabellen en grafieken
	303	Noten en geraadpleegde archieven
	325	Bibliografie
	336	Verantwoording van de afbeeldingen
	338	Register
	347	Over de auteurs
	349	Summary

 

 

[pagina 146, foutieve tekst]

Bouw van het benedengemaal van de Alexanderpolder, 1868.
Dit was een van de eerste stoomgemalen in Nederland met centrifugaalpompen. De vernieuwing ging niet zonder slag of stoot. De waterbouwkundigen discussieerden heftig over de voor- en nadelen van de centrifugaalpomp tegenover de ‘klassieke’ opvoerwerktuigen zoals de vijzel, het scheprad en de zuigperspomp. Beyerinck - bekend van de stoomgemalen van de Haarlemmermeer - had de leiding over de droogmaking van de Alexanderpolder. Hij was aanvankelijk tegen het gebruik van centrifugaalpompen. De discussie met voorstanders liep zo hoog op, dat hij op een zeker moment met enige sarcasme opmerkte ‘....... als het toch zo moet, kan ik daaraan niet meewerken en dan moet mijn taak maar in andere meer bekwame handen worden gelegd’. Uiteindelijk werd een compromis gevonden: ‘klassieke’ stoomgemalen in combinatie met twee gemalen met centrifugaalpompen.
De ervaringen waren gunstig en kwamen de verspreiding van de centrifugaalpomp zeer ten goede.
Bron: Van der Pols, De Alexanderpolder drooggemalen.

 

grafiek 6.1: het aantal stoomgemalen in nederland tussen 1861 en 1891

 

ter in de polders steeds worde gehouden op eene bekwame hoogte. Dit is met eene windbemaling nimmer te verkrijgen; maar eene stoombemaling moet krachtig genoeg zijn om aan deze vordering van den landbouw te voldoen. Een stoomgemaal behoort dus het vermogen te hebben om in iedere maand op te brengen, of al het water, waarmee de landen gedurende dien tijd bezwaard worden, of ten minste zoo veel, dat het overblijvende geene belangrijke schade kan doen aan de gewassen. Hier naar hebben wij dus onze bepalingen te rigten.’

 

Stoombemaling had dus speciale voordelen omdat zij een ‘optimale’ bemaling mogelijk maakte. Maar wat was ‘optimaal’? Welk ‘waterbezwaar’ accepteerde men? Wat verstond men precies onder ‘wateroverlast’? Dit waren cruciale vragen in het debat, waarop verschillende antwoorden konden worden gegeven. Zo stelde de gezaghebbende waterstaatsingenieur Storm Buijsing in 1864 dat het niet nodig was om het polderwater in de winter volkomen op peil te houden. Hij nam als uitgangspunt de natst bekende zomermaand en kwam op grond daarvan tot een ander waterbezwaar dan Simons en Greve. Verwonderlijk was het uitgangspunt van Storm Buijsing niet. Het was normaal dat delen van polders en gebieden in de wintermaanden onder water stonden en boerderijen en dorpen enige tijd geïsoleerd waren van de buitenwereld. Al zou een windmolen nog zo zijn best doen, enkele maanden lang kon hij het teveel aan water niet voldoende verwerken.[(19.)J. Luijendijk en E. Schultz, ‘Waterbeheersingssysteem van een polder; ontwatering, afwatering en lozing’, PT/Civiele Techniek 37 (1982) no. 9, 29. Zie ook: E. Schultz, Waterbeheersing van de Nederlandse droogmakerijen (Lelystad 1992).] Wateroverlast ervoer men alleen indien in de rest van het jaar de bedrijfsvoering (bijvoorbeeld het zaaien in het voorjaar) verkeerd liep door een te hoge grondwaterstand of indien schade werd toegebracht aan gewassen en vee door calamiteiten ten gevolge van extreem zware regenval en lange windstilten. In dit opzicht was de stoommachine een goed alternatief.[(20.)De navolgende opsomming van voordelen van stoombemaling voor de landbouw heb ik enerzijds gehaald uit fragmentarisch verspreide mededelingen in de literatuur en anderzijds kunnen completeren in een gesprek met Prof. J.M.G. van der Poel. Er is onder andere gebruik gemaakt van de volgende literatuur:
J. Belonje, Het hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland 1544-1944 (Wormerveer 1945) 130-131. J. Belonje, De Schermermeer 1633-1933 (Wormerveer z.j.) 72-74. J. Belonje, De Heer-Hugowaard 1629-1929, een geschiedenis van den polder (Alkmaar 1929) 45-46. P. van Schaik, Van polderpeil en molenzeil 1764-1964 (Drachten 1974). A.J. Waaiboer, 100-jaar Waard en Groet 1844-1944, (z.pl, z.j) 67-68. J. de Boer, Tusschen Kil en Twiske, Geschiedenis van de Polder Assendelft (Wormerveer 1946) 47-53. C. Keyzer en H. Jonker Hzn., De Anna Paulownapolder 1846-1946 (Wormerveer z.j.) 137-146. J. Kok, Grepen uit het verleden van de landbouw in de Groninger veenkoloniën, Agronomisch-Historische Bijdragen 1 (1948) 33-39. K. Herour en P. Herour, Industrieel erfgoed en inventarisatie, een historisch-sociologische visie op bedrijfsmonumenten in Woerden e.o., Stichting Bedrijfsmonumenten in Midden-Holland (1984) 8-12.] Hij maakte een meer optimale beheersing van de afwatering mogelijk. Calamiteiten zouden met stoombemaling voorkomen kunnen worden. Ook was men dan bevrijd van de voorheen onoverkomelijke en gebruikelijke wateroverlast in de moeilijke wintermaanden en bovendien kon men de waterstanden ieder moment op een gewenst peil handhaven.

Een dergelijke controle over de afwatering in de polders bood een groot aantal voordelen. De kans op mis-oogsten werd kleiner. Hogere opbrengsten per oogst waren mogelijk door het instellen van een optimale grondwaterstand. Meerdere oogsten konden gerealiseerd worden, daar de polder ook in de winter droog bleef. Bovendien kon de boer meer variëren in de gewassen die hij wilde verbouwen, omdat nu grondwaterstanden bereikt en gehandhaafd konden worden die voorheen (met wind) niet mogelijk bleken. Zelfs kon hij nu overschakelen op

 

[achterkant ingeplakte pagina 146]

Door een technische storing is er in Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel 4: Delfstoffen, machine- en scheepsbouw; Stoom; Chemie; Telegrafie en telefonie op pagina 146 een foutieve tekst afgedrukt. De correcte tekst vindt u aan ommezijde van deze pagina.