Logo DBNL
Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3 (1934)

Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

(1934)–Jan Huyghen van Linschoten–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

[Vanden Ingis, dat zijn Coningen van Peru].

+Het landt Peru is eerst gheregiert van Ingis, dat zijn Coningen ofte Oversten, die ghecomen zijn van't groote Lack Titicara, ofte als sommige schryven Titicaca1), liggende in Charcas, groot 80. mylen int ronde, welck eenen uytloop heeft west aen, door een groote Reviere, die op sommighe plaetsen een halve myle breedt is, ende loopt daer na in een ander kleyne Lack, 40. mylen daer van gheleghen, ende het is te verwonderen, hoe dat al dit overvloedighe water des grooten Lacks verdwijnt in so kleynen, datmen niet sien en mach dat sulckes wasset, dewijl die spacie kleijn is, ende het water seer veel, doch seggen sommighe dat in dese kleyne Lack gheen gront zy, ende dat het water onder die aerde door loopt in een ander Zee ofte Reviere, ghelijck men vertelt van de Reviere Alpheus, die uyt Peloponees ofte Morea, tot in Sicilien onder die aerde door soude comen, ende van dit Lack ofte hier ontrent, seyt men dat die Ingen ofte Coninghen van Peru ghesproten+ zijn. Die afcomste deser Coningen wort van Iacobo Ferdinando, Spaengiaert aldus vertelt2).

Mango Capa is die eerste, welcke nae't segghen der Indianen niet gheboren is van een vrouwe: maer uyt een steen ghesproten +welcke noch huyden ten daghe ontrent Cusco van haer ghewesen wort. Dese heeft by zijn vrouwe Mama Guaco, een sone ghehadt, met namen Sicheroca, die nae hem regierde, ende die tweede Inga +ofte Coninck is. Hier is te mercken dat die regieringhe blijft by die soons in die rechte Linie, ende dat tusschen die ingeboornen die kinderen niet en succederen, dan eerst die broeder die nae den aflyvighe die oudtste is, dien oock stervende, comt die regieringhe wederom op des oudtsten broeders soon, ende na hem op zynen broeder, ende daer nae weder op des oudtsten broeders soon, sonder veranderinghe. Desen Sicheroca was dapperder in den oorloch als zijn vader, heeft vele van die naestliggende volckeren over-

wonnen, ende onder sich ghebracht, ende heeft uyt Mama Cura+ een erfghenaem verkreghen. Locuco Pangue, die derde Inga ofte Coninck, die meer getrachtet heeft zijn aengeerfde landen te beschermen, dan andere daer toe te winnen, heeft in zijn ouderdom een vrouwe genomen, Mama Anauerque, die hem een+ sone ende erve gheteelt heeft, Mayta Capa ghenoemt, die welcke zijn rijck vermeerdert heeft, ende die province van Cusco ghewonnen, ende by zijnder vrouwen Mama Yacchi dela, een sone+ verkreghen, gheheeten Capa Cyupangu, die oock niet weerdichs+ ofte memorabels heeft aenghericht, dan een sone nae ghelaten by zijn vrouwe Mama Cagna, met namen Inga Ruca, die+ oock niet besonders in zijn leven heeft bedreven, alleen dat hy by zijn vrouwe Mama Micay veel soons ghehadt heeft, onder welcke eene is geweest, met namen Yaguar Guacinga Iupangue; daer af een seer vreemde historie vertelt wort, dat hy een kint wesende van drie maenden, ghenomen zy geweest van eenighe Caciquen, 'twelck oock Heeren ofte Coninghen zijn, die hem meenden te dooden, ende onder tusschen dat zy raet hielden ofte zy het kindeken dooden souden ofte niet, ghebuerde dat het kindeken greyende, bloedige traenkens, droppels wyse van zijn ooghskens liepen: waer door zy verschrickt zijnde, ende dit voor een wonder beduydende, spaerdent kindeken ende leydent wech, 'twelck naederhant van een ander opghenomen wesende, is weder tot zynen vader ghebracht, ende is opghewassen tot een manlick ende dapper krijghsman, alsoo dat hy veel van die naest omligghende landen heeft overwonnen, ende onder zijn regieringe ende gehoorsaemheyt gebracht, ende tot eender vrouwen hebbende Mama Chiquia,+ is zijn eerste gheboorene sone gheweest Vira Cocham, die hem in regieringhe volchde, ende zijn rijck seer verbreyde. Nae desen heeft gheregiert Pachacoti, zijn sone, gheboren van Mama Yunto Cayan, ende dese is kloecker gheweest inden oorloch, als alle zijn voorvaders, also dat hy veel volckeren overwonnen heeft, ende door hem zijn ooc die eerste fundamenten van't Casteel Cusco geleyt, ende stervende voor erfgenaem ende successeur int rijck ghelaten Topa Inga Yupangue, een sone hem gheboren uyt Mama+ Anaberque, die een naevolgher is gheweest zynes vaders, veel volckeren bekryghende ende overwinnende, ende dat Casteel tot Cusco van zynen vader begonnen tot volcomenheyt opbouwende, die landen die hy inghenomen heeft zijn Chile ende Quito, Ende+ dese heeft die Coninclijcke strate, daer af die gheheele werelt haer

