Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

De verzorging van geestelijk gestoorden in de 18e eeuw. Zedeloze toestanden in zinnelozenhuis

De verzorging van ‘zinnelozen’, zoals psysisch gestoorden vroeger werden genoemd, had in vroeger eeuwen te Maastricht voornamelijk plaats in kloosters. In de 15^e tot de 18^e eeuw waren dit o.a. de Faliezusters en de Cellebroeders.

De Faliezusters vestigden zich hier in 1470 in het voormalige refugiehuis van de familie De Mérode, genaamd ‘De Poort van Pietersheim’. Het was gelegen achter de stadswallen in de Sulsruwe (nu Begijnenstraat). Zij dankten haar naam aan de zwarte falie (sluier), waarmede zij buiten het klooster het gezicht bedekten. De Maastrichtse magistraat had hen toegestaan zich hier te vestigen op voorwaarde dat zij geen kloosterregels zouden aannemen en zij de verzorging van zieken op zich zouden nemen.

Er werden ook wel ‘zinnelozen’ van het vrouwelijk geslacht bij hen ondergebracht. In 1674 traden de zusters toe tot de Derde Orde, waarna zij hun verplichtingen ten opzichte van de ziekenverzorging niet meer nakwamen. Het stadsbestuur schijnt niet

[p. 173]

tegen deze schending van de afspraken te zijn opgetreden.

In de 18^e eeuw werden ook wel eens geestelijk gestoorde vrouwen en meisjes verzorgd door de Grauwzusters in hun klooster aan de Heksenhoek.

De Cellebroeders, ook wel Lollarden of Alexianen genaamd, behoorden eveneens niet tot een geestelijke orde. Zij vormden een gemeenschap van leken, die zich belastten met de verzorging van zieken en krankzinnigen en het begraven van de slachtoffers van epidemieën. Zij waren vanaf 1438 gevestigd aan de Brusselsestraat. Nadat zij in 1469 door de paus tot geestelijke orde waren verheven en de prinsbisschop van Luik hun de status van kloosterorde van de regel van St. Augustinus had verleend, trachtten zij zich aan de verzorging van zieken te onttrekken. Zij werden echter door de prins-bisschop tot de orde geroepen. Hij weigerde de Cellebroeders tot de geestelijke stand toe te laten en gelastte dat zij hun verplichtingen ten opzichte van het stadsbestuur stipt zouden nakomen. Zij maakten zich vooral bij de pestepidemieën, waardoor de stad Maastricht in het verleden een tiental malen werd geteisterd zeer verdienstelijk. Bij de Cellebroeders werden niet alleen geestelijk gestoorden ondergebracht, maar ook personen, die om de een of andere reden aan het maatschappelijk leven moesten worden onttrokken. Dit waren niet alleen personen, die een correctionele straf moesten ondergaan, maar ook kinderen die daar door hun ouders werden geplaatst wegens losbandige levenswandel, homo-sexuele neigingen, drankmisbruik en ook wel omdat zij tegen de wil der ouders in militaire dienst wilden of een huwelijk beneden hun stand wilden aangaan. Het kwam ook voor dat een echtgenote haar man enige tijd liet opsluiten wegens drankmisbruik, onbehoorlijk gedrag of zelfs om hem te onttrekken aan gerechtelijke vervolging wegens een door hem gepleegd delict als b.v. frauderen met belastingen e.d. In laatstgenoemde gevallen moesten de kosten van het verblijf door de familie worden betaald, in andere gevallen werden deze grotendeels door het stads- of armbestuur vergoed.

In de 18^e eeuw werden dergelijke zinnelozehuizen ook wel door particulieren geëxploiteerd, zoals het door een zekere Gerard Delnoz

[p. 174]

beheerde huis, gelegen aan de Grachtstraat. Dit werd naar aanleiding van de vele klachten betreffende de behandeling van de daar inwonenden op 4 mei 1767 door het stadsbestuur opgeheven. De daar behandelde personen werden overgebracht naar het in de St. Antoniusstraat gelegen huis van de heer August Laroque. Door de manier waarop het stadsbestuur Laroque financiëel ondersteunde kreeg diens huis geleidelijk de functie van stadszinnelozen- en verbeteringstehuis.

