Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III

Textiel. Gas, licht en elektriciteit. Bouw

[p. 82]

Het sorteren van de wol na het bloten. Fa. Zaalberg te Leiden, circa 1900. De ruwe wol werd met de hand op kwaliteit gesorteerd. Leiden was rond de eeuwwisseling nog altijd een belangrijk centrum van de wolnijverheid. Naast een aantal sajetspinnerijen en garenfabrieken was er nog een viertal ondernemingen die zich onder meer met de vervaardiging van wollen dekens, fijne lakens en traditionele producten als vlaggedoek, grein en saai bezighielden.

[p. 83]

5
Een ander patroon

Na het uitroepen van het Koninkrijk der Nederlanden werd door de Nederlandse vorst Willem i, in het kader van het economisch herstel van zijn nieuwe rijk, de stichting van een eigen katoenindustrie nagestreefd. Naar Engels voorbeeld zou deze tak van nijverheid zich vooral moeten richten op de afzet van katoenen weefsels op de koloniale, in dit geval de Javaanse, afzetmarkt. Door deze politiek zou de textielindustrie in de Nederlanden, die voornamelijk steunde op de wol-, linnen- en bombazijnproduktie voor de lokale of Europese markt, een radicale koerswijziging moeten ondergaan.

De taak om de Engelse suprematie te bestrijden werd aanvankelijk opgedragen aan de Vlaamse textielindustrie die zich in de Franse tijd dankzij het continentale stelsel krachtig had ontwikkeld. Geruggesteund door protectionistische maatregelen slaagden de Vlaamse katoenfabrikanten er in samenwerking met de Nederlandsche Handel- Maatschappij (nhm) in om het Engelse aandeel op de Indische afzetmarkt terug te dringen. Dit Vlaams-Indische experiment heeft slechts kort geduurd, maar lang genoeg om de politici ervan te overtuigen dat op deze wijze de schijnbaar oppermachtige Britse concurrentie wel degelijk kon worden bestreden.

Na de afscheiding van België in 1830 was het daarom niet verwonderlijk dat de koning volgens hetzelfde stramien zou trachten een Noordnederlandse katoenindustrie op te richten. Deze zou, net als daarvoor de Vlaamse, met politieke en economische steun van de staat, de Indische afzetmarkt moeten gaan beheersen. De oude textielcentra in Holland en Twente moesten de uitvalsbases worden van waaruit deze ‘industriepolitiek’ gestalte zou krijgen. Naar Engels voorbeeld werd er in de Hollandse steden een moderne katoenindustrie opgezet. Met uit Engeland gesmokkelde machines en Engels en Belgisch ondernemerschap zou het Vlaamse succes uit de jaren twintig herhaald moeten worden.

Wat in Vlaanderen zo snel gelukte, stuitte evenwel in Holland op grote problemen. De politiek van Willem i kan voor wat het westen van het land betreft als feitelijk mislukt worden beschouwd. Het Britse model bleek in Vlaanderen wel, maar in Holland niet te imiteren.

Het gevolg hiervan was dat de Nederlandse katoenindustrie in technisch opzicht de naam heeft gekregen lange tijd achter te hebben gelopen op het zo moderne Lancashire. Afgezien van de vraag of dat een juiste kwalificatie is, waarover zo direct meer, moet allereerst het probleem aan de orde worden gesteld hoe groot die achterstand nu feitelijk was. Daarover wordt in de Nederlandse geschiedschrijving in de meest sombere termen gesproken. Pas rond 1860 immers zou de Nederlandse katoenindustrie de technische revolutie kunnen navolgen die in Engeland een eeuw eerder was begonnen.

