Leiden en Westelijk Rijnland

[p. V]

Voorbericht van de Rijkscommissie.

De Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, samengesteld en uitgegeven vanwege de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, behandelt:

a. alle bestaande aardwerken en bouwwerken alsmede onderdeelen en overblijfselen daarvan, die ouder zijn dan 1850 en in eenig opzicht van belang uit een oogpunt van geschiedenis en kunst;

b. alle voorwerpen die aan juistgenoemde eischen voldoen en op eenige wijze in verband staan met een aard- of bouwwerk als bedoeld onder a.

Voorts worden in het kort vermeld openbare en particuliere verzamelingen op het gebied van geschiedenis en kunst, en wel, wat particuliere verzamelingen aangaat, voornamelijk dezulke, die door hun betrekkingen tot plaats en omgeving zelf het karakter hebben verkregen van een onroerend goed.

De monumentenbeschrijving heeft ten doel den kunstschat, die het vaderlandsch erfdeel is, zoo getrouw mogelijk in woord en beeld vast te leggen en in wijden kring bekend te maken. Samenvattende kunsthistorische beschouwingen zoeke men niet in de monumentenbeschrijving, wel het materiaal daarvoor. De opgaaf van litteratuur is beperkt tot datgene, wat bij de samenstelling van den tekst met vrucht is geraadpleegd. Onderzoek in archieven is in beginsel uitgesloten. In het onderhavige geval heeft de samensteller echter wel de topografische verzameling van het gemeentelijke archief te Leiden doorgenomen. Oude afbeeldingen zijn slechts vermeld, wanneer zij van bijzonder belang zijn voor een vroegeren toestand.

De spelling van de aardrijkskundige namen volgt de Lijst van Aardrijkskundige Namen, die in 1936 door het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap is uitgegeven. De beschrijving is ingedeeld naar gemeenten en hun onderdeelen in alfabetische rangorde. De monumenten zijn verder als volgt ingedeeld:

Voorhistorische, vroeghistorische en Romeinsche oudheden.

De monumenten van de Middeleeuwen en daaropvolgende tijdperken in deze groepen:

Verdedigingswerken,

Bruggen, sluizen, grenssteenen, pompen e.d.,

Wereldlijke openbare gebouwen,

Kerkelijke gebouwen,

[p. VI]

Gebouwen van liefdadigheid, onderwijs, wetenschap en kunst,

Particuliere gebouwen als woonhuizen, pakhuizen, industriemolens,

Musea, particuliere verzamelingen, varia.

De eigenlijke beschrijving wordt voor zoover noodig voorafgegaan door een overzicht van de voorhanden geschiedkundige gegevens, en gevolgd door een bouwgeschiedenis of overzicht van de bouwperioden, gelijk de schrijver die aanneemt te mogen reconstrueeren aan de hand van de schriftelijke gegevens en de gegevens, die het monument zelf oplevert.

Dateeringen worden kortsheidshalve aangeduid door een eeuwcijfer, zoo noodig gevolgd door een letter A of B voor de eerste of de tweede helft van de eeuw of door een van de letters a, b, c of d voor een van de vierendeelen van de eeuw.

De woorden ‘rechts’ en ‘links’ zijn gebruikt in de gewone subjectieve beteekenis behalve in heraldische beschrijvingen.

Na deze algemeen voor de Geïllustreerde Beschrijving geldende opmerkingen, dient ten aanzien van het onderhavige deel nog het volgende gezegd:

Het grondgebied, dat hier wordt behandeld, omvat de gemeenten Alkemade, Benthuizen, Hazerswoude, Hillegom, Katwijk, Koudekerk, Leiden, Leiderdorp, Leidschendam, Leimuiden, Lisse, Noordwijk, Noordwijkerhout, Nootdorp, Oestgeest, Rijnsaterwoude, Rijnsburg, Sassenheim, Valkenburg, Voorschoten, Wassenaar, Warmond, Zoetermeer en Zoeterwoude. Tengevolge van de krijgsgebeurtenissen in Mei 1940 bezit de gemeente Valkenburg geen enkel monument meer, al heeft het dorp ook een buitengewone beteekenis gekregen door de oudheidkundige ontgravingen, welke sindsdien door Prof. Dr. A.E. van Giffen zijn ingesteld, ontgravingen, die eenige opeenvolgende Romeinsche vestingen aan het licht hebben gebracht, alsmede de grondslagen van de middeleeuwsche parochiekerk, waarvan vóór Mei 1940 nog maar een gering deel uit een van de allerlaatste bouwperioden over was.

