Vrouw-beroep-maatschappij

Analyse van een vertraagde emancipatie

[p. 13]

Hoofdstuk I
inleiding met de nodige waarschuwingen

maatschappelijk uitgangspunt: voltooiing emancipatie

Een tien- tot vijftiental jaren geleden was het geen bon ton om het woord vrouwenemancipatie in de mond te nemen. Dat deed denken aan een strijd die al decennia lang achter de rug was en waar met goedmoedige spot op teruggeblikt werd. De emancipatie was toch allang een feit geworden! Als men dat in twijfel durfde trekken, lag er een handzaam argument gereed, dat ook door vele vrouwen in geschrifte is en wordt gehanteerd: de vroegere vrouwenbeweegsters zouden zich een doel hebben gesteld, dat niet bereikt werd, omdat het een verkeerd doel was. Zij zouden gelijkheid hebben nagestreefd, terwijl slechts van gelijkwaardigheid sprake kan zijn.

Dit argument echter berust op een taalkundige verwarring, die men niet op rekening van de vrouwenbeweegsters kan schuiven. Zij bezigden inderdaad het woord gelijkheid, maar niet in de zin van ‘gelijk aan de man’, maar in de zin van ‘gelijke van de man’. Omdat zij de gelijken van de man wilden worden, streden zij niet alleen voor gelijkwaardigheid maar ook voor gelijkgerechtigdheid. Die zij overigens maar gedeeltelijk bereikten. Daar kon men het dan tenslotte wel over eens worden.

De laatste jaren is er een kentering te bespeuren, misschien onder invloed van alle kenteringen die wij op andere gebieden - religie, seksualiteit, politiek - meemaken. De vrouwenemancipatie wordt meer besproken en minder als een afgedane zaak beschouwd.

Mijn uitgangspunt is, en dat is de eerste waarschuwing aan de lezer, dat verdere emancipatie van de vrouw noodzakelijk is. Een wereld, waarin de ene helft van de mensheid de andere helft niet voor vol aanziet, zal ook nooit de vele andere minderheidsproblemen oplossen.

emancipatie en beroepsarbeid

De achterstelling van de vrouw bestaat op verschillende levensgebieden,

[p. 14]

maar is bijzonder geprononceerd in het beroepsleven. Mijn premisse is, dat verandering in de positie van de vrouw in het arbeidsbestel in de richting van grotere gelijkheid zal bijdragen tot verdere emancipatie. Niet alleen is een dergelijke verandering dus op zichzelf een belangrijk stuk emancipatie, maar ook zal die doorwerken in de emancipatie op andere levensterreinen.

Deze premisse is niet onaanvechtbaar. Een andere vooronderstelling is, dat in een maatschappij waar de arbeid een minder grote rol gaat spelen, deze ook de sociale verhoudingen minder zal modelleren. Zullen dan andere impulsen, bijv. de opheffing van seksuele taboes, niet veel belangrijker zijn voor de emancipatie? - En is het niet te sterk adaptief gedacht om te menen dat de vrouwenemancipatie bereikt wordt door de vrouw het levenspatroon van de man op te dringen?

De arbeid zal in de toekomst in het leven van de mens een minder centrale plaats innemen gezien naar de tijd die eraan besteed zal worden. Maar de beroepsarbeid zal niet zo ver teruggedrongen worden, dat zij maatschappelijk een marginale activiteit wordt - zonder enige consequenties voor iemands sociale bestaan. Het lijkt onwaarschijnlijk, dat het werk waarmee men 5 of 6 (?) uren per dag doorbrengt, geen andere betekenis zal hebben dan dat men er zijn levensonderhoud mee verdient. Nog niet zo lang geleden was voor grote groepen arbeid hoofdzakelijk een (onzeker) middel om in de eerste levensbehoeften te voorzien. Wat men deed, werd in de eerste plaats hierdoor bepaald en er was niet veel ruimte om persoonlijke wensen te laten gelden. Sindsdien is de behoefte aan persoonlijke ontplooiing in de beroepsarbeid op de voorgrond gekomen. Ieder moet de kansen krijgen om naar aard en aanleg een beroep te kiezen. Ook een planmatige arbeidsvoorziening (die we nog lang niet hebben) zal deze waarde niet kunnen negeren.

