Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel II

Gezondheid en openbare hygiëne. Waterstaat en infrastructuur. Papier, druk en communicatie

[p. 11]

Gezondheid en openbare hygiëne

Hygiënisch denken en doen
Medische statistiek
Openbare hygiëne
Professionalisering en staatsvorming

[p. 12]

Wat kan smerigheid soms schilderachtig zijn! De Oudezijds Achterburgwal te Amsterdam, vlak voor de laatste eeuwwisseling. Vooral links ziet men het vuil boven het water uitsteken. De naam Rottenest voor dit gedeelte van de gracht is veelzeggend.

[p. 13]

1
Hygiënisch denken en doen

In de volgende twee hoofdstukken worden twee aspecten van de openbare gezondheidszorg in Nederland in de negentiende eeuw besproken. In het eerste hoofdstuk, over de statistiek, ligt de nadruk op de wijze waarop medici - hygiënisten - gezondheid, ziekte en sterfte in verband brachten met de levensomstandigheden van burgers. De geleidelijke totstandkoming van nieuwe wetenschappelijke methoden van onderzoek naar sterfte en ziekte op populatieniveau wordt uitvoerig besproken. In het kort wordt gewezen op de ontwikkeling van een nieuw model voor de definiëring van ziekten en doodsoorzaken. In het tweede hoofdstuk, over sanitaire voorzieningen, komen de pogingen van de negentiende-eeuwers aan de orde om een schoon en hygiënisch leefmilieu in steden tot stand te brengen. Concreet gaat het om de verbetering van de levensomstandigheden waarover de hygiënisten zo veelvuldig spraken en schreven, namelijk de totstandbrenging van goede drinkwatervoorzieningen, de verwijdering van huisvuil en industrieel afval en de aanleg van rioleringen.

De vaststelling dat in beide hoofdstukken de introductie van nieuwe gezondheidstechnieken wordt besproken, is niet zo eenduidig als misschien op het eerste gezicht lijkt. De reden daarvan is dat de term techniek een dubbele betekenis heeft. Deze dubbelzinnigheid ligt al besloten in de oorspronkelijke, Griekse betekenis van de term: techniek betekent zowel vaardigheid en methode als produkt van menselijk vernuft of artefact. In het hoofdstuk over de statistiek staat de eerste betekenis op de voorgrond, maar ook artefacten speelden een rol. Bij sanitaire voorzieningen ligt de nadruk op de tweede betekenis van de term techniek. Zoals we nog zullen zien, blijkt echter dat een technische voorziening op sanitair gebied ook sociale componenten omvat, en dat de werkzaamheid en de geschiedenis ervan niet kunnen worden begrepen zonder die componenten bij de definitie van sanitaire techniek te betrekken.

Bij statistisch onderzoek was - althans in de geneeskunde - sprake van een geheel nieuwe vaardigheid van onderzoek, een nieuwe methode om de gezondheid en de risico's voor de gezondheid van de bevolking in kaart te brengen. Statistiek berustte op kwantificering van gegevens, op gemiddelden en op regelmaat. De resultaten van statistisch onderzoek verschenen na 1850 in de vorm van topografische kaarten (plaatsbeschrijvingen) waarop de geologische en hydrologische gesteldheid, de bevolkingsdichtheid en de sterftecijfers stonden aangegeven. Na dat jaar verschenen voor het eerst ook rapporten, tijdschriften en monografieën, geheel gevuld met tabellen van geboorte- en sterftecijfers, berekeningen, waarschijnlijke waarden en in een enkel geval formules en grafieken.