Het gebied van de opgesomde gemeenten is historisch en kunsthistorische zoo weinig een zelfstandige eenheid geweest, dat er geen reden bestaat om op de gebruikelijke wijze een Inleiding te wijden aan naam, wereldlijke en kerkelijke geschiedenis en verdere bijzonderheden van de behandelde streek.

De verantwoordelijke samensteller van den tekst is Dr. E.H. ter Kuile, ambtenaar aan het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, thans met den rang van conservator. De beschrijving van de schilderijen is echter in hoofdzaak van de hand van Dr. H. Schneider, lid van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, behalve voor zoover het de portretten op de Universiteitsbibliotheek te Leiden en op het huis Duivenvoorde betreft, die werden onderzocht onder leiding van Dr. J.G. van Gelder, waarnemend directeur van het Rijksbureau voor Kunsthistorische en Iconografische Documentatie te 's-Gravenhage. De gegevens over de poldermolens dankt de schrijver in het

[p. VII]

algemeen aan Mr. S.J. Fockema Andreae, griffier van de provincie Groningen, indertijd archivaris van het Hoogheemraadschap van Rijnland. De registers zijn door den schrijver zelf samengesteld.

In November 1934 begon de heer ter Kuile met de uitvoering van zijn opdracht, en tegen het einde van het volgende jaar was de tekst in eersten opzet vrijwel voltooid. De vervaardiging van de noodige opmetingen en fotografieën vorderde evenwel verscheiden jaren.

Wat de opmetingen beteft, bij het begin van het werk beschikte het Rijksbureau voor de Monumentenzorg over teekeningen van de Hervormde kerk te Koudekerk en van den waltoren Oostenrijk te Leiden, beide door wijlen den heer W.C.L.A. Scheepens, eertijds architect aan het Rijksbureau voor de Monumentenzorg; van de Pieterskerk te Leiden door wijlen den heer A.J.M. Mulder, eertijds architect-onderdirecteur aan genoemd Rijksbureau; van de Marekerk te Leiden door den architect W. Fontein te Leiden; van de kelders onder het huis Breestraat 113 te Leiden; van den bouwval van het huis Dever onder Lisse door wijlen den heer Mulder voornoemd; van de ruïne van Teilingen door den heer A.E. Canneman, bouwkundig ambtenaar 1ste klasse aan het Rijksbureau; van de Herv. kerken te Wassenaar en Woubrugge, beide door wijlen den heer Mulder voornoemd, en over een copie van een plattegrond van de Herv. kerk van Zegwaard naar een oorspronkelijk in de collectie-Peters op de Technische Hoogeschool te Delft. De plattegronden van de kerken van Koudekerk en Wassenaar moesten tengevolge van de restauraties, die inmiddels hadden plaats gevonden, geheel worden herzien en zijn naar verschillende gegevens opnieuw in teekening gebracht door den heer B.V. van den Bergh, bouwkundig ambtenaar 2de klasse aan het Rijksbureau, die tevens een nieuwe teekening maakte naar den voorhanden plattegrond van de Herv. kerk te Zegwaard. De heer van den Bergh vervaardigde ook een herziening van den plattegrond van de Pieterskerk te Leiden door wijlen den heer Mulder; eenige wijzigingen bij de restauraties en een volstrekt onbruikbare aanduiding van de bouwperioden maakten zulks onvermijdelijk. De overige teekeningen van de Pieterskerk door den heer Mulder zijn ongewijzigd afgedrukt, hoewel zij niet meer geheel den huidigen toestand weergeven. Bijwerken was onmogelijk, en het maken van nieuwe teekeningen zou te veel tijd en moeite hebben gekost tegenover de geringe voordeelen.