Zolang de man maar moest aanpakken wat zich voordeed om de kost te verdienen, was er goede reden om de gelijkstelling van de vrouw niet al te hard na te streven. Nu de beroepsarbeid gezien wordt als een mogelijkheid tot persoonlijke ontplooiing, mag deze de vrouw niet onthouden worden. Arbeidsemancipatie wordt een dwingende zaak. De beroepsarbeid, zo opgevat, zal de vrouw in haar hele persoonlijkheid beïnvloeden en daarmee zal dit stuk emancipatie ook doorwerken op andere levensgebieden. - Overigens houdt mijn premisse niet in, dat er niet ook nog andere emancipatiebevorderende factoren zijn dan die waar dit boek over gaat. Onafhankelijk van elke emancipatiegedachte zijn er economische argu-

[p. 15]

menten aan te voeren die pleiten voor de opheffing van de achterstelling der vrouw in het beroepsleven. Er zijn ook economische argumenten tegen aan te voeren. Ik zal mij daar niet in begeven, omdat mijn uitgangspunt nu eenmaal een ander is. Economische argumenten zal ik in deze studie behandelen als variabelen, die de positie van de vrouw in het arbeidsbestel mede bepalen.

beroepsarbeid en gezin

Zodra men over emancipatie en beroepsarbeid spreekt, komt natuurlijk ook het gezin in discussie: emancipatie goed, maar als die nu bereikt wordt ten koste van het gezin? In dit boek blijft het. onderwerp gezin goeddeels onaangeroerd, ook al gaat het mij wel ter harte. Mijn standpunt is in het kort:

-	De maatschappelijke ontwikkeling gaat in de richting van een grotere deelneming van vrouwen in het arbeidsproces. Dit is een trend die - al zou men dat willen - niet meer te keren valt; hoogstens kan men deze trend in zulke banen proberen te leiden dat het gezin er geen dupe van wordt, waarbij men op het volgende punt dient te letten.
-	Ook het gezin is geen onveranderlijke grootheid. De huidige toenemende participatie van gehuwde vrouwen in het arbeidsbestel is mede een gevolg van veranderingen in het gezin, die zich al hebben voltrokken of bezig zijn zich te voltrekken.
-	Naar mijn - overigens nog niet empirisch te staven - overtuiging is de vrouw die zich isoleert in haar gezin niet meer in staat haar kinderen adequaat toe te rusten voor hun maatschappelijk bestaan. Waarmee overigens nog niet gezegd is, dat het isolement alleen door beroepsarbeid opgeheven kan worden. -

Dit standpunt houdt niet in, dat er voor het gezin geen enkel probleem vastzit aan gen vollediger inschakeling van de vrouw in het arbeidsbestel (waarbij men niet uitsluitend moet denken aan het werken van de gehuwde vrouw, zoals later zal blijken). Integendeel, dit zou wel eens kunnen en moeten leiden tot nieuwe huwelijks- en gezinsvormen die niet zonder wrijving en moeite zullen groeien.

Verdere emancipatie, hoe die dan ook tot stand komt, betekent in ieder geval verandering van de man-vrouw verhouding, die zijn weerslag zal hebben op huwelijk en gezin. Angst voor verzakelijking, voor gevoelsver-

[p. 16]

arming, is een vaak geuit bezwaar tegen verdergaande emancipatie. In een bespreking in de Nieuwe Rotterdamse Courant (28 september 1968) van bet boekje ‘Praten met vrouwen’ van Nell Dunn wijst de recensent op de angst en onzekerheid die daar als een rode draad doorheen lopen. Deze vrouwen durven hun behoefte aan veiligheid, liefde en moederschap niet ontspannen te aanvaarden. Dat is begrijpelijk, want zij willen de vrijheid om hun leven zelf vorm te geven, maar deze verlangens uit het ‘traditionele’ gevoelspatroon vertegenwoordigen de banden, waarmee zij zo lang zijn vastgelegd. De recensent vraagt zich dan af: ‘moet emancipatie van de vrouw bepaald vereenzelvigd worden met gevoelsverarming en het wegsnijden van elementaire verlangens? Zo ja, wat is dan de toekomst van huwelijk en gezin?’

