Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

[p. 7]

Koffiedik

[p. 9]

Koffiedik

In Aken, dicht bij Ponttor, de middeleeuwse stadspoort, woonde mijn oudtante Marie. Ik heb haar gekend in de tweede helft van de jaren vijftig. Haar Rijnlandse dialect, het Öcher Platt, verschilde maar weinig van ons Kerkraads. Tante Marie was weduwe en zij had ook geen hond. Dat nam niet weg, dat ik in haar bijzijn graag het volgende versje zei:

Mienne nònk va Pònk
deë hauw inne hònk,
deë sjieset loeter kaffejrònk.

(Mijn oom uit Pont
die had een hond
die poepte alleen maar koffiedik.)

Het was een gangbaar kinderversje en men kan het met een paar kleine varianten nu ook aantreffen in het vorig jaar verschenen woordenboek van het Kerkraads dialect. Kinderversjes zijn dikwijls zo helder als koffiedik, en dat geldt natuurlijk ook voor de geciteerde regels, die nu ik erover nadenk, het vermoeden wettigen dat die merkwaardige oom, met zijn nog merkwaardiger hond, deel uitmaakte van het gilde der mannelijke heksen. Kon hij in poep de toekomst zien? Koffiedik en excrementen: dat is niet alleen een verbintenis op plastische gronden, maar ook op het vlak van de primitiefste magie. De Romeinse haruspex las aan de nog warme ingewanden van het offerdier af, hoe kwade voortekenen geneutraliseerd konden worden. Het ligt in dezelfde sfeer.

Een versje over een tovenaarachtige oom - zo vat ik die regels uit mijn kindertijd nu op. Misschien komt dat ook wel, doordat ik mij het heimwee herinner dat mij overviel, toen ik een nacht bij mijn tante Marie zou logeren en zij zich, vlak voor ik naar bed moest, zeer geconcentreerd de kaart ging leggen. Zij tuurde naar de

[p. 10]

azen, boeren, harten en ruiten voor zich op tafel en mompelde wat. Ik zag haar gerimpelde hoofd, haar bruine vingers, de sigaret tussen haar bleke lippen en het dunne, rafelige haar, waar zij 's middags nog een paar krullen in had staan draaien met een hete tang. Nu denk ik: zij speelde patience. Maar toen was er plotseling een angst waarover niet te spreken viel. Ik wilde naar huis, maar moest eerst nog een nacht in de slaapkamer, tussen hoge kasten en commodes, waar het getsjielp van de trams mij nog lang uit de slaap hield. Het klonk als het slijpen van messen.

Onlangs kocht ik in Aken de Aachener Sprachschatz, en daarin las ik bij het woord kaffiejronk: ‘Miene Nonk Fonk uus Ponk, deä fresst at luuter kaffiejronk’.

Uw verrassing is de mijne. Aan de andere kant van de grens bleek de hond van mijn oom geen koffiedik te poepen, maar te vreten. Daar is de clou dus: Wat een zuinige hond! Ze hebben hem al zo ver dat hij koffiedik lust. Zo'n hond kost je niks.

U zult begrijpen welke versie ik de mooiste vind. Als ik moet kiezen tussen het eendimensionale versje uit het Akens woordenboek en de desnoods een beetje platte, maar toch ook wel magische regels die ik mij herinner, dan kies ik voor die laatste, Kerkraadse versie. Om de minder rationele strekking daarvan.

Natuurlijk neemt dit alles de vraag naar de primaire versie niet weg. Het rijmpje uit Aken zou zijn authenticiteit kunnen staven met het simpele feit, dat Ponttor nu eenmaal in die stad gelegen is: waarschijnlijk is het versje daar dus ook ontstaan. Maar een sluitend bewijs is dat niet. Er kan ook in Aken een ‘vulgairder’ variant hebben bestaan, over een wel degelijk koffiedik poepende hond. Het is nu eenmaal zo, dat kinder- en bakerversjes uit zeer verschillende residuen kunnen bestaan: uit resten van burgerlijke wijsheid, van waarden en deugden die men kinderen graag bijgebracht zag. Maar evenzogoed uit bezinksels van oeroude, magische of mythische gedachten over leven en dood. Of uit vervormde herinneringen aan historische gebeurtenissen. En dan is er natuurlijk ook nog de mogelijkheid van doodgewone nonsens en van allerlei mengvormen en contaminaties.

