Romantische werken. Deel 2. Diophanes

[p. 1]

Diophanes.

Voorrede.

Er was een tijd, waarin een professor zich wel zou gewacht hebben te doen hetgeen ik nu doe, onbeschaamd zijn naam zetten voor een - roman; voor een roman, in de landtaal geschreven..., want in het latijn, dat is iets anders, daar deze taal eene buitengemeene geschiktheid heeft om niet alleen verdichte verhalen, maar zelfs de grootste beuzelingen als zaken van belang te doen voorkomen. De proeven daarvan zijn menigvuldig en elken liefhebber der oude letteren genoegzaam bekend. Maar thans zijn wij reeds zoover gevorderd dat een hoogleeraar, iemand die dagelijks latijn spreekt en over de gewichtigste onderwerpen, zelfs in zijne moedertaal over beuzelingen schrijven mag. Onze eeuw heeft, behalve in zoovele andere zaken, ook daarin groote vorderingen gemaakt; en het uiterlijk voorkomen van vele der geleerdste mannen van onzen tijd kan niet meer verschillen van de ontzaginboezemende gedaanten der oudere letterhelden, welke de door hen uitgegeven Classici versieren, dan de wijze waarop tegenwoordig vele schrijven, en de geschriften tot welke zij bijdragen leveren, van al wat men te dien opzichte in vroegere eeuwen tot het decorum meende te behooren. Evenwel, een geheel verdicht verhaal, waarin zooveel voorkomt waarvan een afgezonderde kamergeleerde toch eigenlijk - nooit iets gehoord of gezien heeft, of ten minste geacht moet worden nooit iets gehoord of gezien te hebben, dat is (zoo meende ik ten minste bij den eersten opslag) toch misschien nu zelfs nog wat sterk.

Er zijn zeker wel middeltjes om aan zijn verlangen tot het schrijven van zulke luchtige voortbrengsels te voldoen, zonder daardoor zijn goeden naam te benadeelen. Maar die middelen hebben weder eene andere ongelegenheid. Zij zijn namelijk zelden den uitgevers zeer aangenaam, en de reden die deze daarvoor opgeven, is meestal zoo streelend voor de eigenliefde van den schrijver, dat hij zich zelven al zeer goed bezitten moet, om voor zulk eene verzoeking bestand te zijn. Met dat al zou ik zeker weder tot zulk een middeltje mijn toevlucht genomen hebben, ware ik niet, door het oordeel van menschen die zeer goed weten wat een professor doen mag of niet, over eene diergelijke proeve, in vroeger tijd door mij genomen, overtuigd geworden dat onze eeuw het werkelijk zoover reeds gebracht heeft, dat zij het schrijven van een boek als het onderhavige aan een man, wiens werkkring ernstiger bezigheden van hem vordert, niet ten kwade zal duiden. Daarom dan, en vooral ook om alle misverstand te voorkomen, zal ik in deze voorrede niets zeggen van de wijze waarop ik aan dit verhaal gekomen

[p. 2]

ben, het aan den lezer overlatende om het voor een werk van Clearchus of Heliodorus, of van wien ook der oude romanschrijvers te houden het zelfs niet eens euvel opnemende als de een of ander van die lezers, wien men niet gemakkelijk iets op de mouw kan spelden, van het geheele verhaal aangaande Spiridion Korallides, in de voorrede voor Charicles en Euphorion, eene allegorie maken, zoodat er van de waarheid even weinig overblijft, als wanneer men den goedhartigen Vulcanus in een verwarmend kolenvuur of de wijze Minerva in een beeld van onze eigene slimheid verandert.

Daarbij kan ik, indien dit misschien bij sommigen nog eenige zwarigheid mocht maken, mijn lezers verzekeren dat bij dezen arbeid geene mijner ambtsbezigheden schade gehad heeft, integendeel dat ik hierdoor, als door eene aangename verpoozing, beter geschikt geworden ben tot het vervullen mijner meer ernstige werkzaamheden Ook moet ik zeggen dat, daar men tegenwoordig hoogleeraren zonder eenige ergernis aan allerlei openbare vermakelijkheden ziet deelnemen, men het hun ook niet wel kwalijk nemen kan, als zij eens, na een geheel jaar over de Comitia en de Plebiscita der oude Romeinen getobd te hebben, door een kleinen uitstap in het rijk der verbeelding hun geest een weinig trachten te ontspannen. Men zou inderdaad onbillijk zijn, indien men hun zulk eene onschuldige verpoozing misgunnen wilde.

