Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

[p. 15]

Het groot geheim

Lees maar, er staat niet wat er stond. Deze variant op een wel zeer bekende regel uit het fameuze gedicht ‘Awater’ (1934) zou als typering kunnen gelden van de esthetische en intellectuele genoegens die de in 1993 verschenen ‘historisch-kritische uitgave’ van Nijhoffs complete dichtwerk de lezer te bieden heeft. Vooropgesteld dat die lezer een meer dan gewone belangstelling koestert voor het oeuvre van een der grootsten uit de Nederlandse poëzie van de twintigste eeuw.

De door W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn samengestelde uitgave bevat alle gedichten van Nijhoff, in alle bekende en geautoriseerde versies. Dat wil zeggen dat wij hier ook ongepubliceerde teksten - jeugdwerk bij voorbeeld - aantreffen, en talloze varianten, van een enkel woord tot gehele strofen. En dat ons bij gevolg een blik wordt gegund op een aantal fasen in de totstandkoming van de gedichten die wij in de gewone leeseditie van de Verzamelde gedichten tegenkomen. De presentatie van al deze gedichten en varianten, in een monumentale driedelige editie van te zamen 1750 bladzijden, gaat vergezeld van uitvoerige commentaar betreffende de publikatiegeschiedenis van Nijhoffs dichterlijke werk en technische beschrijvingen van de gebruikte bronnen. Daarnaast bevat ze een primaire en een secundaire bibliografie: een uiterst nuttige opsomming van alles wat er over werk van Nijhoff geschreven is. De editeurs - beiden afkomstig uit de school van A.L. Sötemann, die de historisch-kritische editietechniek in Nederland introduceerde met zijn uitgave, in 1979, van de gedichten van J.C. Bloem - beschouwen het produkt van hun filologische acribie als ‘niet meer dan een databank’. Erg opwindend klinkt dat niet, maar wij mogen dankbaar zijn voor hun werk. Want hoeveel leesavonturen worden er niet mogelijk door deze wetenschappelijke Nijhoff-editie. Een voorbeeld.

Eind 1916, begin 1917, schreef Nijhoff het volgende gedicht, dat ik citeer uit de editie van Van den Akker en Dorleijn:

[p. 16]

De soldaat die Jezus kruizigde

 

Wij sloegen hem aan 't kruis. Zijn vingers grepen

 

Wild om den spijker toen 'k den hamer hief -

 

Maar hij zei zacht mijn naam en: ‘Heb mij lief -’

 

Liefde als een gruwelijk geheim begrepen.

 

 

 

Ik wrong een lach weg dat mijn tanden knarsten,

 

En werd een gek die bloed van liefde vroeg:

 

Ik had hem lief - en sloeg en sloeg en sloeg

 

Den spijker door zijn hand in 't hout dat barstte.

 

 

 

Nu, als een dwaas, een spijker in de hand,

 

Trek ik een visch - zijn naam, zijn monogram -

 

In iedren muur, in iedren balk of stam,

 

Of in mijn arm, of, hurkend in het zand

 

 

 

En antwoord, als de menschen mij wat vragen:

 

‘Hoor je den dreun van verre hamerslagen?’

Het gedicht beleefde zijn eerste publikatie in de tweede jaargang van Het getij, mei 1917. Wie deze eerste versie vergelijkt met de tekst zoals hij nu in de gewone editie van de Verzamelde gedichten te lezen valt, kan zich verbazen over een aantal verschillen, - waarvan de vervanging van een z door een s in ‘kruizigde’ wel de minste betekenis heeft.

In plaats van de oorspronkelijke regel vier, die enerzijds het wat afstandelijke karakter van een toelichting heeft (de liefde waar de gekruisigde om vraagt, kan niet anders worden opgevat dan als een ‘gruwelijk geheim’) en die anderzijds door dat al te expliciete, beschrijvende en kwalificerende woord ‘gruwelijk’ minder evocatief is dan hij op grond van puur dichterlijke suggestie zou kunnen zijn, in plaats van die nog niet helemaal op zijn plaats gevallen regel schrijft Nijhoff zeven jaar later, in 1924:

En 't groot geheim had ik voorgoed begrepen.

[p. 17]

De ‘gruwelijkheid’ van het geheim is in ‘grootheid’ veranderd, waardoor het numineuze, dat doet beven én fascineert, niet langer eenzijdig, als iets afschrikwekkends, geduid wordt. En bovendien: de afstandelijke predikatieve toevoeging, met behulp van een voltooiddeelwoordconstructie, is omgeslagen in een persoonlijke zegging: ik had het groot geheim voorgoed begrepen.

