Alle de brieven. Deel 6: 1686-1687

[p. 372]

Gebruik en mis-bruik van de thee, mitsgaders een verhandelinge wegens de deugden en kragten van de tabak.
Door Cornelis Bontekoe, In zijn leven Raad en Lyf-Medicus van zijn Keurvorstelijke Doorluchtigheid van Brandenburg.

HIER NEVENS EEN VERHANDELINGE VAN DE COFFEE, MET DES ZELFS KRAGTEN IN GEZONDE, EN ONGEZONDE. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Med. Doctor en Practizijn tot Amsterdam. In 's Gravenhage, By Pieter Hagen. En tot Amsterdam, Bij Jan ten Hoorn, Boekverkooper, over het oude Heere Logement, in de History-Schryver. 1686.

blz. 133.

VERHANDELINGE VAN DE COFFEE, AANGAANDE DES SELFS KRAGTEN IN GESONDE LUIDEN EN ALLE ZIEKTEN. MET EENIGE BEVINDINGEN, WAAR DOOR GETOONT WERD, DAT DOOR COFFEE DRINKEN MEENIGTE ZIEKTEN GENESEN ZIJN. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Medicinae Doctor tot Amsterdam.

blz. 142. VI. Eerste zin.

't Is toch nauwelijks veertig jaar dat men dese drank in Holland gebruikt heeft, ja selfs over twintig jaar was deselve maar by sommige buitenlanders bekent, die in Turkyen en elders gesworven hadden, maar wyl onse Natie boven andere in wat nieuws op te speuren onverzadelijk is, soo is die drank van tijd tot tijd soo gemeen geworden, dat men de Coffi-huisen tot Amsterdam soo vol van menschen siet, dat se gepropt zijn: zelfs in Engeland, daar de Coffee seer gemeen is, en voor een dagelijkse drank passeert, is over vyftig jaar noch niet bekend geweest.

[p. 373]

Use and abuse of the tea, to which is added a treatise concerning the virtues and powers of the tobacco.
By Cornelis Bontekoe, Late Councillor and Personal Physician to His Most Illustrious Electoral Highness of Brandenburg.

ANNEXED HERETO A TREATISE CONCERNING THE COFFEE, WITH THE POWERS OF THE SAME IN THE HEALTHY, AND THE UNHEALTHY. By Stephanus Blankaart, Philosopher and Medical Doctor and Practitioner to Amsterdam. At The Hague, At Pieter Hagen. And at Amsterdam, At Jan ten Hoorn, Bookseller, opposite the old Gentlemen's Inn, in the History-Writer. 1686.

p. 133.

TREATISE CONCERNING THE COFFEE, ANENT THE POWERS OF THE SAME IN HEALTHY PERSONS AND ALL DISEASES. WITH SOME FINDINGS, WHEREBY IS DEMONSTRATED THAT BY COFFEE DRINKING MANIFOLD DISEASES HAVE BEEN CURED. By Stephanus Blankaart, Philosopher and Medical Doctor to Amsterdam.¹⁾

p. 142. VI. First sentence.

It is but scarcely forty years since this beverage has been used in Holland; nay, even twenty years ago the same was known only among some foreigners, who had roamed in Turkey and elsewhere; but seeing that our Nation excels others in being insatiable in seeking out anything new, that beverage has become so common as time went on, that one sees the Coffee-houses at Amsterdam so full of people, that they are crammed: even in England, where the Coffee is very common, and passes for a daily drink, (it) was not yet known fifty years ago.

1) Front-page and title translated from Dutch.

[p. 374]

blz. 148. X, XI en XII.

X

De wyze nu van de Coffee te branden, geschied als volgt: Men neemt dan de Coffi-boontjes twee of drie pond elke reis, want hoe men minder neemt hoe ze beter branden en gaar werden, die doet men dan in een kopere pan, oft anders in een aarde pan, stookt daar een lochtig¹⁾ vuur van kolen onder, zonder te veel vlam. Als ze dan beginnen warm te werden, moet men se geduurig met een ysere lepel of spatel omroeren, op dat se alle gelijkelijk braden konnen, tot dat se alsoo zagjes aan half gebrand werden: of dat ze de koleur hebben van karstanje-bruin, en dan zoo doet men se van 't vuur. Wanneer dit branden genoeg is, rieken zy als gebrand brood, niet onaangenaam.