Bij een controle door de stadsdokters werden daar op 18 maart aangetroffen 8 zinneloze mannen en 10 vrouwen benevens 3 niet zinneloze mannen, daar opgesloten wegens ‘kwaed gedrag’. Twee vrouwen waren kort daarvoor aldaar overleden.

In de raadsbesluiten vinden wij in de jaren 1767 tot 1770 tal van vermeldingen over plaatsing van mannen of vrouwen in het ‘zinnelooshuis’, geheel of gedeeltelijk op kosten van het stadsbestuur.

De directeur Augustus Gregorius Prosperius Laroque (ook wel vermeld als La Roque) werd in 1723 te Pampelune (Biscaye) geboren. Hij stamde uit een niet onaanzienlijke familie. Omstreeks 1744 kwam hij naar Maastricht, waar hij onder andere meester van de ‘nachtwerkers’ was. Op 31 oktober 1753 trouwde hij met Margaretha Gouron, de dochter van een z.g. nachtwerker. Dit was voor iemand als Laroque zeker een mesaillance. Stadswerkers waren mannen belast met het schoonmaken van sekreten en riolen. Deze werkzaamheden, die bij nacht geschiedden stonden bij de Maastrichtenaren even laag aangeschreven als die van de z.g. vilders. Na het overlijden van zijn echtgenote hertrouwde Laroque op 18 april 1773 met Aldegonda Willems. Zij overleed op 23 juli 1776.

In de raadsbesluiten van de jaren 1767 tot en met 1779 vinden wij een zestigtal besluiten, die betrekking hebben op het plaatsen van geestelijk gestoorden in het stadszinnelooshuis. Gewoonlijk was het een familielid, dat opname verzocht van een zoon, dochter, broer of zuster wegens ‘dangereuse’ of ‘furieuse sinneloosheyt’ en ‘dugtende onheylen’, zoals dit in de raadsbesluiten wordt vermeld.

Over het algemeen blijkt tussen Laroque en het stadsbestuur een

[p. 175]

goede verstandhouding te hebben bestaan. In maart 1778 kreeg hij echter van het stadsbestuur een reprimande wegens het zonder hun voorafgaande toestemming aanschaffen van twee matrassen, beddegoed en kledingstukken, als vervanging van op last van de stadschirurgen verbrande exemplaren, afkomstig van een aan een besmettelijke ziekte lijdende patiënte. Hij kreeg daarom slechts 50 gulden van de gevraagde 76 gulden vergoed.

Omstreeks 1778 begonnen in de stad vreemde geruchten in omloop te komen over de in het zinnelozenhuis heersende toestanden. De directeur zou zich, naar men vertelde, meermalen aan bij hem inwonende vrouwen en meisjes hebben vergrepen.

Naar aanleiding van deze geruchten liet het Hoge Brabantse Gerecht ter plaatse een onderzoek instellen. Ondanks een op 8 november 1779 aan het stadsbestuur gericht schrijven, waarin Laroque protesteerde tegen het in zijn huis verhoren van drie daar verblijvende vrouwen door de procureur van het Hoge Brabants Gerecht, werd het onderzoek voortgezet. Hierbij kwam aan het licht, dat Laroque de aan hem toevertrouwde vrouwen en meisjes tot ontuchtige handelingen dwong, en dat er in dit zinnelooshuis ontstellende toestanden heersten. Hangende het onderzoek werd Laroque in het oud-stadhuis opgesloten.

Het stadsbestuur van Maastricht benoemde als vervanger van Laroque, de heer Gerard Gulikers. Laatstgenoemde schijnt het ontslag reeds lange tijd daarvoor te hebben verwacht, want reeds op 3 september 1778 solliciteerde hij naar de functie van ‘opzichter in het stadszinnelooshuys voor het geval Laroque zou koomen te bedanken’.