De opkomst van de statistiek had twee belangrijke gevolgen voor de geneeskunde: de medische theorie veranderde en medische gegevens en opvattingen kregen een vaste plaats in politieke en bureaucratische instellingen. Om te kunnen kwantificeren moesten de ziektedefinities worden gestandaardiseerd. Zoals we zullen zien, was deze standaardisatie pas mogelijk nadat een nieuwe ziekteleer en kentheorie hun intree in de geneeskunde hadden gedaan. Toen de ziekteomschrijvingen en doodsoorzaken eenmaal waren gestandaardiseerd konden de statistische overzichten voor zichzelf spreken. Overal besprak, las en citeerde men nauwkeurige overzichten met volkomen vergelijkbare gegevens uit verschillende delen van het land. Overal circuleerden dezelfde, compacte beschrijvingen. Het toenemend gebruik van statistische overzichten had hetzelfde sociale effect op de uitwisseling van epidemiologische gegevens als de invoering van de

[p. 14]

spoorlijn op het menselijk verkeer. Zoals de invoering van treinen een vergroting van de schaal waarbinnen sociale processen zich afspeelden te weeg bracht, zo leidde de invoering van de statistiek tot vergroting van de schaal waarbinnen discussies plaats vonden. De statistiek intensiveerde de contacten tussen plaatsen, verhoogde de omloopsnelheid van gegevens en verkleinde dus de afstand tussen plaatsen. De statistische publikaties kunnen dus worden gezien als een innovatie op het terrein van transport: zij vormden een nieuwe communicatietechniek, die lokale groepen met elkaar verbond.

Wat de geschiedenis van de hygiënische statistiek gecompliceerd maakt, is dat de statistiek aanvankelijk niet slechts als een techniek of een methode werd gezien, maar als een wetenschap, die natuurwetten en causale relaties in de samenleving opspoorde en formuleerde. Pas in de loop van de jaren vijftig en zestig werd de statistiek meer in termen van een nuttige techniek gedefinieerd, met behulp waarvan men tendensen in de samenleving kwantitatief kon beschrijven. Het werkelijke wetenschappelijke onderzoek vond pas na die kwantitatieve beschrijving plaats (bijvoorbeeld met behulp van de psychologie). De statistiek behoorde toen pas tot de sfeer van de heuristiek.

In de handen van de hygiënisten was de statistiek weliswaar geen wetenschap die sociale wetten ontdekte, zij was wel een utilitair-wetenschappelijke

De Crutterstraat te Rhenen in het begin van de negentiende eeuw. Schilderij van Jan Hulswit (1766-1822) Niet alleen in de steden, ook op het platteland overheersten stank en smerigheid, althans naar moderne maatstaven. Een open en niet aangelegde goot waar het afvalwater zijn weg moest zien te vinden en een ongeplaveide straat waar atmosferische invloeden vrij spel hadden.

methode die met grote stelligheid voorspellingen kon doen, en de gewenste oplossingen voor de sanitaire misstanden kon aandragen. De sanitaire statistiek kon met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de betrekkingen tussen sociale en sanitaire misstanden enerzijds en de omvang van de sterfte en het voorkomen van volksziekten anderzijds aantonen. Sanitaire statistiek bepaalde de grenzen waarbinnen de gezondheid van een gemeenschap, onder gelijkblijvende omstandigheden, zich afspeelde. Impliciet was de statistiek van de hygiënisten dus een vorm van risico-analyse, ook al werd deze niet uitgedrukt in een kansverwachting. Had men eenmaal niet behulp van de statistiek en de plaatsbeschrijving de misstanden geanalyseerd, dan kon de gezondheidsleer de noodzakelijke technische oplossingen aandragen voor de hygiënische problemen in de samenleving. Zo moest de geneeskunde tot een techniek van de gezondheid van de gehele bevolking worden omgevormd - een techniek waarmee de verantwoordelijke autoriteiten in staat waren een effectief gezondheidsbeleid te voeren. Was de statistiek in de eerste plaats een techniek in termen van kennis en communicatie, de sanitaire voorzieningen waarover na 1850 druk werd gediscussieerd waren vooral technieken in de zin van materiële artefacten: leidingen, buizen, pompen, stoomgemalen, vuilniskarren, composteerprocédé's, tonnen en filtreerapparatuur. Een belangrijk deel van de discussie handelde dan ook over constructiekwesties, over de keuze van materialen (lood, zink, soorten cement, hout en ijzer) en over een zo doelmatig mogelijke toepassing van energiebronnen. Er werd tevens gebruik gemaakt van bouwtekeningen en er werd veel gesproken over de financiële voorwaarden. Het relaas over de grote verscheidenheid aan oplossingen op dit terrein biedt een goede indruk van de technische moeilijkheden waarmee bijvoorbeeld ingenieurs in de negentiende eeuw worstelden toen zij sanitaire voorzieningen in het leven wilden roepen, die heden ten dage volstrekt vanzelfsprekend zijn. Ook wordt duidelijk dat de technische problemen nog voor een belangrijk deel voortkwamen uit de natuurlijke gesteldheid van het land. De aard van het grondwater (hoog zoutgehalte, ijzerhoudend), het geringe verval van rivieren, grachten en riolen, het geringe aantal waterreservoirs in de directe nabijheid van steden: al deze fac-