verwondert, van Cusco door die landtschap Charcas tot in Chile eerst doen maken ende oprichten, op die welcke hy ghestelt hadde +posten die zy Chasquis noemen, van halve myle tot halve myle, die de Indianen selver liepen veel snelder dan by ons die postpeerden, tot groot voordeel ende contentement der reysende luyden: want door dit middel mochten haren wegh corten, ende in 3. +daghen reysen 120. leuken, dat 240. mylen zijn, ende dat door het snel voort loopen deser menschen, die den anderen droeghen in poste, op die Aphricanische maniere van Congo, als wy daer verhaelt hebben1): want voor der Spaengiaerden aencomste waren gantsch geen Peerden, Esels ofte Muylen in dat landt, daer op die menschen ryden, ofte over wech comen mochten. Dese Coninck stervende, heeft naeghelaten over die 150. soons, onder welcke +eender met namen Guaynacapa, dien hy uyt Mama Oclo zijn vrouwe vercreghen heeft. In die regieringhe succedeerde hy zynen Vader in manlickheyt, cloeckheyt ende raet, die in tijt van vrede als inden oorloch verre te boven gegaen, die limiten van zijn landt boven allen anderen grootelijcken vermeerderende, goede gherechticheyt ende oordre in alle saken houdende die bedieninghe van 't recht, ende die administratie van landt ende luyden, in betere forme stelde. Veel oude Wetten die onbequaem waren, zijn van hem wech ghenomen, ende nieuwe betere in die plaetse ghestelt.++ Hy troude een vrouwe Coyam Pilico Vaco, by die welcke als hy geen kinderen kreech, heeft hy vele andere neffens haer ghenomen, alsoo dat hier door het ghetal zijnder kinderen groot ende meerder wert dan zynes vaders, die nochtans 150. soons achter +liet. Onder dese kinderen was die eerst gheborene Guascar Inga, wiens moeder ghenoemt was Rava Oclo, ende als verhaelt is, heeft Guaynacapa zijn landt dapper verbetert, ende vele volckeren overwonnen, ende sulcken goeden ordere ende gheregeltheyt daer onder ghehouden, datmen achten soude sulcks onmoghelijcken te wesen, insonderheyt onder sulcken groven ende slechten volck, die noch lesen noch schryven consten. Een seer mercklijck exempel van dese zijn vasallen groote onderdanicheyt ende liefde tegens hare natuerlijcken heeren, blijckt hier uyt, dat zy tot zijnder eeren +ende dienst ghemaect hebben die twee heerlijcke ende costelijcke Conincklijcke straten2), die by alle die Werelt voor miraculoos ghehouden werden, ende wel getelt mogen wesen onder die 7. wonder-