Het dossier van de voor het Hoge Brabantse Gerecht aanhangig gemaakte strafzaak tegen Laroque bestaat uit een enorm aantal akten van getuigenverhoren, confrontaties, doktersattesten, beslagleggingen op zijn goederen, enzovoort. De met het onderzoek belaste Vice-Hoogschout Jacoby de Cadier diende op 29 december 1779 zijn uit 72 foliovellen bestaande ‘conclusie en klagte’ in.

Wij lezen hierin, dat Laroque, die gedurende 13 jaren directeur van het stadsziekenhuis was ‘niet alleen syne domestiques, maar ook

[p. 176]

andere personen aan hem toevertrouwd, ongebonden heeft laten leeven, met elkander samen occupeeren, inplaets van afzonderlijk te plaetsen, als bevoolen was en zig zooverre is te buytren gegaen van niet alleen in vleeselijke gemeenschap te leeven, zoo met sijne maegden, als met verscheyde andere geconfineerde (gevangen) vrouwslieden, gehuwd en ongehuwd, terwijl hij zelf gehuwd was en later ook toen hij weduwnaer was.’ De Vice-Hoogschout haalt een aantal verklaringen van getuigen aan, die aantoonden dat ‘Laroque toeliet aan de geconfineerden van beyde sexen van zig saemen met dansen en speelen te vermaeken en omdat hij in het openbaer met syne nigte op een geyle en onbeschaemde wyze omging, haer kussende en verdraegende te zitten op syne beddeplank’.

‘de weduwe Strickens in voors. tugthuys haer dogter op de schoot van Laroque heeft vinden zitten’

‘het in de beklaegdens huyshouden omging als in een hoerenhuys’

‘er geen dag passeerde of men hoorde Laroque óf de meyd, óf vrouw Jansen op de billen klatsen, of men zag hem de vrouwslieden op de plaets tussen de benen agter de rokken vatten, of met spuytjens onder de rokken spuyten’

‘een getuyge zag hoe Laroque een en andere vrouwspersoon op syne caemer op haer bloot gat sloeg’

‘de meyden Joanna Mertens en Marie Ritsen door Laroque vleeselijk bekent zijn geworden, de eerste toen syn vrouw nog leefde’

‘Laroque ook egtbreuk pleegde met de jonge dogters Marie van Utregt en Antonette Therix en met de gehuwde vrouwen Jansen, Coenen en le Compte’

‘hij de meyd Marie Boshouwers met geschenken probeerde te corrumperen’

‘hij tweemael op de daed betrapt was met Geertruyd Heynen en vyfmaal met Aldegonda Broeders, beyde onnoosele mensen’

‘hij Marie Creemers en Marie Marjanne als dienstmeyden by hem gewoont hebbende, bedurven heeft en syn zeer wulpsen handel dreef met vrouw van der Plas en Ida Tans, onnoosel en gekluystert synde’

‘hij twee meysjes, een 14 en het andere 9 jaar oud, met hun broeder aengenoomen had als syn eygen kinderen... hij het oudste meys-

[p. 177]

je tot ontugt had verleyd en haer op allerhande weyse gebruykt heeft’ (er wordt nog bij vermeld, dat zijn vrouw het drietal de deur had uitgejaagd nadat zij de broer met de meid had betrapt!)

‘Albertus Broecops Laroque met syne nigte heeft zien te bedde leggen en haer in die nauwe vereeniging, heeft hooren uytbrengen, denwelke een teeken van vleeselijke conversatie (gemeenschap) praesupponeerde (deed veronderstellen.)’

‘Broecops Laroque heeft zien zitten met de Waelin op syn schoot, de rokken opgeschort tot boven de heupen’.