Menschen die geheel meester zijn van hun tijd, hebben hier niet veel recht van spreken; die kunnen dien naar hun verkiezen verdeelen en besteden; en juist omdat zij niets bepaalds behoeven te doen, heeft niemand het recht de keuze hunner bezigheden te bedillen. Maar men moet zoo eens, ik zeg niet alleen genoodzaakt zijn eene menigte bestoven folianten te lezen, want dat is nog het minst, maar daarbij nog, als men meent de zaak van alle kanten bekeken te hebben, zich in eene maalstroom van twijfelingen zien medegesleept, zoodra men de hedendaagsche werken over een gegeven onderwerp gaat raadplegen, in vele van welke, met eene inderdaad verwonderlijke scherpzinnigheid en eene ontzagverwekkende geleerdheid, door de schrijvers wordt aangetoond dat hetgeen men uit die dikke folianten tot nog toe had meenen te kunnen opmaken, alles oude afgesleten vooroordeelen zijn, en dat wij thans vrij wat beter weten wat er in Griekenland en Latium gebeurd is, dan de schrijvers zelve die van die gebeurtenissen getuigen waren. De grootste moeite bestaat nog niet eens zoo zeer in het bestudeeren en het verstaan der Ouden, als wel in de verplichting om alle dwaasheden te lezen, die de nieuweren er over bijeengebracht hebben. Iemand die dat eens ondervonden had, zou het hem, die er zich dagelijks mede moet bezig houden, niet ten kwade duiden dat hij ook eens de vrijheid neemt zijne verbeelding te laten werkzaam zijn, en des te minder, daar het ongetwijfeld trouwhartiger gehandeld en minder gevaarlijk is er voor uit te komen en het op zijne eigene voortbrengselen aan te wenden, dan op zoodanige onderzoekingen, waarbij men in zijne eenvoudigheid zou denken dat geene verbeelding te pas kwam.

Maar ik durf vertrouwen dat ik deze verdediging bij de minste mijner lezers zal noodig hebben. Er is een ander bezwaar, waaromtrent het misschien van meer belang is iets te zeggen.

Namelijk, gelijk het mogelijk zou zijn dat er nog in onzen tijd lezers gevonden werden, die het uitgeven of schrijven (zoo men wil) van zulk een boek minder voegzaam zouden rekenen voor iemand, die de eer heeft tot den geleerden stand te behooren, zoo zou 't ook wel eens kunnen wezen dat er lezers en vooral lezeressen gevonden werden, die er wel is waar

[p. 3]

niets hoegenaamd in zien zouden dat een geleerde een roman schreef, maar alleen vreezen dat zulk een roman te geleerd zou zijn; een vermoeden dat misschien niet weinig versterkt, ja bijna zekere overtuiging zou kunnen worden, zoodra men bemerkte dat het verhaal in Griekenland te huis behoort.

Ik kan, het is waar, mijn eigen werk niet wel aanprijzen; ik zal er trouwens ook niet van zeggen dat het vermakelijk of belangrijk is; maar wat het geleerde aangaat, daaromtrent kan ik alle klassen van lezers en lezeressen geruststellen.

Zoodra wij van Griekenland of Rome hooren, hechten wij daar gewoonlijk dat denkbeeld van geleerdheid aan; en geleerd is bij velen al dikwijls gelijkluidend met onbegrijpelijk, duister, vervelend, waarbij nog komt dat de Grieksche romans, van welke wij in onze hedendaagsche talen overzettingen bezitten, juist niet bijzonder geschikt zijn om ons een gunstig denkbeeld van deze soort van schriften te geven, daar de Grieken, hoe bekwaam ook in vele andere dingen, meestal van het romanschrijven den besten slag niet hadden.

Men verbeeldt zich daarentegen dat al wat tot de geschiedenis der middeleeuwen behoort, ridderfeesten, kruistochten, steekspelen, veemgerichten, dat dat alles eene lectuur oplevert voor elken lezer geschikt, en meer dan eenige andere vermakelijk en onderhoudend. Ik wil hier niets tegen in brengen, maar alleen aanmerken dat zij die zich verbeelden dat dit zoo is, omdat die onderwerpen niet geleerd zijn, dat is omdat zij geene geleerdheid in de schrijvers vereischen, den bal geheel misslaan, daar integendeel de geleerdheid daartoe noodig, vrij wat droger en vervelender is dan die voor het schrijven van een Griekschen roman gevorderd wordt; en ten andere, dat even zoo goed als men een onderwerp uit de middeleeuwen of lateren tijd vervelend kan behandelen, men even zoo gemakkelijk en eigenlijk nog gemakkelijker eene Grieksche of Romeinsche geschiedenis aangenaam en onderhoudend kan voorstellen. Die geleerdheid waar men zoo bevreesd voor is, is niets dan een ijdel schrikbeeld, dat verdwijnen moet zoodra men ziet dat zij zelven, die zich vereerd rekenen als men hen onder de geleerden rangschikt, zich niet meer beijveren om zich door het gebruiken van eene voor anderen onverstaanbare taal van het gros hunner medeburgers af te zonderen, of zich door pedanterie of verwaandheid boven hen te verheffen, maar integendeel hun best doen om hunne met de oude talen onbekende lezers en lezeressen met de zeden en gewoonten der Grieken en Romeinen bekend te maken.