Wanneer achttiende en vroeg-negentiende eeuwse jaartallen van uitvinding of eerste succesvolle toepassing van een nieuwe techniek worden aangehouden, lijkt de Nederlandse achterstand op Engeland inderdaad enorm. Er is echter te weinig rekening gehouden met de ook in Engeland trage verspreiding van de modernste technieken. Zó groot was de Nederlandse achterstand nu ook weer niet. In 1860 bijvoorbeeld werd eenvijfde van de weefgetouwen in Twente met stoomkracht aangedreven en rond 1890 was de vervanging van het handweefgetouw door de powerloom zo goed als voltooid. In Engeland speelde dit proces zich af tussen 1830 en 1860. Voor de spinnerij gold vermoedelijk een vergelijkbare termijn. Hier te lande was het spinnen met stoomkracht allesoverheersend geworden rond 1870. In Engeland voltrok de definitieve overgang

[p. 84]

op stoomkracht zich tussen 1830 en 1840, dertig jaar eerder. Over het algemeen genomen was in Engeland, met het verdwijnen van de thuiswever, de overgang van huis- naar fabrieksarbeid in de jaren vijftig voltooid. In Nederland geschiedde dit in de jaren tachtig. En met de opkomst van de stoomspinnerij verdween ook in Nederland de manufactuurarbeid in de spinnerijsector.

In de katoendrukkerij kan men met het begrip ‘achterstand’ eigenlijk al helemaal niet uit de voeten, gezien de geheel eigen weg die de drukkerijen volgden door niet alleen rouleaus in te zetten zoals in Engeland gebeurde, maar aanvankelijk vooral perrotines.

Waarom de Nederlandse katoenindustrie in de eerste helft van de negentiende eeuw andere, doorgaans meer traditionele, technieken gebruikte dan de Engelse is daarmee natuurlijk nog niet verklaard. Alvorens hierover algemene uitspraken te doen moeten spinnerij, weverij en drukkerij nog eenmaal afzonderlijk worden bekeken. In tegenstelling tot Engeland namelijk was er geen onderling verband tussen de technische veranderingen in deze drie fasen van de produktie. Zoals al in de inleiding ter sprake kwam, werd de technische ontwikkeling in de Engelse spinnerijen in de achttiende eeuw sterk gestimuleerd door de garentekorten bij de weverijen. Omgekeerd werden in de negentiende eeuw de powerlooms ontwikkeld om de gestegen produktie van de inmiddels vernieuwde spinnerijen af te kunnen nemen. De grootschalige invoering van de rouleaus werd tenslotte mogelijk gemaakt door de vergrote output van de weverijen.

In Nederland daarentegen gingen er in de eerste helft van de negentiende eeuw niet van dergelijke achterwaartse of voorwaartse stimulansen uit naar andere fasen van het produktieproces. De katoendrukkers waren niet afhankelijk van produktie- of kwaliteitsverhoging bij de weverijen omdat geschikte weefsels in voldoende mate konden worden geïmporteerd. Om dezelfde reden waren de weverijen niet afhankelijk van Nederlandse spinnerijen omdat goed en goedkoop garen van elders kon worden betrokken.

Aan de hand van een beschouwing over de inzet van de produktiefactoren grondstoffen, kapitaal, arbeid en ondernemerschap zullen weverij, spinnerij en drukkerij onder de loep worden genomen. Daarbij wordt de situatie in West- en Oost-Nederland steeds afzonderlijk behandeld. Van groot belang daarbij is voor welke markt de ondernemers werkten, deze bepaalde in hoge mate welke technieken zij kozen voor de produktie. Tenslotte zal de rol van de overheid worden beoordeeld.

De overstap op met stoomkracht werkende spinmachines mislukte in Holland in de eerste helft van de negentiende eeuw. Dit werd niet veroorzaakt door gebrek aan of de duurte van de grondstoffen. Ruwe katoen en kolen konden hier goedkoper worden ingevoerd dan in het achterland. Gebrek aan kapitaal lijkt evenmin een belenumering te zijn geweest. De ruimhartige subsidiëring van de spinnerijen voor 1840 door de Nederlandsche Handel-Maatschappij (nhm) nam deze weg. Wèl een probleem was de verwerving van kapitaalgoederen en de daarbij behorende vakkennis. Dit verplichtte de ondernemers om hun toevlucht te nemen tot smokkelpraktijken en buitenlandse expertise. Dit laatste voert ons tot de problemen bij de inzet van de factor arbeid. Er bestond in Holland een duidelijke achterstand in kennis en ervaring die hoge kosten met zich meebracht in de vorm van hoge lonen voor de buitenlandse vakkrachten en grote verspilling bij de produktie. Gebrekkig ondernemerschap maakte deel uit van dit probleem. Het organisatorische feilen werd bovendien door het gulle beleid van de nhm niet afgestraft. Tenslotte waren de risico's die de grootschalige Hollandse ondernemingen kenden groot. De relatief open Nederlandse markt ten gevolge van de goede verbindingen over water stelde de spinnerijen bloot aan concurrentie en prijsschommelingen op de markt van ruwe katoen. De grote investeringen maakten de bedrijven verder extra kwetsbaar voor risoco's zoals brand of stilstand.

