Multatuli Encyclopedie

[p. VII]

Voorwoord

In 1983 trof ik als kersvers voorzitter van het Multatuli Genootschap in de kelder van het door ons beheerde Multatuli Museum een merkwaardig tweedelig kastje aan van ongeveer 90 × 90 cm en 80 cm hoog. Beide helften bevatten twee houten laden met elk tientallen bundels in bruin pakpapier gerolde papiertjes die kennelijk als aantekenfiches hadden gefungeerd. De toenmalige conservator van het Museum, mevr. Lientje Roelfsema, wist te vertellen dat het hier een erfstuk betrof dat het Genootschap in 1964 had ontvangen uit de boedel van Kornelis ter Laan (1871-1963). Deze befaamde sociaal-democraat (‘de eerste rode burgemeester’ - 1914-1937 te Zaandam) had naast en tijdens zijn politieke loopbaan ook tal van naslagwerken gepubliceerd over dialectologie en folklore, en woordenboeken op het gebied van de letterkunde en de Nederlandse cultuur. Uit mijn vondst bleek dat hij kennelijk ook een groot deel van zijn leven bezig was geweest met het verzamelen van materiaal voor een Multatuli-encyclopedie. Het resultaat stond in de kelder: ongeveer 10.000 fiches, vaak in de vorm van onooglijke briefjes, afgescheurde enveloppen, achterkanten van al voor andere doelen gebruikte systeemkaarten, bloknootvelletjes en al wat een crisis-bewuste socialist nog meer aan bruikbaar oud papier onder handen kwam.

Ik herinner me dat ik al bij het eerste doorsnuffelen van de alfabetisch geordende bundels papiertjes trefwoorden tegenkwam waarvan ik dacht: hier had Stuiveling over moeten beschikken; hier ligt waardevolle informatie! Zo begint Multatuli Idee 95 (vw ii, 330) met: ‘Meidinger tout pur.’ Stuiveling tekent daarbij aan ‘Meidinger, Johann Heinrich -: Technicus (1831-1905); bouwde een naar hem genoemde kolenoven’ (vw ii, 787). Ongetwijfeld juiste informatie, maar deze Meidinger had niets te maken met het betreffende idee. Ter Laan had onder de M een fiche dat ‘Meidinger’ verklaart als de 19de eeuwse benaming voor een algemeen bekende anekdote; zie verderop in dit boek voor de nadere ontraadseling van de term.

Onder meer door de aanwezigheid van een drukproef voor de titelpagina werd het duidelijk dat Ter Laan al naar een uitgever op zoek was geweest, maar dat zijn pogingen gestrand waren. Natuurlijk had binnen Ter Laans maatschappijvisie Multatuli destijds nog vooral de statuur van grote voorganger en bevrijdend denker; voor hem moet de beoogde Encyclopedie dan ook zeker mede betekenis hebben gehad binnen de typisch vooroorlogse opvatting van ‘arbeidersontwikkeling’.

Mij hield vanaf dat moment vooral de vraag bezig of op basis van dit materiaal niet een waardevol naslagwerk voor vandaag gemaakt kon worden, dat tevens de rol van ‘zakenregister’ zou gaan vervullen bij de nog te voltooien Volledige Werken.

Ik realiseerde me zeer wel dat daartoe nog heel veel werk verzet zou moeten worden. Ten eerste was Ter Laan zeker niet helemaal gereed gekomen met zijn kopij; ten tweede verwees hij uiteraard naar in zijn tijd beschikbare uitgaven, terwijl nu een uniforme oriëntatie op de nieuwe dundrukeditie (de vw) voor de hand lag.

[p. VIII]

Maar de oorspronkelijke opzet van Ter Laans werk had toch veel aantrekkelijks. Niet alleen gaf hij vaak verrassend volledige informatie over de meest uiteenlopende soorten trefwoorden, maar ook citeerde hij met kwistige hand Multatuli's meest puntige opinies over de brandende kwesties van zijn dagen. Daarmee kon een uitgave van zijn werk ook een smakelijk lees- en bladerboek opleveren, dat lezers van vandaag een eerste kennismaking biedt met Multatuli's ongeëvenaarde formuleringskunst en zijn vrijgevochten manier van denken. Natuurlijk moest het bestand van gegevens daartoe aangepast worden.