In Een koetje en een kalfje van Marie-Cécile Pulles heb ik weer een groot aantal versjes bij elkaar gezien. Het mythische ‘Herder laat je schaapjes gaan!’, met die boze wolf erin, die ‘tussen twee ijzeren

[p. 11]

tangen / tussen de zon en tussen de maan’ gevangen zit, wordt er gevolgd door het burgerlijke ‘Suja suja kindje, wat ben je toch weer stout’. En op het liedje van de magische zevensprong, waarin iemand kan dansen als een edelman, volgt deze vermaning: ‘Ik zei d'r van Jaap; ik zei d'r van Jaap; / ik zei d'r van Jaapje sta stil!’ Het is alsof we hier aanwezig zijn bij de arrestatie van een boef. Dat althans kan worden afgeleid uit Jaapjes repliek: ‘Ik heb van mijn leven geen kwaad gedaan!’

De geheimzinnigheid van veel kindersversjes die we uit de traditie kennen, heeft iets bijzonder aantrekkelijks en het is dan ook verbazingwekkend dat het tot 1985 heeft moeten duren, vooraleer een schrijver het aandurfde zelf nieuwe bakerrijmpjes te gaan schrijven. Ik doel op het werk van Ienne Biemans. Dat zijn bakerversjes van iemand die wij met naam en toenaam kennen: een paradoxaal gegeven, waarop de titel van Biemans' boek dan ook een toespeling maakt - als ik het goed zie. Mijn naam is Ka, ik denk dat ik besta. Wie bakerrijmen schrijft, in het verlengde van een anonieme traditie, zou daar bijna zijn naam door verliezen en gaan twijfelen aan zijn vleselijke bestaan.

Geheimzinnigheid en anonimiteit gaan in de traditionele kindergedichten hand in hand. Die anonimiteit is zo eerbiedwaardig, dat menig auteur ze zou willen bereiken. Het geschrevene dat gemeengoed wordt. In de derde of vierde klas van de lagere school leerde ik een gedicht over een torenhaan, waarvan ik nu nog een groot gedeelte kan opzeggen. Ik herinner het mij zo:

Moet je horen: op de toren,
op de toren stond een haan,
stond een haan met gouden veren
dag aan dag te koketteren.
En de dorpse kippenschaar -
ik denk wel duizend bij mekaar -
keek eerbiedig naar de top
van de hanetoren op.
‘Kieleka,’ zei een patrijsje,
een lieftallig parelprijsje,
‘ik respecteer
toch de moed van die meneer.’

[p. 12]

 

En een Barnevelder zei:

 

‘Van een stoer geslacht zijn wij.

 

Maar die haan staat bovenaan,

 

zo heel hoog en zo heel vrij.

 

Hem behoort de heerschappij.’

Heel lang heb ik niet geweten wie de dichter van deze regels was. Tot ik vorig jaar een schoolboekje in handen kreeg uit de reeks De taaltuin, en daar stond het in; als erfenis blijkbaar van een oudere methode, want De taaltuin, zag ik, was nooit mijn taalboekje geweest. Het gedicht, negenentwintig regels lang, bevatte een paar varianten. Zo riep het patrijsje niet ‘Kieleka’, zoals ik mij meende te herinneren, maar ‘Kiekelak’, en was het geen ‘parelgrijsje’ maar een ‘kippemeisje’, wat heel vreemd is omdat patrijzen nu eenmaal geen kippen zijn. Maar, en daar gaat het mij nu om, het boekje vermeldde de naam van de auteur: Jan H. de Groot. Van hem zijn mij dus jarenlang regels in het hoofd gebleven, zonder dat ik wist wie ze geschreven had.

Soms heeft het toeval aardige dingen voor ons in petto. De kro nodigde mij kort na mijn ontdekking uit voor een tweetal radiogesprekken met Jan H. de Groot. En het bijzondere was nu, dat De Groot, geboren in 1901, mij zeer veel interessants over zijn leven en werk wist te vertellen, maar toen ik zijn regels over de torenhaan voor hem opzei, herkende hij ze niet. Het gedichtje dat jarenlang anoniem in mijn hoofd gezeten had, was ook voor de maker anoniem geworden. Amusante regels die hij niet meer thuis kon brengen zonder er zijn eigen bundels op na te slaan. ‘Moet je horen’, zo begint het gedicht. Misschien wil het inderdaad onafhankelijk van zijn maker in de mondelinge overlevering blijven voortbestaan.