heden der Ouden: Want doen desen Guaynacapa met zijn legher ghetrocken was van Cusco, om den oorloch te voeren teghens tlandtschap ende die stadt Quito by die 500. mylen vanden anderen gheleghen, moeste hy hooghe gheberchte passeren, waer in hy met zijn volck groote moyte ende armoede hadde, om dat den wech met rauwe ende scherpe steenrotse besettet was. Als nu Guaynacapa victorioselijcken vechtende die stadt ende lantschap Quito overwan, hebben zijn ondersaten hem tot een welghevallen ende tot eere ende dienst, om die swaricheyt ende moylickheyt die hy ghehadt hadde int reysen te verlichten, die gheheele berghwech gheslechtet, die hooghe steen Clippen neder geworpen, ende al dat oneffen slechtende ende ghelijck makende, soo dat op sommighe plaetsen eenighe valleyen 15. ende 20. mans lenghten hoogh uytghevult waren, ende dit gheduerende vijf hondert mylen, altoos so slecht ende even, datter eenen waghen wel op varen mochte, welcke wech nae der Spaengiaerden aencomste op vele plaetsen is gheruineert, om haer die passagie te beletten. Ende dese noch niet ghenoech wesende, als de selfde Guaynacapa noch eens wilde reysen nae Quito, zijn aengewonnen landt te besoecken,+ ende zynen wech nam over tplatte landt, hebben hem aldaer eenen anderen nieuwen wech ghemaeckt, waer in zy niet min arbeyts ende moyten gehadt hebben, als in d'ander over tgheberchte, om alle valleyen ende morassen die hier waren te slechten ende uyt te vullen, ende desen wech was ontrent 40. voeten breedt, op beyde zyden met hooge wanden, ende in die sandt velden groote baken+ met coorden daer aen, om den wech niet te verliesen noch te dwalen, die oock 500. mylen streckte, die wanden staen noch op sommige plaetsen int gheheel: maer die bakens zijn door den oorloch meest uytghetrocken ende verbrant1). Ende dit noch niet ghenoech wesende, heeft selfs vele costelijcke tempelen der Sonnen ende den+ Afgoden, ende ontallijcke vele Tambos, dat zijn ammonitie ende rust huysen (tot behoef zijnder nacomelingen in de tijt des oorlochs) opghericht, soo wel op die gheberchten als int platte landt aen die oeveren van die Revieren op alle weghen ende straten, +ghelijck men hier af noch vele ruynen huydiges daechs het gheheele landt door sien mach, daer uyt men lichtelijcken afmeten mach die grootheyt ende rijckdom deser Coninghen, ende die goede versorghe die zy deden tot bescherminghe haerder landen:

want boven dien dat zy door't landt reysende, met al haer volck in dese huysen mochten logieren, so waren die selvige noch also versien (van die rondtsom woonende volkeren) niet alleen met proviande, als voor een gheheel legher van noode: maer ooc met kleederen ende allerley wapenen die men inden oorloch ghebruijckte, om het volck stracks te kleeden ende weeraftich te maken, als Bogen, Pylen, Pyken, Hellebaerden, Strijt-colven, Bylen, etc. om 20000. ofte 30000. menschen inder yl daer mede te wapenen, alsoo datter niet aen en ghebrack, ende dusdanighe huysen stonden op 8. ofte 10. ofte ten hoochsten 20. mylen van een, doch ten meesten op een daghreysens.