1) Een ‘lochtig (luchtig) vuur’ is, volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal, Dl. 8(2), 1924, een vuurtje dat weinig warmt, maar matig rookt. Tegenwoordig worden de koffiebonen bij het branden tot 200^o C. verhit. [Kl.]

XI

Anders doen zy de Coffee in een instrument van vertint koper, oft yser, zijnde langwerpig en aan d'eene zyde toe, dat ze met de boontjes vervullen, en dan toesluiten. Dit leggen zy dan op de gloeyende kolen, en wenden het geduurig om, soo lange tot ze denken dat de Coffee gaar genoeg is. Deze wyze acht ik zeer goed te zijn, om dat de fijnste deelen dan zoo licht niet komen te vervliegen, als wel in de opene pannen, en braden egaalder.

XII

Als nu deze boontjes gaar genoeg gebraden zijn, doet men ze in een vyzel, en men stoot ze tot poeder, soo fijn, dat het is als meel, en om dat behoorlijk te doen, dient men daar een goede zeef toe te hebben, op dat het eene niet te grof, en 't andere fijn zy: alhoewel se het in de Levant wel wat grof maken, maar de Tinctuur kan eer uit een fijn poeder dan uit een grof getrokken werden. Het moet warm gestampt werden, zoo haast als men kan, want anders bederft het door de locht; het Alcali (dat is het zout zonder zuur) begint meester te speelen, en by gevolg van het zuur des lochts verzadigt werd: derhalven moet men ze zorgvuldig bewaren, en toesluiten 't zy in tinne Thee-vlessen, oft glasen met tinne schroeven, lere zakjes &c.

blz. 150. XIV.

XIV

De wyze nu om die te kooken is deze: voor eerst heeft men een soort van hooge kannen met een tuit, 't zy van blik, tin, oft koper en dan van binnen vertint: ik neem daar toe gemeenlijk een Thee-keteltjen van ontrent twee pinten nats, dit zet ik met regen-water op het vuur te kooken, waar by ik een loot of anderhalf (na dat ik het sterk van tinctuur oft flaauw wil hebbe) van het voornoemde Coffi-poeder smijt, en laat het eens helder opzieden, dan zoo zet ik het van het vuur, en laat het een weinig staan, op dat het

[p. 375]

p. 148. X, XI and XII.

X

Now the manner of roasting the Coffee, takes place as follows: One takes the Coffee beans, two or three pound each time, for the less one takes the better they burn and get well-done; those one puts in a copper pan, or else in an earthen pan, and makes a nice moderate²⁾ fire of coal underneath, without too much flame. Then, when they begin to get hot, one must continually stir them with an iron spoon or slice, that they all may roast equally, until they have thus gradually become half roasted: or that they have the colour of chestnut-brown, and then one takes them from the fire, If this roasting has been sufficient, they smell like roasted bread, not disagreeable.

2) Nowadays coffee is roasted at onto 200^o C. [Kl.]

XI

Otherwise they put the Coffee in an instrument of tinned copper, or iron, it being oblong and closed at one end, which they fill with the beans, and then close up. This they then lay upon the red-hot coals, and continually turn round, so long until they think that the Coffee is properly roasted. This manner I esteem to be very good, because the finest particles will then not volatilize so readily as in the open pans, and roast more equally.