Er gaat mij tot slot ook nog dit door het hoofd. Er bestaat ogenschijnlijk een kloof tussen onze kinderversjes en de poëzie die we als volwassenen lezen en schrijven. Die afstand zou zo groot niet hoeven te zijn. Goede poëzie heeft met name haar magische kant gemeen met het kindergedicht. Zij respecteert het raadsel, wat nog iets anders is dan dat zij raadseltjes opgeeft.

Misschien mag ik de dichterlijke hang naar de anonieme poëzie, die ik ook hier weer op het oog heb, nog even toelichten met een voorbeeld van Nederlands-Duitse makelij. In 1983 nam mijn vriend

[p. 13]

de dichter Oskar Pastior, afkomstig uit het Duitstalige Siebenbürgen in Roemenië, deel aan Poetry International, en dus ook aan het vertaalproject van dat festival, die keer gewijd aan het werk van Remco Campert. Ook ik was daarbij betrokken. Een van de gedichten die werden vertaald was ‘Eeuwig Stalingrad’. Het evoceert een verlaten wereld, de wereld van een kind in oorlogstijd, ver van zijn ouders in veiligheid gebracht op het platteland. Of beter: het brengt iets van die wereld via de herinnering en via een recente ervaring opnieuw in beeld. Het begint zo:

Ik loop door het bos
dichte lucht geluidloze dag
sneeuw die onverstoorbaar valt
vogel die niet klapwiekt
bijlslag die niet knalt
geen spoor van iets
alleen een tere geur van rook
van een vuur dat ergens brandt

Oskar Pastior maakte daarvan:

Ich gehe durch den Wald
der Himmel ist zu, kein Laut kommt an den Tag
ungerührt fällt der Schnee
ein Vogel federlos
ein Beil mundlos
keine Spur von nichts
nur eine Ahnung wie Rauch in der Luft
von einem Feuer, das irgendwo brennt

Ik zou bijna zeggen: deze vertaling is nog beter dan het origineel. Maar dat klinkt wat flauw. In ieder geval bevat Pastiors versie deze prachtige vondst. Waar Campert schrijft:

sneeuw die onverstoorbaar valt
vogel die niet klapwiekt
bijlslag die niet knalt

[p. 14]

schrijft Pastior:

ungerührt fällt der Schnee
ein Vogel federlos
ein Beil mundlos

waarmee hij een toespeling maakt op het traditionele volkse raadsel, dat ook kinderen kennen:

Es flog ein Vogel federlos
auf einen Baum blattlos,
da kam die Frau mundlos
und frass den Vogel federlos.

Vraag: wat is dat voor een vogel en wat is dat voor een vrouw? Antwoord: de sneeuw en de zon. Zo, door deze toespeling, door het oude raadsel in Camperts gedicht te incorporeren, wordt de emotionerende raadselachtigheid van het landschap in het oorspronkelijke gedicht op een subtiele wijze geïntensiveerd. De situatie krijgt iets tijdeloos, wat heel goed past bij de sfeer die Remco Campert in ‘Eeuwig Stalingrad’ weet op te roepen.

Bij Gerrit Kouwenaar zag ik iets wat hier een beetje op lijkt. In een gedicht uit 1956 of 1957, met de titel ‘november 1956’ reflecteert hij over de Hongaarse opstand van dat jaar. En in die beeldende overpeinzing, vol paradoxen, is daar dan plotseling het ‘huis op het ijs / van de man die niet wijs was’: een verwijzing naar de tragedie, het fiasco van de politieke dooi. Zelf ken ik dat onvoorzichtige mannetje uit een kindergedicht van Han G. Hoekstra, maar uit het boek van Marie-Cécile Pulles is mij nu gebleken dat het ook al voorkomt in een versje uit de anonieme traditie, terwijl er zeker ook een echo in te horen valt van Mattheus 7:26: ‘En een ieder die deze mijn woorden hoort en ze niet doet, zal gelijken op een dwaas man, die zijn huis bouwde op het zand. En de regen viel neer en de stromen kwamen en de winden waaiden en sloegen tegen dat huis, en het viel in, en zijn val was groot.’

Ach, du lieber Augustin, alles ist hin. Maar dat is een ander versje.