De laatste vraag kan ik niet beantwoorden. Op de eerste vraag ben ik geneigd om ‘nee’ te zeggen. Elke bewustwording - en uiteraard ligt bewustwording ten grondslag aan een emancipatiestreven - gaat gepaard met pijn en onzekerheid. De banden die men slaakt, beperkten de bewegingsvrijheid maar gaven meteen ook aan welke paden men moest begaan. Men zal nu zelf de nieuwe paden moeten vinden. Het is geen glad verlopend proces; men maakt zich niet geleidelijk los van het oude gedrags- en denkpatroon en glijdt dan zonder schokken over in een nieuwe vorm. Men moet zich losscheuren van de oude zekerheden om met zoeken en proberen een nieuwe zekerheid op te bouwen. Negatie of afweer van gevoelens die nog te zeer verbonden zijn met het verworpen gedragspatroon, zijn op zulk een moment haast onvermijdelijke reacties. Maar waarom zouden die een blijvende gevoelsverarming te weeg moeten brengen?

methodisch uitgangspunt: het rolconflict

Dit boek, tweede waarschuwing, behandelt één aspect van de emancipatie, de positie van de vrouw in het arbeidsbestel en de mogelijke veranderingen daarin. Het doet dit vanuit een bepaalde methodische gezichtshoek. Het methodisch uitgangspunt ligt in de algemene verschillen tussen de rollen die mannen en de rollen die vrouwen vervullen in het arbeidsbestel (hfdst. II en III).

De aard en mate van participatie van de vrouw in het arbeidsbestel worden beschouwd als resultaat van een rolconflict. Een algemene - d.w.z. voor de man geschapen - beroepsrol botst met de gezinsrol van de

[p. 17]

vrouw. Het conflict uit zich op verschillende manieren op verschillende tijdstippen in het leven van de vrouw. Er is een aantal al dan niet, meer of minder geïnstitutionaliseerde oplossingen voorhanden. Geïnstitutionaliseerd betekent, dat een oplossing de vorm heeft aangenomen van een vast gedragspatroon dat steun vindt in geldende waarden en normen en dat onderworpen is aan effectieve sociale controle (dit alles wordt uitgewerkt in hfdst. IV).

Van een aantal sociale systemen, namelijk die systemen die ik van directe functionele betekenis acht voor het arbeidsbestel, zal ik de controlewerking nagaan. Deze systemen zijn: de subsystemen van het arbeidsbestel zelf (bedrijven), de overheid, belangenverenigingen, arbeidsbemiddeling, de georganiseerde beroepen- en beroepskeuzevoorlichting, het gezin van herkomst en het eigengevormde gezin, het onderwijs (hfdst. V tot en met XII). Welke oplossingen van het rolconflict favoriseren zij? Welke bestendigen zij, welke breken zij af, welke pousseren zij?

Het boek beoogt in Nederland beschikbaar empirisch materiaal vanuit deze gezichtspunten te ordenen en te interpreteren. Het zal een grote plaats inruimen aan de presentatie van gegevens. Om het uithoudingsvermogen van de lezer op niet te zware proef te stellen, zijn deze gegevens vanaf hoofdstuk V in kleine letter gezet. De lezer kan ze naar believen overslaan zonder de grote lijn te verliezen.

Een laatste waarschuwing nog. De methodische aanpak stelt grenzen aan het opnemen van data. Men verwachte dus niet een compleet overzicht te vinden van alle feiten en kwesties die toch voor het onderwerp van belang zijn. Ik heb geprobeerd met deze nog weinig benutte benadering een bijdrage te leveren; dat die voor verbetering en aanvulling vatbaar is, niemand weet het beter dan ik zelf.