Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

Een kort verhael van Noua Hispania ofte Nieu Spaengien¹⁾.

⁺Het tweede deel van America wordt gheheeten Noua Hispania, ofte Nieu Spaengien, heeft zijn beghin nae't Noorden ⁺ontrent die Reviere Panuco, op die grensen van Florida, streckt nae 't Zuyden aen die province Dariena, al waer het afghedeelt wordt van Peru, aen die Oost zyde die groote Zee, ende nae⁺ den onderganck die zuydt Zee, Mare Australe gheheeten²⁾. Dese gheheele landtschap placht in vorighe tyden van die Inwoonders ⁺Cichimecan, Culhuacan ofte Coiacan gheheeten te werden, welck volck uyt het landt Culhua boven Xalisco gheleghen, ghecomen ⁺was, ende hare wooninghen ghenomen ontrent die Mooren van Tenuchtitlan, al waer huyden ten daghe leyt die stadt Mexico, nu dit selfde volck noch eenighe landen aen ghewonnen hebbende, hebben zy dit verkoren voor 't beste ende voornaemste, sulcks bebouwende ende bewoonende, ende hebben alsoo alle nieuwe ende oude vlecken ende steden onder 't ghebiet van Culhuacan gestelt, die geheele landtschap ghelijcke name behoudende.

Dit landt is groot, ende heeft veellerley volckeren ende landen onder hem: maer die eerste ende voornaemste van die Spaengiaerden⁺ gevonden ende verovert is Mexicana, oock Temistitan ofte Culhuacan, als gheseyt is, geheeten. Andere Provincien zijn Guatimala, Xaliscus, Hondura, Chalcos, Taica, Chamolla, Claortomaca, Huacacholla, ende die Coninckrijcken Michuacan, Tescuco, Tlazcalla, Tenuacan, Maxcalcinco ende Mixtecapan.

⁺Mexico ofte Culhuacan³⁾, is onder 't ghebiet der Koninghen van Hispanien ghebracht, Anno 1518. door Ferdinande Cortes Marches della Vallo, welck landt Goudt ende Silver rijck is: want vele Revieren mede in haer sandt Goudt af gieten; Die Zee strandt deser landen gheeft veel Peerl Mosschelen, ofte Oesters, daermen die Peerlen uyt vergaert, waer af aldaer groote visscherye ende

1) Ramusio geeft in dl. III van zijne Navigationi et viaggi (fol. 225 en v.) de Relazioni van Cortes en andere Spaansche berichten in Italiaansche vertaling, maar geene beknopte landbeschrijving als deze van Linschoten.

+ Nova Hispania.

+ Panuco.

+ [26 a]

2) Deze omgrenzing geeft André Thevet in zijne Cosmographie universelle II fol. 987.

+ Cichimecan Culbuacan. Cojacan.

+ Culhua, hier in leyt de groote stadt Mexico.

+ Mexicana. Temistitan. Culhuacan.

+ Mexico is onder het ghebiet der Coninghen van Spaengien, anno 1518. door Cortesius gebracht, is Gout ende Silverrijck, gheeft vele Oesters daer Peerlen in groeyen.

3) De beschrijving die hier volgt, vindt men, iets korter, op de groote wereldkaart van Petrus Plancius. Zie Blundevil, his Exercises p. 568 (uitg. Wieder, in Monumenta Cartographica II p. 52).

[p. 81]

coopmanschap is. Oock so zijn alhier int land veel stille staende Lacken ofte Meyren, die door de hitte der Sonnen in Sout veranderen, niet weynigher overvloet isser van Cassia Fistula¹⁾, als in Egypten, wassende aen boomen, den grooten Walsche Noteboomen gelijck, soo veel die bladeren belanght, met geele bloemkens,⁺ daer uyt dan die pypen ofte roers van Cassia groeyen, diemen ghebruijckt om saechten camerganck te maken in heete Cortsen, die Galle ende dat herte bloet te verkoelen ende te suyveren; oock dienstelijck tot preservatie van Lenden-steen ende andere sieckten; oock soo groeyt aldaer int landt in overvloet een vrucht, welcke zy op hare tale Cacao noemen²⁾, is gantsch ghelijck⁺ een Amandel die uyt die doppe ghedaen is, met een dun vliesken bedeckt, waer af die korle mach in drie ofte twee deelen ghedeelt werden, doncker geel, met swarte aderkens doorloopende, tsamen die mont treckende, ende onlieflijck van smaeck, is seer weerdt by haer, maecken daer af, ghestooten wesende met water ende hare Peper die zy hebben, eenen dranck die zy kostelijck houden, ende groote Heeren ende vrienden schencken, ghelijck wy Muscadel ofte Malvasie. De Zee die aen dit landt strandet, als⁺ oock de Revieren die door 't landt loopen, zijn gheheel visch-rijck, waer in oock Crocodilen ghevonden worden, ghelijck in Egypten: welck vleijsch zy hoogh achten, ende boven allen prysen om te eeten, houdent voor Conincklijck wildt braet; worden aldaer over die 20. voeten groot.