Dit laatste is voor de uiteindelijke betekenis van het gedicht van groot belang. Al in deze eerste strofe van ‘De soldaat die Jezus kruisigde’ gaat het om de beslissende ontmoeting van twee personen. ‘Wij sloegen hem aan 't kruis’, staat er. Maar uit dat collectief maakt zich al spoedig, in de tweede regel, een ‘ik’ los (eigenlijk een weinig nadrukkelijk aanwezige ‘'k’, instrument van een gezamenlijke wil), die door Jezus in de regel daarna meteen bij zijn naam wordt genoemd. Regel vier spreekt vervolgens ook met nadruk, conform het metrum, van ‘ik’. Hij heeft het begrepen; hij is gegrepen. Het valt moeilijk hier nu niet aan dat bekende sonnet van de door Nijhoff bewonderde Revius te denken, ‘Hy droech onse smerten’:

T'en sijn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten,
[...]
Ick bent, o Heer, ick bent die u dit heb gedaen

Welke veranderingen zien we nog meer?

Waar in de negende regel aanvankelijk stond: ‘Nu, als een dwaas, een spijker in de hand’ schreef Nijhoff later: ‘Nu, als een dwaas, een spijker door mijn hand’, waardoor het gedicht plotseling een bijzonder emotionerende, verbijsterende betekenis krijgt: de soldaat houdt niet alleen een spijker vast, als een soort schrijfstift; nee, hij is zelf gewond, op de wijze van de gekruisigde. Hij heeft een radicaal antwoord gegeven op het tot hem gerichte ‘Heb mij lief’. Zoals Jezus hém bij zijn naam noemde, zo schrijft deze soldaat nu zelf overal de naam van degene die hem riep en daarmee als het ware voor altijd aan zich vastklonk. Identificatie is onontkoombaar gebleken.

Bijzonder duidelijk wordt dat in de laatste regel van het definitieve gedicht, waar Nijhoff ‘En antwoord, als de menschen mij wat vragen: / Hoor je den dreun van verre hamerslagen?’, vervangen heeft door: ‘En antwoord als de menschen mij wat vragen: / Hij heeft een spijker door mijn hand geslagen’.

[p. 18]

Dat is een ongelooflijk krachtig en prachtig slot, trefzeker, nagelvast. En het is fascinerend om te zien, dat de laatste regel van Nijhoffs gedicht zich niet uit de regels één tot en met dertien naar buiten heeft kunnen werken dan nadat ‘een spijker in de hand’ veranderd was in ‘een spijker door mijn hand’.

In de eerste versie van het gedicht dreunen de hamerslagen uit het verleden nog na en staat het slot van ‘De soldaat die Jezus kruisigde’ in het teken van een schuldbesef dat moeilijk te rijmen valt met de liefdesdaad die de soldaat in zijn ‘gekte’, zijn furor, al hamerend dacht te stellen. De slotregel van Nijhoffs laatste versie is ook daarom zoveel beter, omdat hij duidelijker overeenstemt met het mystieke, en zelfs wel enigszins erotische, karakter van de gebeurtenis op Golgotha. De vervoering van toen (‘gek’) is in een gelukzalige gelatenheid (‘dwaas’) verkeerd. De toestand waarin de soldaat van toen nu verkeert, is niet zonder pijn; niet zonder verlangen ook. Maar de zachtheid en de overgave die uit zijn situatie spreken, en die samenhangen met een verregaande vorm van identificatie met de gekruisigde, zijn toch eerder met de eerste twee strofen te verbinden dan het schuldgevoel - dat weer even aan Revius' sonnet herinnert - waarop de laatste regel van de eerdere versie duidt.

Zo dus luidt het definitieve gedicht voluit; zo kwam het in 1924 in de bundel Vormen terecht:

Wij sloegen hem aan 't kruis. Zijn vingers grepen
Wild om den spijker toen 'k den hamer hief -
Maar hij zei zacht mijn naam en: ‘Heb mij lief -’
En 't groot geheim had ik voorgoed begrepen.

Ik wrong een lach weg dat mijn tanden knarsten,
En werd een gek die bloed van liefde vroeg:
Ik had hem lief - en sloeg en sloeg en sloeg
Den spijker door zijn hand in 't hout dat barstte.

Nu, als een dwaas, een spijker door mijn hand,
Trek ik een visch - zijn naam, zijn monogram -

[p. 19]

 

In ied'ren muur, in ied'ren balk of stam,

 

Of in mijn borst of, hurkend, in het zand

 

 

 

En antwoord als de menschen mij wat vragen:

 

‘Hij heeft een spijker door mijn hand geslagen.’

Lees maar, nu staat er wat er staat.