[p. 15]

Vroeger was het een doodnormale zaak dat de mens zijn behoefte deed op de plaats waar hij zich bevond en op het moment dat hij de aandrang voelde. Dat kon zijn in het bos of op het land, maar ook in de straat of onder het raam of voor de deur tot zelfs in het huis, in de diverse vertrekken of op de gang en op de trap.
Hierin kwam heel langzaam verandering. Op deze Engelse prent uit het eind van de achttiende eeuw werd de gewoonte van de Nederlanders bespot om zich al of niet gezamenlijk in het openbaar of op de meest vreemdsoortige plekken te ontlasten. Een eeuw later kwamen dergelijke toestanden nog steeds regelmatig voor.

toren zorgden voor specifieke moeilijkheden bij de ontwikkeling van betere drinkwatervoorzieningen en afvoersystemen.

Toch is de geschiedenis van de sanitaire voorzieningen niet slechts een geschiedenis van ingenieurs die materiële artefacten ontwikkelden. Evenals de statistiek waren sanitaire technieken ingebed in een netwerk van deskundigen, producenten en gebruikers. Sociale, politieke en economische factoren gaven niet zelden richting aan de ontwikkeling van de sanitaire techniek. Sinds de jaren veertig blijken riolering en waterleiding onderdeel te zijn van soms grootschalige projecten, van systemen die een schone stad moesten verwezenlijken. Deze projecten veronderstelden een grote mate van samenwerking tussen tal van bureaucratische instanties, beroepsgroepen en politieke instellingen. Voor het slagen ervan waren nieuwe financiële en politieke regelingen noodzakelijk. Zoals de statistiek sociale verhoudingen wijzigde, zo plaatsten riolering en waterleiding de burgers in een andere verhouding tot elkaar. Bij deze projecten waren hygiënisten, ingenieurs, politici en ambtenaren betrokken, die regelmatig met elkaar in discussie waren. Bovendien brachten sommige projecten ingrijpende veranderingen met zich mee voor het dagelijks leven van burgers. De individuele stadsbewoner diende zich nogal eens aan nieuwe gedragsvoorschriften te conformeren om de projecten te doen slagen.

In dit spel tussen overheid, beroepsgroepen, wijkbewoners en andere belanghebbenden werden verschillende varianten van voorzieningen op het terrein van het drinkwater, de afvalverwijdering en de riolering ontwikkeld. Sommige daarvan waren al langer op lokaal niveau bekend en werden nu voorgesteld als algemene oplossingen. Andere waren volstrekt nieuw en werden met verve onder de aandacht van de betrokkenen gebracht. Welke techniek er ook werd voorgesteld, altijd werd deze door ingenieurs aan een diepgaand onderzoek onderworpen en door hygiënisten op hun medische waarde beoordeeld.