So is oock dit gheheele landt berghachtich ende vol scherpe rootsen, ende groot onderscheet in die sprake, alsoo dat zy d'een noch d'ander qualijcken sonder taelmans verstaen moghen.⁺

⁺Die plaetsen daer in die Spaengiaerden haer volck gheplant hebben, zijn ten eersten Compostella, al waer die Bisschop ende des Conincks raden haer woon plaetse hebben.

Item, Colima, welck zy noemen Purification ofte onser Vrouwen reyninghe. In nieu Galicien is die voortreffelijckste Guadalajara,⁺ jae het hooft deses rijcks. Mecheocan oock een Bisschoplijck stoel. Cacatula, die stadt der Enghelen, een hooftstadt ende Bisdom. Mexico, een Conincklijcke stadt, jae Coninghinne aller steden der gheheele nieuwe Werelt op een Oever van een Lack ofte Moras gheleghen, ende dat meer is, die merckt ende plaetse selven midden daer in ligghende, datmen niet dan over brugghen daer toe⁺

1) Aromatum et simpl. hist. ed. Car. Clusius 1593, p. 117 en 370.

+ Soute Lacken, Cassia Fistula, ende zijn ghebruijck.

2) Uitvoeriger hierna in de beschrijving van Nicaragua blz. 88/89.

+ Cacao, waer af haren besten dranck ghemaeckt wort.

+ Vischrijcke rivieren, ende Crocodilen 20. voeten lanck, dat by haer voor't beste wiltbraet gheacht wort, ende etent gheerne.

+ Groot onderscheyt in haer sprake, alsoo datmen door Tolcken haer moet verstaen.

+ [26 b]

+ In Compostella is des Conincks ende des Bisschoppen Raet. Colima ofte Purification.

+ Guadalajara. Mecheocan.

[p. 82]

⁺mach comen. Dese Lack is ghesouten, ende heeft in die lenghte 6. leucas oft 12. mylen, ende in die breete thien mylen, sonder visschen, dan alleen eenighe kleyne: die men eer Wurmkens als Visschen heeten mach, ende uyt welcker vuylicheyt ende stanck in die Somer die lucht alsoo besmettet ofte gheinfecteert wert, dat het daer door seer onghesont om te woonen is: maer dies niet teghenstaende, is ghelijcke wel van soo veel Coopluyden bewoont, als eenighe ander stadt in gheheel Europa, die stadt is groot, ende heeft wel drie mylen int ronde. Alhier zijn veel tempelen, dat het ⁺onmoghelijcken schijnt om te wesen; Die particulariteijt van dien sullen wy in corter tijt overgeset hebben uyt het Spaensch in Nederduijts, door onsen Autheur diemen daer af lesen mach¹⁾.

⁺Niet verre van dese Stadt light een ander soete Lack, seer vischrijck, in de welcke, als oock aen die Oever vele steden liggen. Als dese stadt eerst van die Spaengiaerden was inghenomen, regierde ⁺aldaer een Coninck, ghenoemt Montezuma, welcke die neghende was onder hare Coninghen, ende doen was dese stadt niet meer dan 140. jaren oudt, 'twelck te verwonderen is, hoe 't moghelijcken is, dat in so weynich jaren soo grooten ende heerlijcken stadt soo verre ghebracht zy. De waren die meest uyt dit land gevuert ⁺worden, zijn Gout, Silver, Peerlen, Balsem, Coccinilie, die witte wortel Mecheocan, om te purgieren, Sarsa Pariglia, een ander wortel om te doen sweeten, Swevel, ende Huyden van beesten, oock visch, etc. Ende dus vele van Nieu Spaengien int generael, ende van Mexico int particulier, ende willen niet meer hier af verhalen, om dat onse ⁺Caerte weynich daer van aenwijst. Comende dan weder ten propooste ende aenwysinghe van onse Caerte, soo heeft die nedergancklijcke zyde van 't Eylandt Cuba, eenen uythoeck, genoemt P. de S. Anthonio, welcke bequaem is om water te nemen, ende die schepen te calefaten. Van desen hoeck af varende 65. mylen naer 't vaste landt toe, comt men aen den hoeck van Iucatan, welcke ghelijck een half Eylandt ⁺in die Zee uytsteeckt. Tectetan is te segghen in die Indische tale, Ick verstae u niet: want op eenen tijdt als seeckere Spaengiaerden uyt die voorghenoemde Haven van S. Anthonio afghevaren waren

+ Cacarula. Mexico een Coninginne aller steden der gheheele nieuwe Werelt, daer niet is in te comen dan met brugghen, leyt als Venegien int water.

