De wiskunstenaars of 't gevluchte juffertje

De uitgaven van de Wiskunstenaars

1. De eerste druk van de Wiskunstenaars, of 't Gevluchte juffertje, kluchtspel door Pr. Langendijk. - verscheen t'Amsterdam. Bij de Erfgen: van J. Lescailje en Dirk Rank, op de Beurssluis, 1715. Met Privilegie. Langendijk karakteriseerde dus oorspronkelijk zijn stuk als kluchtspel; vergelijk voor de omzetting in blijspelvorm punt 3. Zie voor de afbeelding van de titelpagina blz. 3.

2. Uiteraard werd het spel herdrukt in de verzamelde Gedichten, in twee delen uitgegeven in 1721 bij de Weduwe B. Visscher. Deze uitgave van de verzamelde gedichten werd later overgenomen door J. Bosch, Boekverkooper in de Groote Houtstraat te Haarlem, bij wie in 1751 ook het derde deel en in 1760 tenslotte, na de dood van Langendijk (1756), het vierde deel uitkwam, met het achtergevoegde levensverhaal van de dichter. Intussen waren de eerste twee delen uitverkocht; daarom herdrukte Bosch ze, volgens zijn eigen mededeling, in een kleine, aanvullende oplage, vermoedelijk ook in 1760 of kort daarna. Zie zijn nabericht achter die tweede druk van het tweede deel, die niet gedateerd is: ‘Terwyl de twee eerste deelen van P. Langendijks Gedichten geheel uitverkogt waren, en ik nog eenige voorraad had van het derde en vierde Deel, ..., heb ik gereedelijk besloten, om dezelve 2 deelen op nieuw te Drukken; hoewel maar een klein getal Exemplaaren, op dat ik nimmer gelegenheid geeve of laate, dat de werken van eenen zo beroemden Dichter verre beneden haaren prijs moesten verkogt worden.’ Ik vermeld deze details hier enigszins uitvoerig, omdat in de tegenwoordige handboeken de bibliografische

[p. 27]

fout hardnekkig standhoudt, als zouden de verzamelde Gedichten van 1721 uit 4 dln. in plaats van 2 dln. bestaan, zie: Prinsen, Walch en Knuvelder.

In verband met deze geschiedenis wordt de uitgave van de Wiskunstenaars in de verzamelde gedichten van 1721 gewoonlijk de tweede druk genoemd; de vierde druk wordt dan de heruitgave in de tweede druk van de verzamelde gedichten (± 1760?). Tussen de tweede en de vierde druk staat historisch namelijk nog een afzonderlijke uitgave.

3. In 1730 gaf Langendijk zijn toneelspel opnieuw uit als een apart boekje bij David Ruarus, Boekverkooper. Te Amsteldam. Hij vermeldde het bij die gelegenheid op de titelpagina (zie de afbeelding op blz. 16) als de derde druk en noemde het toen niet langer een kluchtspel, maar een blijspel. Met het oog daarop, deelde hij de oorspronkelijke éénacter, zonder andere ingrijpende verandering, in, in drie bedrijven, n.l.: vs. 1-413, dus tot en met de heimelijke overbrenging van Izabel naar een aparte kamer (zie 13de toneel); vs. 414-673, het gedeelte, dat het grote dispuut aan tafel bevat (zie 19de toneel) en vs. 674-857, omvattend de schansscène en de ontknoping.

In de hiervóór genoemde vierde druk keerde de oude titel kluchtspel terug en verviel de indeling in drieën. Dat is te begrijpen uit het feit, dat de uitgever Bosch eenvoudig de uitgave van 1721 liet herdrukken. Latere uitgaven handhaven ook de oorspronkelijke vorm. Wat nu precies Langendijks eigen bedoeling is geweest, is niet bekend. Een indeling in drie bedrijven van het stuk, dat in totaal slechts 857 verzen omvat, lijkt mij, ook wat de dramatische structuur betreft, nogal geforceerd. Daarom volg ik bij mijn uitgave de oorspronkelijke opzet, als éénacter.

4. Na de heruitgave in de tweede druk van het tweede deel der verzamelde gedichten, verscheen nog een vijfde druk als apart boekje: te Amsteldam. Bij J. Helders en A. Mars, Boekdrukkers in de Nes 1784. Met Privilegie. Daarop zinspelen vermoedelijk Meyer (op blz. 275) die het juiste jaartal vermeldt, en Wolthuis (op blz. 57), die ten onrechte 1785 opgeeft. Vergelijk voor de afbeelding van de titelpagina blz. 28.

5. In de tweede helft van de negentiende eeuw krijgen de uitgaven van de Wiskunstenaars een ander karakter: ze werden in hoofdzaak bedoeld voor het middelbaar en hoger onderwijs en daartoe meestal voorzien van aantekeningen en een inleiding, onder de verantwoordelijkheid van een filoloog; in sommige zijn enkele aanstootgevende passages weggelaten. Zo werd in 1854 Langendijks kluchtspel opgenomen in de serie van het Klassiek Letterkundig Pantheon, door Dr. G.M. Slothouwer, in 1926 heruitgegeven en verzorgd door

[p. 28]

Titelpagina van de vijfde druk, 1784

[p. 29]

Dr. C.H. Ph. Meyer. Wolthuis vermeldt nog een ongedateerde uitgave van Dr. Dominicus, bij De Waelburgh te Blaricum en een uitgave van Dr. J. van der Valk, in de serie Voordrachtskunst bij de Hollandiadrukkerij. De filologisch belangrijke uitgave van G.W. Wolthuis verscheen in Meulenhoffs Bibliotheek van Nederlandse Schrijvers, nr. 26, ongedateerd. Het boekje dateert in ieder geval van na 1937, omdat de inleiding zijn artikelen uit 1936-'37 samenvat (zie hierna de literatuurlijst).

De hier gepresenteerde uitgave bij W.J. Thieme en Cie te Zutphen, in het Klassiek Letterkundig Pantheon, is gebaseerd op de tekst van de vierde druk en vervult de belofte, die ik gegeven heb in het voorbericht van mijn uitgave van de Don Quichot, in dezelfde serie (1973).

6. Vermeldingswaard is nog de vertaling in het frans door Jean Cohen, in de serie Chefs d'oeuvre des théâtres étrangers (Paris 1822). Merkwaardigerwijze heeft deze vertaler de derde druk met de indeling in drie bedrijven als uitgangspunt genomen, blijkens zijn titel: Les mathématiciens ou la jeune fille en fuite, comédie en trois actes. Wolthuis heeft deze vertaling gecontroleerd en in zijn aantekeningen betrokken: zie zijn uitgave op blz. 58.

7. De in mijn uitgave opgenomen illustraties van de 19de en de 23ste scène, behoren niet tot de oorspronkelijke uitgaven, maar zijn ingevoegd in de exemplaren van de 1e en 6e druk, die in de bibliotheek van de Maatschappij van Nederl. Letterk. te Leiden worden bewaard. De daaraan verbonden geschiedenis heeft G.W. Wolthuis uit de doeken gedaan, vgl. zijn uitgave blz. 58 en de hierna volgende literatuurlijst.