Die Grieken en Romeinen waren meestal zelve allesbehalve geleerd Ik ben verzekerd dat de meeste mijner lezeressen het hun daarin zouden afwinnen. Immers wel verre van drie of vier talen te kennen zooals zij, verstonden ze zelden iets anders dan hunne eigene moedertaal. Om hunne zeden en gewoonten uit hunne schriften te leeren kennen, moet men de talen leeren waarin die vervat zijn. Maar waarom zouden de zaken die er in voorkomen: de zeden, de gewoonten, de denkbeelden die men zoo goed in het Hollandsch kan uitdrukken als de zeden en gewoonten van elk ander volk, waarom zouden die door hen die ze aldus hebben leeren kennen, aan andere daarmede onbekende lezers aanschouwelijk voorgesteld, minder begrijpelijk, en vooral waarom minder belangrijk en aangenaam zijn, dan de zeden en gewoonten van eenig Europeesch volk in de twaalfde of dertiende eeuw, van de volkplanters van Noord-Amerika of van de zeeroovers op de Schotsche eilanden. Of zouden mijne lezeressen denken dat die luchtige Grieksche meisjes, op hare vroolijke feesten, in hare rijkversierde badka-

[p. 4]

mertjes, bij haar zang- en snarenspel een meer geleerd aanzien zouden hebben dan die in stijve keurzen geregene en met lange slepen voorziene jonkvrouwen der adellijke ridderkasteelen? Indien die waarlijk allesbehalve geleerde schepseltjes eens geweten hadden dat er, zoovele eeuwen naderhand, zelfs deftige mannen zouden leven, dat als zij een harer namen op den titel van een boek zagen, het haastig zouden ter zijde leggen uit vrees dat het te geleerd zou zijn, hetgeen er van hare guiterijen en grappen, van hare intriges en ondeugendheden geschreven was, hoe zouden zij het hebben uitgeschaterd van lachen!

Omdat de kennis van hetgeen tot die vroegere Grieksche wereld behoort aan velen langdurige en moeilijke nasporingen kost, zou daarom die wereld zelve minder belangrijk zijn dan de onze; zou daarom de kennis er van ook aan menschen, die van die nasporingen niets willen weten, niet eene aangename en onderhoudende lectuur kunnen opleveren? Athene en Corinthe waren groote steden, zooals Amsterdam en Parijs, groote steden vol van eene bezige bevolking, bezig door koophandel en zeevaart, bezig door het behartigen van de vaak tegenstrijdigste belangen, en vooral niet minder gesteld op openbare vermakelijkheden. Er werden feesten gevierd, er werden tooneelvertooningen gegeven, er waren restaurants en (zoo men op het woord niet drukt), er waren koffiehuizen en societeiten, er werd gedanst, gezongen, gespeeld. Waarom zou dat voor een hedendaagschen spectator minder belangrijke tafereelen opleveren dan onze groote steden?

En wat het vreemde en belangwekkende aangaat, zeker is al wat tot het leven in de Grieksche gemeenebesten en Grieksche huisgezinnen behoort, alleen daarom veel geschikter om de nieuwsgierigheid op te wekken, omdat het minder bekend en meer van onze zeden afwijkend is. Immers wij zijn nu al tamelijk wel onderricht omtrent hetgeen de middeleeuwen en de latere geschiedenis te dien opzichte kunnen opleveren. Daarvoor heeft Sir Walter Scott met zijne ontelbare navolgers gezorgd. Dat sombere, dat akelige van kloosters en oude kerkgebouwen, neen dat levert de Grieksche wereld zeker niet op, maar anders, als het er op gezet was om akeligheden te vertoonen, dan voorwaar zouden wij hier ook niet zeer verlegen behoeven te wezen. De lezers zullen ten minste al aanstonds in dit werk zien dat de Grieken ook onderaardsche holen en gangen hadden, evenals de kloosters der middeleeuwen Maar ik heb te goede gedachte van den smaak van ons Nederlandsch publiek, om te gelooven dat het van zijne schrijvers de horreurs zou vorderen, waar vele Fransche romanschrijvers hunne lezers op onthalen.

Ik zou bij dit alles tot een overtuigend bewijs van het gezegde nog kunnen voegen de getuigenis van vier vrouwen van den beschaafden stand, die mij dit werk hebben hooren voorlezen, die duidelijk getoond hebben (want dat zij het zeiden was natuurlijk: zij konden wel niet minder, om mij voor mijne moeite te beloonen), dat het boek haar volstrekt niet te geleerd voorkwam. Maar ik acht dit niet noodig, overtuigd dat mijne lezeressen in mijn ijver zelven om haar het vooroordeel te ontnemen dat haar misschien tegen mijn werk bezielen mocht, een waarborg zien zullen van mijne bezorgdheid om alles zoo voor te stellen, dat zij mijn verhaal, zoo al niet mooi, ten minste niet geleerd mogen vinden.