Verder wordt vermeld, dat vrouwen, die op de trap naar de vrouwenafdeling, voorbij het daaraan gelegen kamertje van Laroque kwamen, door hem naar binnen werden getrokken en werden aangerand. Daar dit algemeen bekend was vroegen de andere vrouwen aan het betreffende slachtoffer daarna spottend: ‘Hebs dig weer get gehad. Heet 't digg weer wel gesmaekt?’ Een der op bovenvermelde wijze door Laroque overvallen vrouwen had gezegd ‘Daer heeft mig die canailje weer beet gehad’. Vele vrouwen beklaagden zich meermalen over ‘de geylheyd van Laroque’. Andere vrouwen beweerden dat Laroque haar ‘bedurven had met de venusziekte’ en dat hij haar daarvoor zalf en pillen had gegeven.

Dokter Cotterel verklaarde, dat hij daar verschillende vrouwen voor geslachtsziekte behandelde en dat zij hadden bekent ‘het kwaed door hun meester gekreegen te hebben’. Hij zegt verder dat bij hem ‘een zwaer vermoeden blijft teegen den beclaegde dat hij de ziekte heeft getrokken, uyt synen wulpse handel omtrent de vrouwslieden in 't generaal, waervan in 't begin deezer meenigvuldige staeltjes zijn aangebracht’.

Dat Laroque ook nog buiten zijn huis op rokkenjacht ging blijkt uit de getuigenis van het kamermeisje van de heer Borgenius Jacobi. Zij zegt ‘Op aanzoek van den beclaegde zig dronken veinsende met denselven gegaen is en alsdan door hem tot ontugtheyd en vleeselijke conversatie is aengesogt geweest onder alle bedenkelijke langdurige middelen en beloften’.

Bij het onderzoek werd ontdekt, dat Laroque blijkbaar van plan was te ontvluchten. hij had reeds enige bezittingen verkocht en het geld

[p. 178]

naar Keulen overgemaakt.

Aangezien op genoemde misdaden de doodstraf stond en de Vice-Hoogschout vermoedde, dat Laroque zich aan meerdere en nog ernstiger misdrijven had schuldig gemaakt wilde hij hem een ‘scherper verhoor’ (op de pijnbank) laten ondergaan. Tot zover de aanklacht van de Vice-Hoogschout. Deze functie kan worden vergeleken met die van de tegenwoordige officier van justitie.

In de tegen Laroque bij het Brabantse Hooggerecht aanhangig gemaakte strafzaak kwamen bij het verhoor der getuigen nog meer ontstellende zaken aan het licht. De door sommige getuigen vertelde bijzonderheden betreffende de sexuele activiteiten van Laroque zijn zo scabreus en in zo onverbloemde bewoordingen weergegeven, dat ze niet voor publicatie vatbaar zijn. Buiten de hiervoor vermelde door Laroque gepleegde zedenmisdrijven, kwam bij het verhoor der getuigen nog het volgende aan het licht:

De 39 jaar oude Johanna Meertens uit Meerssen vertelde dat, toen ze 6 jaar geleden in het sinnelooshuis verbleef, Laroque haar op een zondag, toen zijn vrouw naar de kerk was gegaan ‘op syn caemer getrokken en op het bed geworpen en haer vleeselijk bekent heeft’. Hij had haar daarna een paar schellingen gegeven. Dit was tweemaal gebeurd. Later toen hij van ‘vuyligheden’ werd beschuldigd wilde hij haar een briefje laten tekenen, waarin stond dat zij hiervan nooit iets had bemerkt. Zij weigerde te tekenen. Ook anderen van zijn slachtoffers probeerde hij door het aanbieden van geld tot ondertekening van een dergelijke verklaring over te halen.

Zeer belastend voor Laroque waren de getuigenissen van Anna Lecompte. Hij had gedreigd haar in het cachot, waarin zij na haar komst in dat huis een paar dagen was opgesloten, te laten werpen als zij niet deed wat hij wilde. Ondanks haar verzet had hij haar met geweld overmeesterd. Een ander maal kon zij door het binnenkomen van de meid hieraan ontkomen. Zij verklaarde verder te hebben gezien hoe Laroque ‘by naer dagelijks des morgens op de vrouwelieden caemer komt en aldaer de jonge vrouwlieden, die niet sinneloos, maar voor correctie sitten, als deselve in 't bed liggende, bevoelt en betast op alle weysen. Het was haer zelf meer als eens

[p. 179]

gebeurt, dat s'avonds, wanneer zij naer boven gaet door Laroque onder de rokken getast wordt...’

