Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel II

Gezondheid en openbare hygiëne. Waterstaat en infrastructuur. Papier, druk en communicatie

[p. 175]

Papier, druk en communicatie

Machines en lezers
De markt voor drukwerk
Papier
Zetten en drukken
Markt, innovatie en kostprijs: De Erven Bohn
Illustratietechniek
Leescultuur en innovatie

[p. 176]

Zowel in woord als beeld nam het grote publiek gedurende de negentiende eeuw in toenemende mate kennis van verre landen en gebeurtenissen. De afbeelding toont een portret uit de oorlog in Algerije in 1843.

[p. 177]

9
Machines en lezers

In 1840 beschreef Jacob van Lennep het eerbare ambacht van de stadsomroeper, die op kruispunten en pleinen, omstuwd door de buurtbevolking, mededeling deed van overheidsmaatregelen, openbare verkopingen, handels- en zeevaartberichten, verloren voorwerpen, rampen en misdaden. Deze figuur was echter bezig uit het straatbeeld te verdwijnen, hetgeen Van Lennep toeschreef aan de verbreiding van de drukpers en de alfabetisering van de bevolking:

‘...de drukpers met haar duizend stemmen heeft den met slechts eenen mond voorzienen omroeper overschreeuwd. Welk nut zoude het inhebben, hem op alle hoeken kennisgevingen en aankondigingen te doen uitkraaien, welke op gebouwen en wachthuisjes aangeplakt, dankzij de hoogte van het hedendaagsche onderwijs, door den minsten ambachtsman kunnen gelezen worden? Wie zoude hem voortaan belasten met het vermelden van geleden verliezen, die hij slechts ter kennisse van enkelen brengen kan, nu talrijke en overal verspreide nieuwsbladen de gelegenheid verschaffen, die aan duizenden gelijktijdig te berichten?’¹

De vervanging van de omroeper door kranten en aanplakbiljetten is maar één voorbeeld van de ingrijpende veranderingen die in de negentiende eeuw plaatsvonden in de overdracht van informatie. Aan het begin van de eeuw verkregen de meeste mensen vrijwel alle informatie die zij nodig hadden langs mondelinge weg en uit hun naaste omgeving. Bepaalde soorten drukwerk bereikten weliswaar al voor 1800 grote delen van de bevolking: almanakken met informatie over maanstanden en markten, liedjesbundels en vlugschriften met sensationeel nieuws, vaak voorzien van een ruwe illustratie.

Maar het vermogen tot lezen van de meeste mensen was nog beperkt (al was die, zoals we zullen zien, in Nederland groter dan in de meeste andere landen) en maar een kleine groep kon het zich veroorloven regelmatig boeken en kranten te kopen.

Aan het einde van de eeuw was deze situatie ingrijpend veranderd. Analfabetisme was een randverschijnsel geworden, de belangstelling voor het gedrukte woord was sterk toegenomen en boeken en kranten van een grote verscheidenheid waren verkrijgbaar tegen veel lagere prijzen dan voorheen. De volgende cijfers geven een indruk van deze communicatierevolutie. Terwijl de bevolking toenam van ongeveer 2 miljoen tot ruim 5 miljoen, groeide het aantal boekhandels van een kleine 600, verspreid over 79 plaatsen, tot ruim 1500 in 301 plaatsen. In 1806 werden 240 nieuwe titels uitgegeven, in 1896 2717. In 1819 waren er 147 drukkerijen, in 1909 zo'n 1000. De produktie van papier, de drager van al dit drukwerk, vertienvoudigde tussen 1847 en 1890, van 4,7 naar 41,9 miljoen kilogram.

De maatschappelijke implicaties van deze omwenteling waren verstrekkend en complex. Aan het eind van de negentiende eeuw namen veel meer mensen dan voorheen via gedrukte media kennis van zaken die zich ver buiten hun direkte omgeving afspeelden, hetgeen ongetwijfeld hun beeld van de samenleving en de wereld heeft beïnvloed. Politieke problemen op nationaal niveau, zoals de sociale kwestie en de gelijkberechtiging van bijzondere en openbare scholen, maar ook verre verwikkelingen, zoals de boerenoorlog in Zuid-Afrika, kwamen in het blikveld van het grote publiek. In geïllustreerde boeken en tijdschriften kon men steden en landschappen van over de hele wereld bewonderen en kennis nemen van de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen en technische vindingen. Toen aan het eind van de eeuw het kiesrecht werd uitgebreid, werden gedrukte media een belangrijk middel van politici

1 J. van Lennep, ‘De omroeper’, in: De Nederlanden (Den Haag 1841; herdruk: Haarlem 1980), 4.

[p. 178]

om de nieuwe kiezers voor hun partij te werven. De materiële basis van dit culturele moderniseringsproces werd gevormd door veranderingen in de middelen van informatie-overdracht, zoals boekhandels, bibliotheken en goedkoop drukwerk. Technische vernieuwingen speelden daarbij een cruciale rol. De negentiende eeuw was voor de vervaardiging en verspreiding van gedrukte informatie een revolutionaire periode (pas de komst van computers na 1970 luidde een vergelijkbare revolutie in). Tot ongeveer 1800 werden papier en drukwerk op vrijwel dezelfde wijze gemaakt als in de tijd van Gutenberg. Honderd jaar later waren tal van machines en procédés ingevoerd, die in de twintigste eeuw wel verbeterd, maar niet wezenlijk veranderd zijn, zoals de papiermachine, de rotatiepers en de vlakdruk. De spoorwegen en de verbeterde posterijen zorgden voor de snelle verspreiding van het gedrukte woord over het hele land. Deze technische vernieuwingen vormden de voorwaarden voor het ontstaan van een wijdverbreide leescultuur. Van even groot belang waren echter sociaal-culturele factoren, zoals de verbreiding van het lager onderwijs en de politieke propaganda rond kwesties als de schoolstrijd en het kiesrecht. Culturele en technische ontwikkelingen zijn zodanig met elkaar verweven, dat het haast onmogelijk is, oorzaken en gevolgen te onderscheiden.