+Ende aenlanghende het ciraet der Coninghen van Peru1), 'twelck zy in die plaetse der Croonen ende des Conincklijcken Schepters ghebruijckten hare macht ende Majesteyt daer mede te bewysen, waren Quispels van roode wolle die om't hooft ghewonden waren, van die eene slaep tot die ander afhanghende, ende by nae haer die ooghen bedeckende, waer aen noch eenen anderen draet afhinck dien zy ghebruijckten als zy yet wilde ghebieden ofte ghedaen hebben, den selfden draet ghevende aen eene van die Heeren die haer dienden, ende uyt haer bevel die landen regierden, gheboden by dit teecken al wat haer gheliefde, 'twelck met sulcken+ ghehoorsaemheyt vanden onderdanen volbracht wert, datmen in gheen deel van die gheheele werelt dierghelijcke vant, jae al ghebuerdet dat hy gheboot een geheel landtschap te bederven ende uyt te roeden van menschen ende creatueren, wie die mochten wesen, jonck ende out, schickende eenen alleen van dese zijn dienaers, al hadden die geen ander macht van volck, ofte ander commissie by hem, dan alleenlick dusdanigen draet van desen Quispel was ghenoech, ende gaven haer ghewillichlicken den selven siende,+ in alle periculen ende tot de doot. Dese Coninghen worden ghedraghen in Rosbaren2) van gouden platen ghemaeckt, daer toe dan meer dan 1000. Heeren ende Conseliers waren, die hem op hare schouderen droeghen, waer af soo yemandt onversiens struyckelde, ghedoodet wert, ende niemant quam den Coninck spreken tot eenigher tijt sonder presenten ofte schenckagien te brenghen, ende al ghebuerdet dat hy tien mael op eenen dagh quam, bracht altoos verscheyden gaven, ooc wordet voor een groote onbeleeftheyt ghehouden den Coninck int aenghesicht te sien. Inden oorloch

wesende, ende eenighe landen overwinnende, onderhielden die oude Roomsche maniere, om die volckeren te vervoeren1), daer met zy niet weder teghens haer mochten rebelleren ende opstaen, doch met meerder bescheydenheyt als die Romeynen: want een landt in nemende, na dat het volckrijck was, namen daer weynich ofte veel uyt, ende inghevalle dat die overwonnen volckeren een warm landt bewoont hadden, worden zy weder in een ander warm landt vervoert, als ooc so haer landt kout is, in een kout, al waer haer landen uytghedeelt worden, daer zy haer mochten op erneren, ende so verre dat ingheboren volck tegens den Coninck wilden opstaen,+ ghebruijckten die Capiteynen ende Stadt-houders des Conincks, die Mitimaes, dat zijn die vervoerde volckeren daer toe+ om die anderen te bedwinghen, wilden die Mitimaes niet wel, hielden zy die door die inwoonders in ghehoorsaemheyt, ende met dusdanighe kloeckheyt hielden zy hare landen in groote gherustheyt. Benevens dit ghebruijckten een ander list om niet ghehatet te worden van haer onderdanen: want zy namen nimmermeer het ghebiet van die overwonnen Caciquen ofte Heeren dat ghebooren Heeren waren, ende ofte al yemandt van desen hem vergreep, soo straffen zy den selvighen, doch ghevende zijn officie, ofte aen zijn kinderen ofte aen zijn broeders, ende gheboden haer onderdanich te wesen. Een iacht uyt lust aenstellende, welck zy Chico noemen2),+ beriepen seer veel te samen, nae die gheleghentheyt des landts, ten tyden tot 4. oft 5. duysent toe, min ofte meer, deden die alle in eenen rinck stellen, beslaende een myle 2. ofte 3. ende daer nae op sekere ghesanck te samen treckende voet voor voet, tot dat zy so nae aen een comen, dat zy den anderen die handen moghen reijcken, ende noch dichter, dat zy die armen over malcanderen slaen, hoe naerder den anderen comende, hoe dichter ende vaster die rinck sluytende, alsoo alle het ghedierte inden rinck besettende, daer zy van vangen ende dooden wat haer ghelieft, met sulcken gheroep ende misbaer, dat het vreeselijck is om aen te hooren, niet seer verscheyden is der duytschen Vorsten maniere int grof Wilt, ende sonderlinghe op die Wolven jacht, uytbesondert dat zy soo vele volcks niet en hebben noch niet singhen: maer wel vele remoers maken. Die ghedierten die zy vangen, zijn wilde Schapen, Rheen, Vossen, Leeuwen, swarte Beeren, Catten, veelderley Sim-

men, ende ander beesten. Van vogelen, Turtelduyven, Quackelen, Spechten, Papegayen, Nachtuylen, etc.