Politici en ambtenaren bepaalden hun houding vooral aan de hand van de organisatorische en financiële gevolgen van de oplossing. Ten slotte speelde ook de bevolking een rol. Het lot van een

[p. 16]

Plattegrond van één van de voornaamste huizen van Amsterdam, de huidige ambtswoning van de burgemeester aan de Herengracht, ca. 1800. Het grote riool loost op de Herengracht, maar ontvangt volgens deze tekening geen secreetstoffen. Niet duidelijk wordt waar deze wèl heen gaan. De secreetafvoeren bevinden zich rechts achter de wijnkelder en links van het midden van het grote riool.

[p. 17]

eenmaal ingevoerde sanitaire techniek werd mede bepaald door de vraag of burgers bereid en in staat waren hun gedrag aan de eisen van die techniek aan te passen.

Wat wij dus in de jaren 1850-1880 op het terrein van de openbare hygiëne zien ontstaan, is een nieuw maatschappelijk netwerk van sanitaire voorzieningen, sociale verhoudingen, competentie-afbakeningen en verwachtingen. Welke voorzieningen en bijbehorende technieken succesvol waren, hing af van de onderlinge verhouding van de verschillende sociale groepen in het netwerk. Zo was de aanvankelijk succesvolle loopbaan van het tonnenstelsel en het Liernurstelsel (beide bedoeld voor de verzameling en verwijdering van faecaliën) mede te danken aan de dominante positie van de hygiënisten in het netwerk. Het succes van het zogenaamde spoelstelsel in de jaren tachtig was daarentegen mogelijk doordat de voorstanders van sanitaire voorzieningen op kosten van de gemeenschap de overhand kregen. Het zou onjuist zijn ervan uit te gaan dat al in 1850 duidelijk was wat openbare hygiëne was, welke sanitaire voorzieningen noodzakelijk waren en welke politieke maatregelen genomen moesten worden. In het hoofdstuk over de statistiek wordt betoogd dat pas in de wordingsgeschiedenis van het nieuwe maatschappelijke systeem werd vastgesteld hoe de bevolking zich tot sanitaire misstanden verhield, welke kernproblemen er waren en welke maatschappelijke ordening aan de zorg voor een schone stad ten grondslag lag. Het hoofdstuk over de sanitaire voorzieningen toont verder dat wat eerst een kernprobleem van de openbare hygiëne was, later als een bijkomende zaak werd gezien. In 1865 bijvoorbeeld ging alle aandacht uit naar de sanering van bodem en oppervlaktewater, terwijl na 1880 de aanleg van drinkwaterleidingen in grotere steden in het brandpunt van de belangstelling stond. Bijgevolg was de openbare hygiëne in 1865 rond andere technieken georganiseerd dan in 1880, en stonden aanvankelijk andere technische, sociale en politieke problemen centraal dan twintig jaar later. De eerdergenoemde Liernur- en tonnenstelsels vereisten bijvoorbeeld veel zelfdiscipline van zowel de arbeiders die de stelsels gaande hielden als de burgers die ervan gebruik maakten, terwijl bij het spoelstelsel en de drinkwaterleiding de overheid én de burgers voor de vraag stonden welke nieuwe vormen van financiering moesten worden ontwikkeld.

Samenvattend kan men stellen dat de (zorg voor de) openbare hygiëne niet reeds in 1850 klaar lag om door hygiënisten, ingenieurs en politici als het ware te worden toegeëigend, maar het resultaat was van de interne dynamiek van een netwerk van voorzieningen en betrokken groepen. Het was juist deze dynamiek die het netwerk hechter maakte en uiteindelijk deed uitgroeien tot een afzonderlijk maatschappelijk systeem van instellingen, deskundigen en technieken rond de zorg voor de openbare hygiëne en de volksgezondheid. In de volgende twee hoofdstukken zal een aanzet worden gegeven tot de beschrijving van de wordingsgeschiedenis van dat systeem in Nederland.

e.s. houwaart