Toen het meisje Marie van Utregt, dat hij, zoals zij verklaarde, ‘drie mael op den tijd van seeven uren had gebruikt’ tegen hem zei, dat zij alles aan haar moeder zou vertellen, liet Laroque haar door zijn knechten afranselen en haar daarna gedurende vijf dagen in het cachot opsluiten.

Toen het meisje toch met haar moeder hierover had gesproken, mocht deze haar dochter niet meer bezoeken. Zij had overigens het verhaal van het meisje toen beschouwd als verzinsels om uit het sinnelooshuis te geraken.

Een vrouw met name Stricken verklaarde, dat zij haar dochter in het sinnelooshuis bij een bezoek ‘heeft bevonden liggende in een bloedvloed’, vermoedelijk ten gevolge van een miskraam.

Dat Laroque gedurende vele jaren deze misdaden kon begaan, is enerzijds te wijten aan het feit, dat de meeste van zijn slachtoffers uit angst hierover niets durfden zeggen, anderzijds werd aan de verhalen van de zinnelozen geen geloof geschonken.

Op 4 januari 1780 werd door het Hoge Brabantse Hooggerecht tegen Laroque vonnis gewezen. Hierin lezen wij o.a.: ‘synde koomen te constateeren, dat den becl. Augustinus de Laroque syne geyle driften den teugel gegeven hebbende, sig in so verre heeft te buyten gegaen, dat schendende de trouwe, waermede de vrouwspersoonen ten synen huyse geconfisceert, so uit oorsaeke van sinneloosheyt als van quade conduites moeste bewaeren, een schandelijk misbruyk gemaekt heeft van het gesag, welcke hem syne plaetse over de gerequesteerden gaff, en deselve heeft doen dienen tot syne allesints onbehoorlijke strafbare driften en vleeselijke vermengingen...’ Verder wordt vermeld, dat ondanks het hartnekkig ontkennen door de beschuldigde, de hem ten laste gelegde strafbare feiten door de vele getuigenverklaringen op afdoende wijze bewezen zijn. Beklaagde wordt veroordeeld ‘om gebragt te worden ter plaetse daer men gewoon is criminele justitie te doen en aldaer op een schavot door den scherprechter wel strengelijk te worden gegeeselt met thien roeden, met ieder roede agt slagen, denselve daertoe ban-

[p. 180]

nende niet alleen uyt dese stad en jurisdictie, maer ook uyt het geheele territoir en district van de generaliteit, voor altoos...’ etc. Bovendien werd hij veroordeeld tot betaling der gerechtskosten.

Blijkens de daarop betrekking hebbende omvangrijke akten waarin ook de gehele inventaris van Laroque uitvoerig werd omschreven, blijken met de verkoop hiervan nog wat moeilijkheden te zijn geweest. Tenslotte heeft het stadsbestuur vrijwel alles gekocht en in het zinnelooshuis gelaten. Onder de bij de curator ingediende schuldvorderingen op Laroque vinden wij ook een vordering van zekere Bernadine Pinx, die bij Laroque ten tijde van diens arrestatie in dienst was en daarna zonder uitbetaling van loon was ontslagen. Zij vroeg uitbetaling van haar achterstallig loon totaal 16 pattacons en een kroonstuk en 13 gulden, die zij voor Laroque had uitgegeven.

Dit meisje werd op 24 juli 1781 op gruwelijke wijze vermoord in het in de Grote Staat gelegen huis ‘De Ploeg’.

Begin 1783 kwam het zinnelooshuis opnieuw in opspraak door een daar door een lid van het personeel gepleegde diefstal. Hierbij kwamen dingen aan het licht, die ook verband hielden met de toen nog steeds niet opgehelderde moord op bovengenoemde Bernadine Pinx.