+Die Trybuyten ende schattinghen die de Coninghen van hare onderdanen ontfanghen waren van haer eyghen ghewassen; uyt onvruchtbare landen brachten zy hem hoopwerck van Crocodilen, die zy Caymans noemen, ende veelerley ander ghewormten.

Guayna capa1) heeft oock den tempel der Sonnen binnen Cusco vernieut, die mueren ende daken bedeckende met gouden ende silvere platen, ende als voren verhaelt, is door hem die landtschap ende die stadt Quito ghewonnen, welcke landtschappen hem so wel behaechden, dat hy daer een tijt lanck ghebleven is, onder +tusschen zijn oudt sone Guascar, Inga Mango ende andere Kinderen tot Cusco, in die regieringhe latende, ende troude tot Quito een andere vrouwe, een dochter van die Heere der selfden provincien, ende by dese ghewan hy Atabalipam, een sone dien hy seer beminde, hem latende onder mombers tot Quito, doen hy wederom nae Cusco verreysde, doch is noch eens voor zijn doot nae Quito ghetrocken, eensdeels om dat hem die provincie wel aenstondt, ende voort oock om zynen soon Atabalipam, te besoecken, heeft aldaer voor zijn doot gheordineert, dat die landtschap ende die stadt Quito succederen ende erven soude op desen Atabalipam, als wesende zyne voorouderen afghenomen, 'twelck Guascar nae het overleden zijns vaders niet wilde toestaen, ende daeromme een wreede oorloch teghens zynen broeder aenghenomen, oorsake wesende van die onderganck ende distructie van Peru, dan hier af+ int leven van Guascar, die na zijn vader volghde in regieringhe aller +landen tot Quito toe2). Guascar is te segghen Coorde ofte Cabel: want ten tyden dat dese soon gheboren is, dede die Coninc een Cabel van Gout maken, soo groot dat die niet wel 200. Indianen draghen mochten, ghebruijckte oock een gouden plate daer hy op sat, wel 25000. ducaten weerdich, die naederhant Don Francisco Pizarro, eerste Gouverneur van Peru tot deele gevallen is. Zijn geheele service was ooc van Gout, daer uyt men bekennen mach dat het Gout oock by haer in weerden was. Die Coninghen hadden tot Cusco veel Goudt-smeden winckels, om allerley gouden vaten, juweelen, figuren van menschen, beesten, voghelen ende kruyden,

van Gout nae't leven te arbeyden. Ende oft dese Goudt-smeden gants geen ysere instrumenten ghebruijckten, maeckten nochtans wonderlijcke ende constighe wercken, hoe wel die een weynich grover ende plomper waren dan die onsere. Die maniere die zy ghebruijckten in haer wercken, was dese: Ten eersten deden zy+ het Silver ofte Goudt dat zy smelten wilden in een ronde ofte lange smeltdeegel, welcke zy maeckten uyt doec, met aerde betrocken ende ghestoote kolen. Dese ghedroocht wesende, stelden die int vier met soo veel Goudts ende Silvers als zy wilden smelten, ofte als daer in mochte terstont met 5. oft 6. rietkens daerom so langhe blasende, tot dat het metael gesmolten ende glinserent wert, ende alle het schuijm daer af, daer na uyt die deegelen ghedaen, wert een jeghelijck zijn deel daer van ghegheven, 'twelck zy op der aerden sittende met swerte keselinck steenen (die daer toe aerdich+ ghemaeckt waren ghelijck hameren) wisten te kloppen ende daer uyt te maken statuen ofte beelden van hare Afgoden, Gouden vaten ende juweelen, als banden, ghelijckenissen van allerley ghedierten van voghelen ende van kruyden, ende wat haer gheliefde.