Ter Laan gaf toelichting bij de volgende lemma's:

1.	woorden en uitdrukkingen in vreemde talen;
2.	bijbelse namen en uitdrukkingen;
3.	mythologische figuren;
4.	geografische namen;
5.	historische figuren;
6.	begrippen die een rol spelen in het werk van Multatuli;
7.	figuren uit het leven van Multatuli;
8.	publicisten over Multatuli;
9.	literatuur over Multatuli.

Het was al dadelijk duidelijk dat rubrieken als 8 en 9 uitgebreid moesten worden met nieuwe gegevens van na Ter Laans overlijden. De eerste vijf rubrieken konden daarentegen wel enige besnoeiing verdragen, gezien het nieuwe publiek waarop wij zouden mikken en de ruime beschikbaarheid voor de geïnteresseerde lezer van algemene encyclopedieën en naslagwerken.

Al spoedig kon ik mr. F. Procée, destijds werkzaam bij het Prins Bernhard Fonds, voor het plan interesseren, na hem te hebben meegetroond naar de morsige maar romantische rommelkelder van ons Museum. Na invulling van de nodige aanvraagformulieren en het schrijven van een ‘projectprofiel’ kwam nog hetzelfde jaar f54.000 beschikbaar om twee junior-medewerkers aan te stellen. Er werd uit de Bestuursleden van het toenmalige Multatuli Genootschap een begeleidingscommissie samengesteld, bestaande uit dr. Gerard Huygens, prof. dr. Hans de Leeuwe, dr. Eep Francken en ondergetekende. Twee jonge onderzoekers die enthousiast aan het werk wilden, waren gauw gevonden: drs. Bart Bos, een afgestudeerde, maar vooralsnog werkloze neerlandicus en drs. Maarten van Vliet, bioloog en bevlogen Multatuliaan. Met name Eep Francken en ik onderhielden intensief contact met de werkers in het veld, en al spoedig hadden we een stappenplan uitgewerkt, dat de goedkeuring kreeg van prof. dr. Eddy Grootes, die namens het pbf op afstand het project bevaderde.

Het plan omvatte:

1.	Selectie van het materiaal. Uit het databestand van Ter Laan zouden alle trefwoorden verwijderd worden die in gemakkelijk toegankelijke naslagwerken konden worden opgezocht.
2.	Bijstelling. Alle feitelijke gegevens van Ter Laan moesten gecontroleerd en zo nodig gecorrigeerd worden.

[p. IX]

3.	Verwijzing naar de vw. Alle lemma's zouden naar vindplaatsen in de Volledige Werken moeten verwijzen en wel zo volledig mogelijk.
4.	Herschrijving. De hier en daar wat gedateerd aandoende stijl van de auteur zou omgezet worden in zakelijk eigentijds taalgebruik.
5.	Aanvulling. De gegevens van Ter Laan zouden uitgebreid worden met namen en begrippen uit de periode na 1963.

We hoopten toen nog dat deze klus binnen enkele jaren geklaard zou kunnen worden, om de 100-jarige herdenking van Multatuli's dood in 1987 onder meer te kunnen vieren met de verschijning van Ter Laans Multatuli-encyclopedie.

Het was natuurlijk ook zaak een geïnteresseerde uitgeverij te vinden; de toen nog in Den Haag zelfstandig gevestigde uitgeverij Nijgh en Van Ditmar bleek bereid het boek op de markt te brengen als er subsidie voor de uitgave zou komen en als de omvang binnen de perken gehouden kon worden. De gevraagde subsidie werd door wvc toegekend.

Hoe gelukkig deze vliegende start ook was, vanaf dat moment heeft het project ook heel wat tegenslag te verwerken gekregen. Om een enkel voorbeeld te noemen: omdat de aangestelde medewerkers in Utrecht woonden, leek het een praktische zet het Ter Laan-bestand onder te brengen op de handschriftenkamer van de Utrechtse U.B. Toen bleek echter dat Bos en Van Vliet daar maar op zeer beperkte tijden terecht konden en geen toestemming kregen om de kaartjes van Ter Laan te fotokopiëren...