XII

Now when these beans have been well enough roasted, one puts them in a mortar, and one crushes them to powder, so fine, that it is like flour, and to do that properly, one ought to have a good sieve for this, that not one part be too coarse, and another fine: although in the Levant they make it rather too coarse, but the Tincture can better be drawn from a fine powder than from a coarse one. It must be pounded while hot, as fast as one can, for otherwise it goes bad through the air; the Alkali (that is the salt without acid) begins to play the master, and therefore becomes saturated by the acid from the air: therefore one must preserve them carefully, and keep them shut in, either in tin Tea-flasks, or glass containers with tin screws, leather bags, etc.

p. 150. XIV.

XIV

Now the manner to boil it is this: first of all one has a sort of high jugs with a spout, be it of white iron, tin or copper and then tinned inside: for this, I commonly take a small Tea-kettle of about two pints; this I put full of rainwater on the fire to boil, into which I throw about ten to fifteen grammes (according to whether I want a strong tincture or a weak one) of the aforesaid Coffee-powder, and first let it boil up clear, then I take it from the fire, and let it stand a while, that the powder shall sink to the

[p. 376]

poeder na de grond toe sinke: onderwylen maakt men de kopjes en schoteltjes gereed, en men schenkt door de tuit van de kan oft keteltjen de heldere roode Coffi-drank, die men dan soo heet als men verdragen kan drinkt.

blz. 151. XV.

XV

Sommige doen by de Coffee suiker oft honig, maar wyl zulks deze drank geenszins verbetert, maar eerder vermindert, kan ik niemand raden, zulks daar by te gebruiken: want het maakt te veel lymigheid in het bloet, en daarom alderbest nagelaten. Andere bereiden die op een andere wyze, welke ik geensins kan afkeuren, maar ik moet ze voor goed achten. Sy nemen dan een pint soete melk, deze laten zy eens opkooken, en gieten dan daar zoo veel uitgetrokke tinctuur van Coffee by als er melk is, het welk te samen gemengt zijnde, een voedsame drank geeft.

blz. 153. II.

II

De Boontjes dan in een pan op het vuur gezet zijnde, word eerst door het vuur warm, en daarna heet: de lymachtige, oft liever takachtige deeltjes, die de alcalische zouten vast gebonden hielden, worden door het vuur gehakt en gekorven, soodanig dat de band van bindinge los geraakt: want wanneer de banden in stukken gehakt werden, werd de band van bindinge verlooren, en 't geen reeds van gebonden in de boeyen lag, raakt zijn eigen meester te werden, en speelt dan de baas: dat nu in deze banden geboeyt en gepaternostert was, en zoo moest blyven, zoo dit magtige vuur daar niet had by konnen komen, is het Alcali, dat groote en krachtige zout, 't welk onse lighamen zout, en van bedervingen en verrottinge bewaart: dit Alcali dan, zeg ik, moest de baas speelen, sal het ons eenig nut doen.

A. Schierbeek.

[p. 377]

bottom: in the meantime one gets the cups and saucers ready, and one pours through the spout of the jug or kettle the clear red Coffee beverage, which one drinks as hot as one can stand it.

p. 151. XV.

XV

Some add to the Coffee sugar or honey; but since these in no wise improve this beverage, but rather impair it, I can advise nobody to use these to it: for it makes too much stickiness in the blood, and is therefore best omitted. Others prepare it in a different manner, which I can in no way disapprove of, but must consider as good. They, then, take a pint of fresh milk; they bring this to the boil, and then pour thereto as much drawn tincture of Coffee as there is milk, which, when mixed together, gives a nourishing beverage.

p. 153. II.

II

The Beans, then, having been put in a pan on the fire, first get warm, and afterwards hot through the fire: the sticky or rather, branch-like particles, which held the alkaline salts firmly bound, are chopped and cleft by the fire, in such a way that the bond of binding gets loose: for when the ties are chopped into pieces, the bond of binding is lost, and that which already lay bound in the shackles, gets to be its own master and domineers: now that which was bound in these shackles and paternostered, and doomed to remain so, unless this powerful fire had been allowed to get to it, is the Alkali, that great and mighty salt, which salts our bodies, and protects them from decay and decomposition: this Alkali, then, I say, must play the master, if it is to be of any benefit to us.

A. Schierbeek.