Twente

[p. 65]

Haaksbergen.

naam: Zie nomina geographica neerlandica I blz. 97.⁺

wapen: In keel een omgekeerde vijfpuntige ster van goud.⁺

+ Naam.

+ Wapen.

Voor- en vroeghistorische oudheden.

Onder Buurse, aan de rijksgrens benoorden de Buurserbeek bij het Markslag,⁺ ligt een Germaansch grafveld. Grafurnen, welke hier zijn gevonden, berusten in de verzamelingen van de Oudheidkamer Twente in het Rijksmuseum Twente te Enschede.

+ Germaansch grafveld.

Verdedigingswerken.

HARREVELDER SCHANS. Tusschen den straatweg van Haaksbergen naar⁺ Buurse en de Buurserbeek ligt een zeer vervallen vierhoekige gebastionneerde schans, waarschijnlijk dagteekenend uit het einde der XVIde of het begin der XVIIde eeuw. Historische berichten omtrent deze schans ontbreken te eenen male.

+ Schans.

Grenspalen.

Langs de rijksgrens staan verscheiden oude grenspalen: Op het punt waar⁺ de grens tusschen Gelderland en Overijsel de rijksgrens raakt naast paal 832 een steen met de wapens van Overijsel, Gelderland en het bisdom Munster. Onder het Overijselsche wapen het jaartal 1773, onder het Geldersche: 1766. Paal 833 draagt aan de Nederlandsche zijde het opschrift: Overijsel 1731, en aan de Duitsche zijde: Munster 1731. Een oude paal naast paal 834, paal 837 bij den Haarmolen en paal 840 dragen ieder de letters O (Overijsel) en M (Munster) met onderscheidenlijk de jaartallen 1773, 1773 en 1775(?). Paal 31, op het punt waar de gemeentegrens tusschen Haaksbergen en Enschede aan de rijksgrens komt, geeft tevens een oude markegrens aan en draagt⁺ de letters V M (Usseler Marke), E M (Eschmarke) en B M (Buurser Marke), alsmede het jaartal 1743. Onder Boekeloo, ten Z. van den straatweg naar Diepenheim een steenen paal met de letters H (Holthuizen) en B (Boekeloo) met onder beide het jaartal 1792.

+ Rijksgrens.

+ Markegrenzen.

Buurse.

Erve Scholten aan den straatweg naar Haaksbergen. Baksteenen boerenhuis⁺ met ‘bovenkamer’, welke laatste is voorzien van zandsteenen deur- en vensterkozijnen en jaarankers: 1717. In den achtergevel van het huis boven den gemetselden boog van de inrijpoort een steen met opschrift: H S, I R Anno 1814.

+ Boerenhuizen.

[p. 66]

Bij de R.K. kerk een boerenhuis (XVIII A), genummerd F. 68, in welks voorgevel boven de deur een gedenksteen met een cartouche, waarin een wijdloopig gedicht op het huwelijk van Joan Wolterinck en Sara Margareta Lansink. De cartouche wordt bekroond door een relief, voorstellende een pelikaan met haar jongen, geflankeerd door wapens. Aan de bovenzijde in Romeinsche cijfers het jaartal 1730.

⁺ Een standaardmolen, afkomstig uit Usseloo (gem. Lonneker) is eenige jaren geleden opgesteld in het Buurserveld.

+ Molen.

Haaksbergen.

⁺ geschiedenis: In het register der goederen van de graven van Dalen, welks kern uit 1188 dagteekent (Bijdr. en Meded. Hist. Genootsch. Utrecht XXV, blz. 365) wordt de ‘parochie Hockesberghe’ genoemd. Bij het dorp lag vroeger het kasteel Blanckenborg, dat in 1449 door bisschop Rudolf van Diepholt werd aangekocht ter bevestiging van het Oversticht (Zie Inleiding blz. XIII). De bisschoppelijke kastelein van den Blanckenborg was gewoonlijk tevens richter, later drost van het ambt Haaksbergen.

+ Geschiedenis.

Kerkelijke gebouwen.

⁺ De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK van den H. Pancratius behoort aan de R.K. Parochie van dien naam; de toren aan de burgerlijke gemeente.

⁺ literatuur: kalf blz. 147.

⁺ geschiedenis: Uitgezonderd de beide jaartallen, die het gebouw zelf vertoont, nl. 1520 in den Zuidmuur en 1565 in den toren, zijn geen gegevens over de bouwgeschiedenis der kerk voorhanden. De Hervorming vond in Haaksbergen eerst laat ingang; in 1644 werd den pastoor een gereformeerd predikant toegevoegd (versl. en meded. o.r.g. XXXIV, 1917, blz. 41, 42). In 1812 werd de kerk aan de Katholieken teruggegeven, waarna in 1838 een aanzienlijke herstelling plaats vond (van der aa). In 1887 werd de kerk onder leiding van den architect A. Tepe aanmerkelijk vergroot en gerestaureerd.