Maarten van Vliet vond, voor hem gelukkig, al spoedig een baan en moest het werk voor de encyclopedie stopzetten. In zijn plaats vonden we drs. Astrid Joosse, neerlandica, bereid zijn werk voort te zetten. Ook Bart Bos vond kort daarop werk, bij een streng particulier instituut voor voortgezet onderwijs, een aanstelling die hem officieel tijd zou laten om aan Ter Laan verder te werken; pas veel later drong het tot de begeleidingscommissie door dat zijn leraarsfunctie hem in feite meer dan volledig opeiste. Astrid Joosse trouwde, verhuisde naar Enschede en bouwde daar - ook in dit geval tot haar persoonlijk geluk - in ultrakorte tijd een groot gezin op, dat haar echter maar weinig gelegenheid liet om haar taak binnen de gevraagde periode te voltooien.

Toch ontstond in de loop van een reeks jaren, zeker toen de uitgeverij op kosten van het project eenmaal een pc ten huize van Astrid (Lips-)Joosse had geïnstalleerd, een uitdraai op stroken van wat de inhoud van de nieuwe uitgave moest worden. Die strokenproef werd per portie van één letter rondgestuurd langs de leden van de begeleidingscommissie (Huygens, De Leeuwe, Francken en ik) die elk in de marge aanvullingen, verbeteringen en suggesties noteerden (in niet altijd even leesbare handschriften) en ook elkaars aantekeningen weer van correcties en commentaar voorzagen. Onnodig te zeggen dat deze strokenproef, compleet met een groot aantal daaraan bevestigde of tussengevoegde aanvullingen, een bont ratjetoe vormde, dat zelf weer heel nodig aan finale redactie toe was.

Enkele jaren werd het stil om het project, met name ook omdat uitgeverij Nijgh, inmiddels naar Amsterdam verhuisd en in andere handen overgegaan, op een gegeven ogenblik afhaakte en de gelden van het Prins Bernhard Fonds uitgeput raakten.

Met grote moeite zijn bestuursleden van het Multatuli Genootschap er in de prille ja-

[p. X]

ren negentig toch in geslaagd een aantal nieuwe sponsors voor de uitgave te interesseren; ook werd een nieuwe uitgever, de sdu, bereid gevonden het boek op de markt te brengen.

Toch zou het plan in de goede bedoelingen zijn blijven steken als we tenslotte niet met drs. Chantal Keijsper in contact waren gekomen, die met verve en ongekende toewijding bereid en in staat bleek de chaotische kopij haar definitieve electronische vorm te geven, compleet met alle zetinstructies.

Ook haar viel die taak, toen zij zich er eenmaal met hart en ziel aan gezet had, nog behoorlijk zwaar: vooral het consistent uitwerken van het enorme gegevensbestand bleek nog een geweldige inspanning te vergen; talloze lemma's dienden op een consequente manier naar elkaar te verwijzen; alle citaten moesten nagetrokken worden, verwijzingen naar het vw gecontroleerd en alle afspraken zonder uitzonderingen worden doorgevoerd; bovendien heeft zij zelfs nog eigener beweging een uitvoerig register samengesteld, dat de uitgebreide informatie in dit boek uiteraard nog toegankelijker maakt.

Op deze plaats mag de zetter, de heer B.L. van Popering, niet ongenoemd blijven; zonder zijn inspanningen zou dit boek nog aanzienlijk langer op zich hebben laten wachten.

Maar dank zij dit jarenlange werk ligt er nu dan ook een boek dat in onze ogen op een verantwoorde manier zijn dubbele rol kan vervullen: als naslagwerk op Multatuli's voor de pers geschreven werk en op zijn brieven, maar ook als onderhoudende alfabetische kennismaking met diens denkwereld.

Het is nu aan de gebruiker om met dit nieuwe instrument het oeuvre van Eduard Douwes Dekker verder te exploreren.

Ons rest nog de verschillende personen en instanties dank te zeggen die deze uitgave hebben mogelijk gemaakt:

het Prins Bernhard Fonds

het ministerie van wvc (nu ocw)

het Cultuurfonds van het Bouwfonds der Nederlandse Gemeenten

Burgemeester Gruyters van Lelystad

de gemeente Zaanstad

de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde

de familie Ter Laan

Prof. dr. H. van den Bergh

editeur der

Volledige Werken xvi-xxv