In tegenstelling tot Holland kon in Oost-Nederland en met name in Twente wèl een katoenspinnerij van de grond komen. Deze werkte evenwel met relatief oude technieken. De kosten van het transport van overzee aangevoerde kolen naar het binnenland waren hier een obstakel. Omdat tevens, vergeleken bij Holland, de lonen laag waren, vormden mechanisch werkende handspinmachines zoals de spinning-jennies een aantrekkelijk alternatief. Daar kwam bij dat de huisnijverheid reeds geworteld was in de samenleving, zodat gebrek aan ervaring bij de werkkrachten geen hindernis vormde zoals in Holland. Bovendien had de handspinnerij in Oost-Nederland geen last van de Engelse concurrentie. Vervoer van garens het binnenland in, maakte de Engelse importen duur. De spinnerijen in Oost-Nederland zaten daarentegen vlak bij hun afnemers: de handwevers. Het relatieve geografische isolement van de spinnerij in Oost-Nederland belemmerde dus enerzijds de overgang op stoomkracht, maar maakte het anderzijds mogelijk om, zolang men genoegen nam met traditionele technieken, een rendabele spinnerijsector van de grond te krijgen.

De weverijen kenden in de eerste helft van de negentiende eeuw vergeleken bij de spinnerijen een groot voordeel. Zij werden niet blootgesteld aan de Engelse concurrentie, maar van meet af aan be-

[p. 85]

schermd door een protectionistische politiek. Toch was ook hier het opvallende patroon zichtbaar dat de meest ‘moderne’ weverijen - die in Holland - niet van de grond kwamen, terwijl de ‘traditionele’ huisweverij in het oosten van het land furore maakte. Daaraan lagen ten dele dezelfde oorzaken ten grondslag als bij de spinnerijen. In Holland waren steenkolen goedkoper te verkrijgen dan in Twente, maar was men afhankelijk van binnengesmokkelde machines en dure buitenlandse expertise. In Twente waren de lonen lager en sloot de katoenweverij goed aan bij het al bestaande stelsel van huisnijverheid. De weegschaal sloeg nog verder door in het voordeel van Twente omdat er niet, zoals altijd werd gesuggereerd, met verouderde technieken werd gewerkt, maar met de modernste snelweefgetouwen die ook in Engeland konden concurreren met de nog in vele opzichten onvolkomen powerlooms. De Twentse huisnijverheid was in technisch opzicht als het ware ‘quasi-traditioneel’.

Bij de katoendrukkerijen zien we een afwijkend patroon. Deze waren juist in Holland succesvol, de hoge lonen aldaar ten spijt. Het verschil tussen de positie van de weverijen en spinnerijen enerzijds en die van de drukkerijen anderzijds is, dat de laatste niet zozeer met een steeds ruimer assortiment wensten binnen te dringen op door de Engelsen beheerste markten, als wel juist die gaten in de afzetmarkt opzochten die de op massaproduktie gerichte Engelse industrie liet liggen. De drukkerijen waren op die markten meer uit op kwaliteits- dan op kwantiteitsverhoging. Zolang de nieuwe voor massaproduktie bedoelde rouleaus niet aan de eisen voldeden die de Nederlandse ondernemers stelden, gaven zij voor delen van het produktieproces de voorkeur aan katoendrukken met de hand of de op de handdruk geënte perrotines.