In dit deel worden de belangrijkste technische vernieuwingen in de fabricage van papier en drukwerk beschreven, in de context van de groeiende markt voor boeken en kranten. Dat wij zoveel aandacht besteden aan de lezersmarkt - het volgende hoofdstuk is eraan gewijd en het thema komt daarna telkens terug - heeft twee redenen. In de eerste plaats zijn wij geïnteresseerd in de rol die de grafische en de papiernijverheid hebben gespeeld in de negentiende-eeuwse ‘communicatierevolutie’. De toenemende verscheidenheid aan boeken en periodieken, die voor een steeds groter publiek bereikbaar werd, is een belangrijk aspect daarvan. De tweede reden is dat technische vernieuwingen in deze bedrijfstakken voor een groot deel verklaard kunnen worden uit veranderingen in de markt. Het meest opvallende kenmerk van alle innovaties die hier aan de orde komen is namelijk, dat ze een enorme vergroting van het produktievolume mogelijk maakten. Dit betekent dat de vraag naar drukwerk spectaculair moet zijn gegroeid. We zullen in de volgende hoofdstukken dan ook nagaan, wanneer versnellingen en vertragingen zich voordeden in de groei van de markt en in de introductie en verspreiding van nieuwe technieken. Vervolgens stellen we de vraag welk verband er tussen die ontwikkelingen kan zijn geweest.

Hoewel uit dit onderzoek zal blijken dat er een opvallende parallellie bestond tussen de ontwikkelingsritmes van de verschillende innovaties en die van de markt, blijft het leggen van oorzakelijke verbanden echter een hachelijke zaak. Het liefst zouden wij natuurlijk van de ondernemers zelf horen waarom zij tot invoering van een nieuwe techniek overgingen en welke rol de markt voor hun produkten daarbij speelde. Dergelijke uitspraken zijn in de bronnen nauwelijks te vinden, om de eenvoudige reden dat de meeste negentiende-eeuwse ondernemers aan niemand verantwoording hoefden af te leggen over hun beslissingen. Een uitzondering was de directie van de Koninklijke Nederlandsche Papierfabriek, die maandelijks verslag uitbracht aan de raad van bestuur. Daarin is fascinerende informatie te vinden over overwegingen met betrekking tot nieuwe technieken. Voor de meeste bedrijven ontbreekt zo'n bron. Daarom kunnen wij meestal slechts constateren dat technische en andere ontwikkelingen samenvallen of elkaar op een bepaalde manier opvolgen in de tijd, waaruit we mogelijke oorzaken en motieven kunnen afleiden.

De omroeper temidden van de buurtbevolking. Houtgravure van Henry Brown, circa 1840.

[p. 179]

Na het hoofdstuk over de lezersmarkt komt in hoofdstuk elf de papiernijverheid aan de orde. De introductie van de papiermachine en van houtslijp en cellulose als grondstof staan hier centraal. Hoofdstuk twaalf behandelt innovaties in het drukken en zetten, waarbij vooral aandacht wordt besteed aan de introductie van ijzeren persen, stoom-snelpersen, rotatiepersen en zetmachines. Daarop volgt een kort hoofdstuk over de uitgeverij en drukkerij de Erven Bohn in Haarlem. Omdat van dit bedrijf de boekhouding over een groot deel van de negentiende eeuw bewaard is gebleven, kunnen wij hier nagaan, hoe de kosten van papier, druk- en zetwerk zich in de loop van de eeuw ontwikkelden en wat de invloed van technische ontwikkelingen daarop is geweest.

De omwenteling in de informatie-overdracht in de negentiende eeuw verliep niet alleen via het gedrukte woord, maar ook via afbeeldingen. Vooral de houtgravure en de lithografie, laat-achttiendeeeuwse uitvindingen, leidden tot een tot dan toe ongekende verbreiding van allerlei soorten illustraties. De diffusie van deze technieken, die heel verschillend verliep, is het onderwerp van hoofdstuk veertien. In het slothoofdstuk trachten we een algemeen patroon te ontdekken in de beschreven innovatieprocessen, in samenhang met de groei van het lezerspubliek.

De nu volgende hoofdstukken geven maar een beperkt beeld van de communicatierevolutie van de negentiende eeuw. Omdat we ons concentreren op de produktie van boeken en kranten, blijft bijvoorbeeld het zogenaamde handelsdrukwerk grotendeels buiten beschouwing. Het betreft hier geboorte- en visitekaartjes, menu's, etiketten, prijscouranten en prospectussen, formulieren, bedrukt briefpapier, bidprentjes kortom een bonte verscheidenheid van produkten.

Vele daarvan hebben een belangrijke rol gespeeld in allerlei communicatieprocessen (bijvoorbeeld in de rationalisering van de administratie en in de reclame). Bovendien vond een groot deel van de negentiende-eeuwse drukkerijen juist in dit soort drukwerk zijn bestaan. Soortgelijke opmerkingen gelden met betrekking tot de papierproduktie. Hier beperken wij ons voornamelijk tot drukpapier, terwijl goedkoop schrijf- en pakpapier in allerlei moderniseringsprocessen van belang zijn geweest. Op al deze terreinen is, ook in het buitenland, nog nauwelijks onderzoek gedaan (dat geldt trouwens ook voor de thema's die wij wel behandelen). Deze omissies te constateren en daardoor wellicht onderzoek over deze belangrijke thema's uit te lokken is het enige dat wij hier kunnen bijdragen.

D. van Lente