Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

S. Martha.

S. Martha is oock een stadt ende haven der Spaengiaerden aen't⁺ vaste landt, 11. graden aen die noordt zyde vanden AEquinoctiael, ligghende ontrent 50. spaensche mylen, als geseyt is van Cartagena, light onder seer hooge berghen, dat het onghelooflijck ende wonder om te seggen is, hoe dat in so seer groote hitte, sulcken overvloedighen ende diepen snee op die toppen der berghen alhier leyt, datmen sulcks ooc van verre in die Zee mach sien, ende daer⁺ door die haven erkennen²⁾.

Dit landt is ontdeckt ende inghenomen, anno 1524. van Roderigo de Bastidas³⁾, die het oock zijn leven ghecostet heeft, doch van zijn eyghen volck, inden slaep met 5. wonden doorsteken zijnde. Het volck van dese contreye⁴⁾ is soo wreedt ende dapper, dat zy dickmaels die Spaengiaerden met gewelt van haer landt afgheslaghen⁺

+ S. Martha gheleghen 11. graden aende noordt zyde vanden Equinoctiael.

+ De haven wordt bekent vande overvloet vande sneeu, die tusschen de hooge bergen blinct.

2) Ontleend aan Calveto (noot 1 bij Benzo II c. V, ed. 1581 p. 164).

3) Zie Oviedo III 8 (Ramusio III bl. 98).

4) Zie Sommario van Petrus Martyr (Ramusio bl. 34 verso).

+ Dapperheyt ende manlijcheyt deser inwoonders.

[p. 102]

ende soo verdreven hebben, niet passende op die schepen, tot aen die borst in die Zee loopende, ende met duysenderley vergifte pylen schietende, ende soude niet naeghelaten hebben, ten ware zy door 't geschut ende 't gheluyt van dien vervaert wesende ghevluchtet hadden, meenende dat sulcks donderslaghen waren, die daer seer veel gheschieden, om die eyghenschap des landtschaps,⁺ ende die hooghte der berghen. Die omvanck deser haven is 3. spaensche mylen, ende so schoon datmen op die gront steenkens sien mach, hoe wel dat zy wel 20. ellen diep is. Daer vloeyen twee loopende waterkens in die haven, dan niet bequaem voor groote schepen, dan alleen voor kleyne uyt een hout ghemaeckt; Lustich ist om te hooren het ghene dat zy vertellen, vande menichte ende goeden smaeck der visschen die aldaer in soete ende soute wateren gevangen werde, waeromme dat zy vele visschers daer vonden, ende vele netten van taye kruyden ghevloechten, ende aen Cattoenen touwen gehecht, ende dit was haren meesten handel: want voor visch kreghen zy al wat zy wilden van hare ghebueren. In dit landt worden ghevonden Sapphyren, Amerauden, Chalcedonien, Jaspiden, Bernsteen, Bresily hout, Gout ⁺ende Parlen, welverstaende die twee gheheele landtschappen Caramaira ende Saturma, daer dese twee havens Carthagena ende S. Martha ligghen. Caramaira is een seer vruchtbaer ende saligh, lustich land, dat geen harde winters ofte heete somers moeyelijcken valt ende daer dagh ende nacht vast even lanck altoos zijn. Dit landt innemende, vonden zy aldaer geplantede hoven, die worden door vreemde waterkens bevoechtet, gelijck die hoven in Italien. Hare gemeene spyse zijn Ages, Yuca, Maiz, Batatas¹⁾ ende eenige vruchten der boomen, als ooc by andere volkeren daer ontrent,⁺ zy eeten ooc ten tyden visch maer selden menschen vleijsch.

Ages zijn wortelen van die groote ende gedaente als die steeckrapen⁺ zijn in Italien, lieflijck van smaeck, niet ongelijck den malsen Castanien, die zy gebruijcken voor bancket, in plaetse van fruijt.

Yuca is oock een aert van een wortel, daer af zy haer broodt maken. Die Yuca die in Cuba Hayti, ende in andere Eylanden wast, is seer schadelijck rau ghegeten: ter contrarie, die hier groeyt^{+ +}ontrent S. Martha gheheel ghesont: want ofte rau ofte ghesoden ende gebraden, ofte anders ghegheten, is seer lieflijck van smaeck,

+ Door de claerheyt des waters canmen 20. ellen diep op den gront sien, ende sulcke menichte van vischen dat zy haer gebueren daer mede spysen.

+ Caramaira. Saturma. Caramaira een salich landt, dat geen groote hette noch coude en heeft ende den dach ende nacht bykans altoos even lanck.

1) Zie Oviedo boek VII (Ramusio bl. 132/3), en Benzo I 27 (blz. 121 en v.).

+ Ages, Yuca. Maiz. Batatas.

+ Ages zijn wortelen ghelijck steeckrapen.

+ [34 a]

+ Iuca groote wortelen ghelijck beenen van menschen. Hier van maken zy haer broot, worden geplant ende niet ghesaeyt.