Dit verschil met de weverijen en spinnerijen was overigens meer gradueel dan principieel. Ook bij de weverijen waren de powerlooms aanvankelijk vooral geschikt voor eenvoudige ‘recht-toe-recht-aan’-weefsels. Bij de spinnerijen was er in feite sprake van een concurrentiestrijd per garensoort. Zo waren de Nederlandse handspinnerijen aanvankelijk vooral sterk in het maken van relatief grove garens.

De grootste zwakte van de nieuwe industrie was dat zij zonder diep ingrijpende overheidsbemoeienis niet kon overleven. Zij was deels beschermd tegen de Engelse concurrentie en dankzij een verzekerde afzet ook tegen de grillen van de conjunctuur, maar wel afhankelijk van politieke steun. Het industriebeleid van de vorst was evenwel niet vrij van tegenstrijdigheden, risico's en tweeslachtigheid. Het overheidsingrijpen uit de eerste helft van de negentiende eeuw ging mank aan drie euvelen.

Deel van de spinnerij fa. Krantz te Leiden, circa 1900. De kaardmachines van de firma Houget & Teston uit Verviers in werking in een laag vertrek met houten vloeren en staanders.

In de eerste plaats was er de wens om een volledig eigen katoenindustrie op poten te zetten. Het gehele produktieproces zou zich binnen de Nederlandse grenzen moeten voltrekken. Voor de drukkerijen betekende het dat zij een aantal jaren niet over die kwaliteit weefsels konden beschikken die zij wensten, omdat de weverijen die (nog) niet konden leveren. Voor de weverijen betekende het, zolang de spinnerijen niet over voldoende produktiecapaciteit beschikten, gebrek aan geschikte garens. Dit beleid was daarom niet lang vol te houden. Deze koers verlaten betekende echter dat er wel met buitenlandse garens moest worden geweven, hetgeen de Hollandse spinnerij blootstelde aan de Engelse concurrentie. Dit brak de spinnerij in Holland op.

In de tweede plaats ondervonden de bedrijven in Holland de lasten van het sociale beleid van de overheid. Van aanvang afwas het verschaffen van werk aan de verpauperde massa's in de steden een belangrijke doelstelling. De bestellingen van de nhm raakten verspreid over teveel bedrijven. Ook de onrendabele werden in stand gehouden waardoor de nijverheid de trekken van een waterhoofd kreeg. De produktiecapaciteit van de modernste bedrijven werd niet goed benut. Hierdoor bleven zij verstoken van de schaalvoordelen die aan de basis lagen van het Engelse succes.

De politieke steun aan de Hollandse katoenindustrie leidde tot opportunisme, experimenteerdrift, smokkel en politiek gemarchandeer en gaf de geschiede-

[p. 86]

Voorspinnerij fa. Krantz te Leiden, circa 1900. Deze spinnerijafdeling lag vermoedelijk boven de eerder afgebeelde kaarderij.

nis van de eerste jaren van de gemechaniseerde katoenindustrie een wat avontuurlijk karakter, waar een zakelijker aanpak van zowel staat als ondernemers niet misstaan zou hebben.

Tenslotte, en dat gaf de doorslag, kostte het beleid handenvol geld. Aanvankelijk was dit wel op te brengen. De nhm kon echter haar steun niet ongebreideld voortzetten. De afzet van katoentjes blijven garanderen terwijl na 1840 de afzetmarkt in Indië instortte, was de Nederlandse staat te gortig. De financiële crisis waarin de Nederlandse schatkist na de Belgische afscheiding geraakte, was een zo mogelijk nog grotere rem op het steunbeleid. De geldverslindende subsidiëring van de Nederlandse katoenindustrie moest daardoor in de jaren veertig worden bijgesteld.

Nu moet wel als verzachtende omstandigheid worden aangevoerd dat de Hollandse katoenindustrie onder een zeer ongelukkig gesternte werd geboren. Pas in de jaren na 1830 schakelde de Engelse katoenindustrie in zijn hoogste versnelling. In geen enkele periode in de negentiende eeuw rtam de arbeidsproduktiviteit zo snel toe als in de decennia 1830-1850. Toen kwam de verspreiding van powerlooms, self-actors en rouleaus pas goed op gang. Voor een industrie in opbouw, met de daarbij behorende aanloopproblemen, kwam deze versnelling in de aanvaarding van nieuwe technieken in de katoenindustrie in Albion wel zeer ongelegen. In die situatie had het verminderen van de overheidssteun ernstige gevolgen.