Met dankbaarheid gewaagt de Rijkscommissie hier van de bereidwilligheid van wijlen den heer H.J. Jesse, den Leidschen architect die in het begin van 1943 overleed, om zijn opmetingen van Waag en Boterhal te gebruiken voor het vervaardigen van de in dit werk afgebeelde teekeningen. Ir. H. van Oerle, architect te Leiden, zijn wij erkentelijk voor de toestemming zijn teekeningen van het Gravensteen en den plattegrond van het Heerenlogement (Hotel te Burcht) te reproduceeren. Met verlof van mej. F.A. le Poole, archivaresse van de Nederd. Herv. Gemeente van Leiden, is de plattegrond

[p. VIII]

van het huis Rijnhof op de tegenwoordige begraafplaats van dien naam onder Oestgeest geteekend naar de oorspronkelijke teekening door J.S. Creutz in het archief van de kerkelijke gemeente.

De overige in lijncliché afgebeelde gebouwen werden speciaal voor dit boek opgenomen en in teekening gebracht. Het opnemen van de Hooglandsche of St. Pancraskerk te Leiden geschiedde fotogrammetrisch door den Meetkundigen Dienst van den Rijkswaterstaat te Delft; de definitieve teekeningen van dit bouwwerk zijn gemaakt door den heer B.V. van den Bergh. Het gebruiken van de fotogrammetrische installatie van dezen dienst voor het opnemen van dit omvangrijke en sterk gedetailleerde gebouw was een eerste proef in ons land, welke proef alleszins geslaagd mag heeten. Aan Prof. Schermerhorn en zijn staf betuigen wij gaarne onzen dank voor de door hen aan dit werk bestede zorgen. Het opmeten en teekenen van de andere monumenten geschiedde geheel zelfstandig door den heer van den Bergh, behalve ten aanzien van de Hervormde kerk van Zoeterwoude, waar het werk is uitgevoerd door den heer C.J.M. van der Veken, bouwkundig ambtenaar 1ste klasse.

De plattegronden, doorsneden en aanzichten van de monumenten zijn hier zonder uitzondering gereprodureerd op de schaal 1:400, waarbij alle nog op een gewone bladzijde konden worden afgedrukt.

De foto's, die de heer ter Kuile bij het aanvaarden van zijn opdracht vond, waren in het algemeen niet fraai en weinig bruikbaar. Derhalve werd in beginsel besloten, dat het Rijksbureau alle foto's nieuw zou maken. Om de verschijning van dit deel, die tengevolge van den achterstand in het fotografisch werk ten zeerste dreigde te worden vertraagd, te bevorderen, is in den zomer van 1940 met machtiging van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen aan het Lichtbeeldeninstituut te Amsterdam opdracht verleend een aanzienlijk aantal foto's te maken, een opdracht, waarvan dit instituut zich tot groote tevredenheid van onze Commissie heeft gekweten. De foto's van het Rijksbureau zijn in het algemeen gemaakt door den heer J.P.A. Antonietti, fotograaf aan het Rijksbureau, enkele tientallen door den heer ter Kuile. De verdiensten van de foto's van het Lichtbeeldeninstituut komen in de eerste plaats toe aan den heer H.J. van den Hoek Ostende. Als vervaardigers van enkele groepen afzonderlijke foto's noemen wij de fotografen J. Krop te Amsterdam en W. Bleuzé te Leiden.

Voor wie een nadere studie van eenig der beschreven monumenten wil maken zij opgemerkt, dat de verzamelingen van het Rijksbureau veel meer teekeningen en foto's bevatten, dan hier konden worden afgebeeld, en dat dit afbeeldingsmateriaal steeds ter beschikking staat van ernstige onderzoekers.

Dit deel is gedrukt in 1850 exemplaren, waarvan een 50-tal, bestemd voor archieven en openbare boekerijen, wat den tekst betreft op een lompenpapier van bijzonder groote duurzaamheid.

Tenslotte wil de Rijkscommissie een woord van dank richten tot alle autori-

[p. IX]

teiten en ambtenaren, geestelijken, besturen en beheerders van instellingen, alsmede particuliere eigenaars van monumenten en verzamelingen, voor de groote bereidwilligheid, waarmee zij den schrijver en de overige ambtenaren van het Rijksbureau in staat hebben gesteld te onderzoeken, op te meten en te fotografeeren. Hun medewerking is een onmisbare voorwaarde geweest voor het totstandkomen van dit boek.

's-Gravenhage, Januari 1944.

De Rijkscommissie voor de Monumentenzorg: J.A.G. VAN DER STEUR, Voorzitter, KALF, Secretaris.