+ In Mexico seer veel Tempelen.

1) Dit is eene mededeeling van den uitgever. ‘Iosephus de Acosta, Historie Naturael ende Morael van de Westersche Indien, uyt den Spaenschen in onse Nederduytsche tale overgheset door Ian Huyghen van Linschoten’ verscheen in 1598 te Enchuysen bij Jacob Lenaertz Meyn, en te Amsterdam bij Cornelis Claeszoon. Over de tempelen uitvoerig in cap. 12 en 13 van het vijfde boek (fol. 234 en v.).

+ Een ander soet Lack.

+ Mexico, Montezuma die neghende Coninck van Mexico.

+ De koopmanschappen die uyt nieu Spaengien ghebracht worden, zijn Gout, Silver, Peerlen, Balsem, etc.

+ P. di S. Anthonio, hier worden de schepen vertimmert.

+ Iucatan, waerom alsoo gheheeten.

[p. 83]

om nieuwe landen te soecken, ende op dit landt vervielen, door teeckenen vraghende van dit volck, hoe dat het landt gheheeten was, riepen zy O Tectetan, Tectetan, dat is, wy verstaen u niet¹⁾, ende alsoo hebben die Spaengiaerden dien name corrumperende ⁺van Tectetan, door gheval dit landt Iucatan ghenoemt, hoe wel dat die uyterste hoeck van dien, Eccampi in hare sprake gheheeten⁺ was. Dese punt van Iucatan, light op 21. graden, ende men verstaet onder dese name een seer groot landtschap,die van sommighe een peninsula (dat is, een plaetse bycans omcingelt met water) ghenoemt wort: want hoe verder dese uythoeck in die Zee streckt, hoe breeder zy werdt, hoe wel dat zy op 't smalste 80. mylen breedt is, ofte 90. Spaensche: want soo verre ist van Xicalanco.

Daeromme die Zee-Caerten, welcke dit landt nauwer ofte smaller stellen, seer dwalen, want is lanck vanden opganck totten nederganck 200. mylen, ende ontdeckt van Francisco Hermandez⁺ van Cordua, in't jaer 1517. hoe wel niet in 't gheheel, die welcke van S. Iacob uyt Cuba varende, om eenighe landen te soecken, ofte ghelijck andere segghen, om eenigh volck te halen in zijn Mynen te arbeyden, ende comende ontrent het Eylandt Guanaxos alhier ghenoemt Caguanaxa, by die Capo di Honduras, al waer zy goet, vroom, tam ende simpel volck vonden, ende waren Visschers, die gheen wapenen en hadden, noch oorloch voerden, ende quam verder aen eenen onbekende hoeck, daer Sout pannen waren, dien hy die name Donne, dat zijn Vrouwen, ghegheven heeft, om dat aldaer steenen torenkens waren met trappen, ende Cappellekens⁺ bedeckt met hout ende stroo, al waer in een seer schoone ordinantie gheset waren sekere vele Afgoden, die gelijck vrouwen schenen, die Spaengiaerden verwonderden haer dat zy huysen van steen saghen, die zy tot noch toe niet ghesien en hadden: ende dat die inwoonders rijck ende proper ghekleedet ginghen met Hemden ende Mantelkens van Cottoen, witte ende oock ghecoleurt zijnde met vederbosschen, juweelen ende pendenten van ghesteente in Goudt ende Silver, ende die Vrouwen bedeckt van 't midden tot beneden toe, en oock dat hooft ende borsten; Zijn oock niet hier ghebleven: maer ghetrocken naer een ander punt, welcke hy die name van Cotoche ghestelt heeft, al waer hem ghemoeteden eenighe Visschers, die door schrick ende vreese vluchteden op 't landt, ende antwoorden ofte riepen hem toe Cotehe, Cotehe, 'twelck te seggen is, thuijs, thuijs, meenende dat zy ghevraecht werden

1) Deze naamverklaring reeds bij Petrus Martyr, De Orbe novo, 1530, fol. 57.

+ [27a]

+ Eccampi.

+ Franciscus Bordua, heeft dit landt ghevonden Anno 1517. ende daer op ghevonden slecht onnoosel volck, Visschers, ende die tot Slaven in zijne Mynen ghenomen.