Hetzelfde sociale beleid dat de Hollandse industrie in de wielen reed, had evenwel in Twente goede resultaten. Voor de Twentse semi-agrarische samenleving geen fabrieksarbeid, zo was bepaald. Dankzij lage lonen, onderwijs, overheidssteun en een nieuwe lichting ‘flying shuttles’ werd de oude bombazijnnijverheid verbouwd tot één der meest levenskrachtige branches van de Nederlandse textielindustrie. De als verouderd bestempelde techniek van de snelspoel was nog niet aan het einde van haar technische ontwikkeling en kon daardoor nog lang concurreren met de powerloom die nog in de kinderschoenen stond. Dat Twente met moderne handweefgetouwen kon overleven terwijl de powerlooms in Holland werden stilgezet, zegt toch wel iets over de vitaliteit van de oude techniek en werpt licht op het grote belang van de omstandigheden waaronder technieken gedijen.

Dat tenslotte in de spinnerijsector paarde- en handkracht overheersten terwijl de stoomspinnerijen maar met moeite van de grond kwamen, bevestigt dat de Nederlandse katoenindustrie in de eerste helft van de negentiende eeuw een ander patroon volgde dan Engeland en een eigen, maar wel degelijk succesvolle, weg volgde.

Omstreeks het midden van de eeuw kwam er een kentering. Binnen enkele decennia waren thuiswevers en spinlokalen verdwenen en was de Twentse bevolking en masse de fabrieken binnengegaan. De handweefgetouwen, in de jaren dertig nog goed genoeg om de vernieuwing van de huisindustrie te dragen, verdwenen, evenals de handspinmachines. In een wat trager tempo schoven handdruk en perrotine naar de achtergrond en gingen ook in Nederland rouleaus het gezicht van de katoendrukkerij bepalen. Hoe is deze kentering te verklaren? Waarom kon nu in technisch en organisatorisch opzicht wèl het Engelse voorbeeld worden gevolgd en in de eerste helft van de eeuw niet?

Een systematische vergelijking van de inzet van produktiefactoren in de periode na 1850 kan hier wederom meer licht op werpen.

Het kostenvoordeel voor de huisindustrie was in de tweede helft van de negentiende eeuw, zo niet verdwenen, dan toch wel afgenomen. De lonen in de huisnijverheid stegen in de jaren veertig. Alleen in fabrieken met nieuwe machines konden deze gestegen loonkosten teniet worden gedaan met een stijging van de produktiviteit. De schietspoelen en handspinmachines zaten voor wat hun arbeidsproduktiviteit betreft rond 1850 wel op hun hoogtepunt. Verhoging van de produktiviteit was met behulp van de oude techniek niet meer mogelijk. Fabrieksarbeid, met nieuwe technieken, was hierdoor een aantrekkelijker optie voor de ondernemers dan in de eerste helft van de eeuw.

[p. 87]

Handweverij bij de fa. Zaalberg te Leiden, circa 1900. Een klein deel van het weven gebeurde nog op handgetouwen, zij het wel in de fabriek. Dit in tegenstelling tot Tilburg waar toen nog volop thuiswevers actief waren.