[p. 103]

worden voort geplant door die wortelen, ende niet door 't saet, welck rijp wesende, die groote hebben van eenen arm ofte schenckel van een been, welck gheschiet in een half jaer, maer twee jaren lanck staende, gheeft zy beter broot, rijp zijnde wert uyt gheperst tusschen twee steenen, dat het sop daer af comt, 'twelck seer schadelijck in de Eylanden is, ten zy dat men te voren koke, als men by ons Melck doet, anders ghedroncken van menschen ofte beesten: salt die dooden, als een sterck ende ghewis vergift: maer⁺ ghesoden wesende tot op die helfte, ende dan kout gheworden, mach men sulck sop gebruijcken in die plaetse van goede wijn azijn. Dit selfde sop noch meer ghekockt tot dat het dick is, soo wort het soet ghelijck honich, so ghebruycken zy dan dit sop op't vaste landt rau voor dranck, ende gesoden voor Azijn oft Honigh; Ick segghe op't vaste landt: want in die Eylanden is seer periculoos ende fenynich: Van die Pulpa der uytghepersten wortelen, die ghelijck als ghestooten Amandelen schijnt te wesen: maken zy ronde koecxkens ghelijck daelders die zy backen, ende dit is haer Cacaui ofte broot, daer die Indianen haer so langhe tijt mede onderhouden⁺ hebben: maer dit broot verseert die keel al wat, ten zy datment int water weeckt, ofte onder ander spysen vermenght: Doch soo soude ick liever eeten het broodt van Maiz, dat is Brasilische⁺ Terwe, dewijl sulcx niet minder voetsel geeft als onse Terwe ende ghesont is, oock de Maghen aenghenaem, uyt het welcke broot ghemaeckt wordt, op de maniere als van onse Terwe.

Batatas, zijn oock ghemeen ende overvloedich in dit landt, zijn⁺ wortelen van die dickte eens arms, sommighe oock kleyner, lieflijck van smaeck, ende seer goet voetsel ghevende, van middelbare substantie tusschen vleijsch ende die vruchten, doch maken winden, ten zy dat men die bradet, so verliesen zy dese eygenschap, insonderheyt met eenighe goede wijn gegeten; wt dese wortelen⁺ maecktmen oock Conserven, niet onlieflijcker dan die van Queappelen ghemaeckt wort, oock koecxkens ende andere lieflijcke spysen; Wassen nu ooc seer veel in spaengien, van waer zy oock ten tyden tot ons ghebracht werden, die meerder bescheyt hier af begeert te weten, die lese die historie schryvers der nieuwe werelt, ofte die boecken des hooghgheleerden Caroli Clusij, die sulcker beschryvinghe op 't breedste by een ghebracht heeft, daer uyt dit oock ghenomen is¹⁾.

+ Tsap vande wortel Yuca is fenijn, ghekockt zijnde is Azijn, ende tot pap ghesoden, wertet soet als honich.

+ Caca vi heeten zy haer broot.

+ Het broot van Maiz is ghesonder als ons Tarwen broot.

+ Batatas.

+ Worden oock conserven gemaeckt vande wortel Batatas.

1) Aromatum et simplicium historia 1593 p. 431-440. Zie ook: F.W.T. Hunger, Charles de l'Escluse (Carolus Clusius), Nederlandsch kruidkundige 1526-1609, blz. 167, 175, 358 en v., en het hoofdstuk over de Rariorum plantarum historia, waarvan het titelblad is afgebeeld op blz. 257.

[p. 104]

⁺In S. Martha is grooten handel van visschen ende van weghen des Cottoens ende Vederen; Hare huysinghe zijn aerdich verciert met matten van Biesen ghemaeckt, die wanden op menigherhande maniere gheverwet. Hebben vele tapetten van Cottoen, daer in Tygeren, Leeuwen, Arents ende diergelijcke figueren ghewrocht staen.

Van S. Martha tot die C. de la Vela, dat is den hocek van 't Seyl, zijn 50. mylen, desen hoeck leyt op 12. graden, ende is 100. mylen van S. Dominico¹⁾.

⁺Tusschen S. Martha ende C. de la Vela, ligghen dese plaetsen.

⁺C. de la Guia, den hoeck vande Naelde oft van 't Compas.⁺

Ancon de Gacha, een open haven van Gacha.

⁺Rio de Palominas, de reviere van Palominas.

⁺R. de la Hacha, R. van die Toertse.

R. de Piedras. R. van Steenen.

⁺Laguna de S. Iuan, 'tLack van S. Joan.

⁺Van C. de la Vela, zijn 40. mylen tot Coquibocoa in onse Caerte ⁺met twee afghedeelde woorden ghestelt, behooren aen een te wesen; Dit is eenen anderen hoeck, gheleghen op die selfde hoochte, achter welcke begint die Golfe van Venezuela, die rondtsomme ende in die breete heeft tot die C. di S. Roman 80. mylen.

+ Deinwoonders op S. Marta connen Tapeten maken van Catoen, vercieren haer huysen daer mede.

1) De verdere kustbeschrijving volgt nauwkeurig de kaart (kaart III), met toevoeging van de vertaling van alle namen, hier en daar afstandopgaven en uitvoerigere landbeschrijvingen.
In Thevet's Cosmographie Universelle wordt eene gelijksoortige kustbeschrijving gegeven van de geheele oostkust van America van zuid naar noord (bl. 1022-1024).

+ C. de la Vela.

+ C. del Aguia.

+ [34 b]

+ Ancon de Gacha.

+ R. de Palominas.

+ R. de la Hacha.

+ R. de Piedras.

+ Laguna de S. Juan Coquibocoa.