Om weder te comen tot onsen propooste, so zijn die kinderen van Guayna capa, namentlijcken Guascar ende Atabalipa oorsaken geweest van die desolaetheyt, ruine ende vernielinghe van Peru, om den oorlogh die zy van weghen die regieringhe tegens malcanderen voerden, welcke so heet ende bitter was, dat zy eens 3. daghen aen een sonder ophouden ghevochten hebben, aldaer+ veel volcks ghebleven, ende Atabalipa inden slach ghevanghen in dit landtschap Tomebamba, ende op een Casteel des Conincks wel scherpelijcken bewaert, doch met list een vrouwe bepratende, die hem een Coperen handtboom gelanght heeft, daer mede hy die mueren van't palleys Tomebamba brack, uytghecomen, op die tijdt als zijns broeders Guascar, Capiteynen ende Soldaten haer victorie feesten (met droncken drincken in haer Cicha, daer zy seer toe gheneghen zijn, ende dansen) hielden. Los ende vry wesende, is ghevluchtet nae Quito, zijn volck wijs makende, dat hy van zynen vader verkeert was in een slanghe, ende also door een kleijn gat was uytgheraeckt, die vader hem toesegghende victorie, so zy wederomme met hem wilden optrecken ten oorloch, door welcke reden zijn volc sulcken corragie genomen heeft, dat zy met hem te velde ghecomen zijn, ende het gheluck hem dienende ende victorie bevechtende, heeft zynen broeder Guascar, (diens ghevanghen+ hy cortelijck gheweest was) ghenomen, ende met hem over-

+wonnen het gheheele landt,hem meester daer af makende, zynen broeder in Cusco ghevangen houdende. Ontrent dese tijt arriveerde in Peru Franciscus Pizarrus, die Oyvaer1) gheweest is deser twee machtighe Coningen, ende die door haer oneenicheyt hem meester ghemaeckt heeft van so grooten ende goutrijcken landt, +die breeder aenwysinge hier af begeeren, moghen lesen die spaensche autheuren, die de nieuwe werelt beschreven hebben2). Pizarrus int landt ghecomen wesende, heeft den oorloch teghens Atabalipam aengeveerdet, hem overwinnende ende gevancklijck een tijt lanc houdende, ondertusschen is Atabalipa over een ghecomen van +zijn rantzoen met Pizarro, ende in die tijdt dat sulcks by een ghebracht worde, heeft zynen ghevanghenen broeder Guascar uyt Cusco doen halen, ende met list eer hy by hem quam, op den wegh doen omme brengen, om vreese die niet sonder oorsaken was, dat so Guascar by den Spaengiaerden mochte comen ende ghehoort werden, dat hy meerder rantsoen soude beloven (als hy oock ghedaen hadde,) ende dat hy daer door mochte blyuen in ghevanckenisse, als hebbende alle zijns voorouderen ende vaders thresoor +ende schatten. Atabalipa zijn beloofde rantsoen opghebracht hebbende, beloopende 3. milioenen, 88. duysent twee hondert ende 35. Carolus guldens, is daer na door wreedtheyt der Spaengiaerden, sonder reden, bouen beloofte ende eedt schandelijcken van sekere Swarten op de merckt, door't bevel Pizarri verworght, ende als sommige schryven, naderhandt verbrant. Aldusdanigen miserabelen+ eynde heeft ghehadt die machtighe Coninck Atabalipa,

een man van middelbare stature, wijs, kloeck ende onvertsaeght van ghemoet, ende gheneecht tot regieren, voor wiens doot 20. daghen te bevorens een Comeet verschenen is, welcke als zy selven ghesien hadde, daer af propheteerde, datter op een corten tijt, een groot meester in dat landt sterven soude, niet ghedenckende dat hy selven die was. Guascar ende Atabalipa beyde doot zijnde, is naederhant die regieringe gecomen op Mango Inga1), die derde+ broeder, ende dese overlydende, heeft die regieringe gelaten zynen soon Xaires Topa Inga, die ghetrout heeft tot een vrouwe Coya, die dochter Cuxi Varcay Guascaris. Dese aleer hy die Croone bequam, heeft zynen name verandert, hem noemende Mango Capa Pachuti Yupan, daer toe hem den Coninck van Hispanien Philippo, als Vasal onderwerpende, 'twelck gheschiet is anno 1557. den 6. Januarij, op drie Coninghen dagh, ende dus vele van die Coninghen van Peru.


Vorige Volgende