Verder moet worden gewezen op de verbeterde internationale concurrentiepositie van Nederland ten opzichte van Engeland. Vóór 1850 kwam de gemechaniseerde katoenindustrie in Holland als het ware in ademnood door de versnelling van de produktiviteitsstijging in Lancashire. Vooral de Hollandse spinnerijsector werd daarmee geconfronteerd. Hierbij moet ook worden gelet op de interne technische ontwikkelingen in de Engelse katoenindustrie. De mechanisering was daar in het begin van de eeuw het verst gevorderd in de spinnerij. Hierdoor ontstond overcapaciteit en werden de garens, die de eigen weverijen niet konden absorberen, goedkoop afgezet op het continent. Met de opkomst van de powerlooms in de volgende decennia verdween deze overcapaciteit en kreeg de Nederlandse stoomspinnerij meer lucht. Bovendien begon vanaf het einde van de jaren veertig het tempo waarin de produktiviteit in Engeland toenam, te dalen. Mede onder invloed van sociale wetgeving, waarbij arbeidstijden werden verkort en vrouwen- en kinderarbeid werden ingedamd, daalden de relatieve loonkosten minder snel. Als Twente Engeland in technische zin wilde navolgen, dan was daarom de tijd na 1850 daarvoor beter geschikt dan de eerste helft van de negentiende eeuw. Na het midden van de eeuw verdween ook de afhankelijkheid van dure buitenlandse expertise wanneer het ging om het ‘runnen’ van moderne fabrieken. De kennis en kunde van de Nederlandse werknemer ten aanzien van het gebruik van de moderne machines nam toe.

De overgang van huis- naar fabrieksarbeid verliep in Twente geleidelijk via het tussenstadium van spinen weeflokaal. In zowel de spinnerij als de weverij moesten de arbeiders fabrieksgerichter gaan denken en werken. De eigen verantwoordelijk van de huiswever en de huisspinner maakte plaats voor de fabrieksdiscipline. Dat ging niet van vandaag op morgen, pas na verscheidene generaties kon de overgang van huis- en manufactuur- naar fabieksarbeid geslaagd worden genoemd. Ook de arbeider specialiseerde zich. Zijn verantwoordelijkheid voor het gehele produktieproces van spinnen of weven werd ingekrompen tot die van opzichter over een machine. Onderhoud en reparatie werden hem in dit proces van arbeidssplitsing ontnomen.

Bekend is verder dat de aanvoer van grondstoffen, en vooral die van steenkolen in de tweede helft van de eeuw goedkoper werd door verbeteringen in de infrastructuur. Deze indirecte vorm van stimulering van de katoenindustrie had een betere uitwerking dan het protectionisme uit de eerste helft van de negentiende eeuw die de nijverheid een wat kunstmatig karakter gaf.

Ook lijkt de kwaliteit van het ondernemerschap in de loop van de tijd in Twente te zijn verbeterd. De ondernemer die zich aanvankelijk nog met allerlei bedrijven bezighield moest specialist worden. Dat de Twentenaren zelf in grote getale kennis en ervaring opdeden in het moederland van de industriële revolutie was in de, eerste helft van de eeuw nog ondenkbaar. ‘Moderne’ ondernemers in de Neder-

[p. 88]

landse katoenindustrie waren toen vooral uit Vlaanderen afkomstig en streken meestal neer in Holland, waar hun optreden geen doorslaand succes werd. Wat de inzet van kapitaalgoederen betreft, moet worden opgemerkt dat de benodigde nieuwe machines in de tweede helft van de eeuw gemakkelijker te krijgen waren, en wellicht ook goedkoper, dan daarvoor. Het moeizame gesmokkel van Engelse machines uit de beginjaren van de katoenindustrie wijkt wel zeer sterk af van het gemak waarmee in het midden van de eeuw machines van over het Kanaal konden worden betrokken: in Lancashire bleken zij nauwelijks of niet goedkoper te zijn dan in Holland of Twente.

Welke rol speelde de technische ontwikkeling nu in dit proces? Uit de voorgaande hoofstukken is duidelijk gebleken dat ‘de’ powerloom evenmin bestond als ‘het’ handweefgetouw. Er was daarom ook geen sprake van dat ‘de’ powerloom ‘het’ handweefgetouw overbodig maakte. Er was veeleer sprake van een proces waarbij verschillende en verbeterde versies van de nieuwe techniek stap voor stap de (eveneens verbeterde) oude techniek uit de markt werkten. Dat gebeurde in de weverij het eerst bij eenvoudige produkten en massagoederen. De vervanging van de oude door de nieuwe techniek was pas voltooid wanneer voor alle soorten produkten de nieuwe techniek zijn superioriteit had bewezen. Voor de spinnerijsector gold in wezen hetzelfde. Sommige garens kwamen in Nederland eerder in aanmerking voor mechanische produktie dan andere.