+ Guanaxos. Caguanaxa Capo di Honduras. Ghevent den name C. Donne, somen de Vrouwen noemt, om dat zy in hare Capellekens Afgoden hadden die als Vrouwen saghen. Volck alhier ghekleet ende verciert met Juweelen.
C. Cotoche is gheseyt nae huijs, want de Visschers vluchtende, also riepen.

[p. 84]

naer't landt om daer te gaen, al waer van desen hoeck die name van C. Cotehe behouden heeft. Zy vonden aldaer int landt op den Oever des Meyrs een seer groote stadt, welcke zy om der grootheyt willen Alkayr ghenoemt hebben, nae die stadts name die in ⁺Egypten leydt¹⁾, (dan ick achte die niet half soo groot te wesen als zy roepen,) al waer zy vriendelijcken van die inwoonders ontfangen werden, daer in comende, verwonderden haer, om dat zy vonden huysen met hooghe toornen, magnifijcke kercken, gheplaveyde straten, ende groote coopmanschap ende handel; die huysen waren van ghehouwen ende ghebacken steenen, met kalck konstich ghearbeyt, doch met stroo ende kruijt ghedeckt, die cameren die daer in zijn, zijn 10. oft 12. trappen hoogh. Aengaende dit volck is oock ghekleedet, doch niet met Wullen laken, om dat zy gheen Schapen en hebben, dan met Cottoen ghewaet, op veel manieren, seer schoon ende aerdich ghecoleurt; Die Vrouwen zijn oock van 't midden tot op die voeten bekleedet, bedecken oock hare hoofden ende borsten met veellerley sluyeren; soecken^{+ +}met alle sorghvuldicheyt haer beenen ende voeten te bedecken, om die niet laten te sien²⁾; gaen neerstich te kercken, waer toe die voornaemste ende rijckste haer eyghen gheplaveyde steenen straten hadden, van haer wooninghe af tot die kercke toe, doch zijn Afgoden Dienaers, ende oft zy wel haren Afgoden menschen opofferden, soo eeten zy nochtans der menschen vleijsch niet, ende worden besneden, hoe wel men niet en weet waer van zy sulcks hebben, ten waer dat die Duyvel, die over dese Afgoden Dienaers heerschede, haer sulcks wijs ghemaeckt heeft. In haren handel zijn zy oprecht, ende houden goet gheloove; doen haer coopmanschap sonder gelt, met verwisselinghe, insonderheydt met Cottoen ⁺ende kleederen ofte rockskens daer uyt ghemaeckt, sonder mouwen nochtans, ende dit is haer meeste schat die zy hare Heeren op brenghen, ende die zy voor comenschap vervoeren nae Mexico, C. di Honduras, ende nae Cuba, oock soo hebben zy overvloedich veel Byen, Honich ende Was, dan wistent Was niet te ghebruijcken⁺ voor der Spaengiaerden aenkomst³⁾, Gout ofte Silver Mynen hadden zy gheheel niet, hoe wel het een rou, scherp ende steenachtich landt is, nochtans vruchtbaer van Maiz ofte Turcksche Terwe ,ende overvloedich van visch. In dese landtschap waren

+ In't land by den Oever een groote stadt ghevonden, gaven die den name Alcairo worden vriendelick ontfanghen, vonden daerin huysen met hooghe toornen, schoone Kercken, schoone coopmanschap ende handel.

1) Reeds bij Petrus Martyr, De Orbe nove 1530, fol. 57.

+ [27 b]

+ De Vrouwen bedecken haer seer neerstich van de midden af tot haer voeten, om daer niet besien te zijn. De rijcke hebben gheplaveyde straten van haer huijs af tot de kercke toe.

2) Ook deze beschrijving bij Petrus Martyr l.c.

+ Oprecht in haer handel, sonder gelt, ware om ware, geven oock ware tot schattinghe.

+ Overvloedich van Honich ende veel Turcksche Tarwe.

3) 't Zelfde in de beschrijving van Nicaragua, die volgt.

[p. 85]

voor der Spaengiaerden aencomste over die 400. duysent inwoonders,⁺ waer van nauwelijck 8000. over ghebleven en zijn, so zijn zy uytgheroeyt van den Spaengiaerden, eensdeels ghedoodet, eensdeels tot slavernye verkocht ende vervoert in wilde onbewoonde plaetsen om Gout te soecken ende te graven; oock om haer selven voor die Spaengiaerden in Bosschen te verberghen.

+ Dit land vermocht voor de Spaengiaerden aencomst 4. hondert duysent, ende is ghemindert op 8. duysent.