In de katoendrukkerij verliep dit proces wellicht qua tempo, maar niet qua aard verschillend. Dat de handdruk en de daarvan afgeleide perrotine de concurrentiestrijd met de rouleaus aankonden, zegt meer over de problemen in de vervolmaking van de rouleau vergeleken met die van weef- en spinmachines, dan over een eventuele ‘achterstand’ in Nederland. Door de complexiteit van het katoendrukken kon het gebruik van rouleaus maar langzaam terrein winnen. Stapje voor stapje, beginnend bij de eenvoudige dessins, kreeg deze techniek door de ondernemers een overheersende positie toebedeeld. De grote segmentatie en het voortdurend wisselen van markt, maakten dat de ‘overwinning’ van de rouleau alleen kon plaatsvinden via een soort salami-snijden waarbij steeds een stukje afzetmarkt werd overgenomen van handdruk en perrotine. De ontwikkeling daarvan stond ondertussen niet stil, getuige de ‘Javanaise’. Uiteindelijk lijken powerloom, stoomspinnnerij en rouleau de technische wedloop gewonnen te hebben. Maar over de geschiktheid en de rentabiliteit van deze drie technieken ‘en route’ zegt dat weinig. Voor de ondernemer deed dat er ook niet toe, het ging hem er om bij een gegeven stand van de techniek die machine te kiezen die voor het door hem gewenste assortiment op dat moment het meest geschikt was. Dat hoefde niet noodzakelijkerwijs altijd de powerloom, de rouleau of de mule te zijn. Van de fabrikant kan niet worden verwacht dat hij een techniek kiest, waarvan de superioriteit slechts toekomstmuziek is. Alleen terugblikkend lijkt het voor de hand te liggen dat de oude technieken het onderspit zouden delven. Maar wie de beste hordeloper wordt, is voor de wedstrijd niet bekend en bovendien ligt hij niet noodzakelijkerwijs al halverwege op kop.

De geschiedenis van de Nederlandse katoenindustrie in de negentiende eeuw samenvattend ontstaat het volgende beeld. In de eerste helft van de negentiende eeuw versnelde het moderniseringsproces in de Engelse katoenindustrie ten gevolge van de verspreiding van nieuwe technieken. De ‘Engelse’ wijze van industrialiseren bleek in Nederland evenwel niet mogelijk. De Nederlandse katoenindustrie kon niet van de grond komen door de Engelsen na te volgen, maar juist door van eigen (quasi-)traditionele krachten te profiteren. Het isolement van Oost-Nederland, het van overheidswege doorborduren op de ervaring in de huisnijverheid en de lage lonen vormden de sterke kanten van de Oostnederlandse weverij en spinnerij. Het grote inzicht in de werking van de deelmarkten voor bedrukte stoffen vormde de kracht van de Hollandse drukkerij. Nadelen die de navolging van Engeland in Holland beletten, waren de geringe organisatorische kunde van de ondernemers, de problemen bij de verwerving van geschikte machines, de onhandige overheidspolitiek en de ongeschiktheid van de arbeider voor het fabriekswezen.

In de tweede helft van de eeuw raakte Twente beter op de hoogte van wat er technisch en organisatorisch speelde in de Engelse fabrieken. Kapitaalgoederen kwamen gemakkelijker binnen bereik. Ondertussen ontwikkelde de techniek zich verder: de nieuwe machines bleken beter aan te sluiten bij de Nederlandse wensen. De aanvoer van grondstoffen werd door de verbeterde infrastructuur in Oost-Nederland goedkoper. Stijgende lonen in de huisnijverheid rond het midden van de eeuw maakten fabrieksarbeid voor de Twentse ondernemer een aantrekkelijker optie. De Twentse huisarbeider transformeerde zich geleidelijk tot een fabrieksarbeider. Door al deze factoren ging de Nederlandse katoenindustrie technisch en organisatorisch meer in de pas lopen met de Engelse. Dat was geen aanpassing aan het Engelse technische niveau. Er was eerder sprake van het omgekeerde proces: een succesvolle inschakeling van buitenlandse techniek in de Nederlandse context.

s.w. verstegen