⁺ De kerk ligt geheel vrij op een met boomen beplant plein, en is georienteerd met een afwijking van 13^o naar het Z.

⁺ De kerk, (zie afb. 14 en pl. XXXII n^o. 3), die voor de verbouwing en vergrooting van 1887 bestond uit een driezijdig gesloten hoofdbeuk, een eveneens driezijdig gesloten Zuiderzijbeuk van nagenoeg even groote lengte en hoogte, en een aan drie zijden vrijstaanden toren, is in 1887 gewijzigd door het aanbouwen van een Noorderzijbeuk met doopkapel, het verlengen van den ouden hoofdbeuk in Oostelijke richting, en het verlengen van den Zuiderzijbeuk met één travée langs den toren. Het gebouw heeft daardoor den vorm gekregen van een driebeukige hallenkerk met ingebouwden toren. Van het oude werk zijn alleen overgebleven de toren, de muren van den Zuiderzijbeuk met uitzondering van de meest westelijke travée, en de bogenrij tusschen midden- en Zuiderzijbeuk.

+ R.-K. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Ligging.

+ Plattegrond.

[p. 67]

Afb. 14. Haaksbergen. R.K. kerk. Plattegrond, lengtedoorsnede en steenhouwersmerken.

[p. 68]

⁺ De toren wordt door waterlijsten verdeeld in vier geledingen en eindigt in een hooge ingesnoerd achtzijdige spits. Een gedeeltelijk uitgebouwde spiltrap in den Zuidmuur voert naar de bovenste verdieping. De gelijkvloersche ruimte, die door een wijde spitsboogopening in verbinding staat met de kerk, wordt overkluisd door een kruisribgewelf. Deze ruimte wordt verlicht door een hoog spitsboogvenster boven den vlak gedekten ingang in den Westgevel. Ingang en venster zijn bij de verbouwing der kerk sterk vernieuwd. De tweede geleding is uitwendig vlak behandeld, de derde vertoont in elk der drie vrije zijden een spitsboognis met grof gehakte flamboyant traceerwerk, de vierde geleding heeft vier spitsbogige galmgaten, welke alleen aan Noord- en Oostzijde nog hun harnas hebben bewaard. Naast den toreningang is in Gothieke minuskels ingehakt: Int jaer ons he/ren m vͨ lxv.

⁺ De wanden van den Zuiderzijbeuk zijn voorzien van spitsboogvensters met afgeschuinde dagkanten en moderne harnassen, en van twee keer versneden, schuin afgedekte steunbeeren. In de vierde (oorspr. derde) travée bevindt zich een ingang, welks sterk opgehakte latei het volgend opschrift in Gothieke letters vertoont: Anno d mcccccxx. Tusschen Zuiderzijbeuk en middenbeuk staan achtereenvolgens twee zuilen, een pijler (waarschijnlijk afkomstig van een ouderen bouw) en weer twee zuilen, uit welker schachten de spitse scheibogen zonder overgang ontspringen. De zuilen zijn voorzien van achtzijdige basementen. Boven de moderne gewelven van den Zuiderzijbeuk zijn tegen den Zuidmuur overblijfselen zichtbaar van een gestucte lijst. Op verschillende steenblokken van toren en Zuiderzijbeuk vindt men steenhouwersmerken (zie afb. 14).

In het moderne angelustorentje hangt een klok van 55 cM. middellijn met opschrift: Maria Elisabeth Wielens te Haaksbergen. Me fudit C. Korthaus Anno 1834. St. Pancratius patroon der R.C. kerk te Haaksbergen.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK is een achtzijdig gebouw van 1858, tot welks inventaris behooren:

⁺ Koperen kaarsenkroon met twee rijen van 8 armen. Aan de bovenzijde drie wapenschilden, elk vertoonende een hert met onderschrift: Gift van Antony van Sluys 1728.

⁺ Zilveren avondmaalsstel (XVIIId), bestaande uit wijnkan, hoog 31.5 cM., met maskers aan handvat en tuit (pl. XXXII, n^o. 4), twee gladde bekers, hoog 19 cM., een gladden schotel van 51.5 cM. middellijn en twee gladde schalen van 39 cM. middellijn, alsmede:

⁺ Zilveren doopstel (XVIIId), bestaande uit een doopkan, hoog 23.5 cM. (pl. XXXIII, n^o. 1) en doopschotel, ovaal, lang 52 cM. Alle stukken van avondmaals- en doopzilver zijn voorzien van stichtelijke kreupelrijmen, blijkens welke zij een geschenk zijn van Catharina Lansink, die ‘aan Java's kust ons' kerk bedenkt’. Alle zijn gemerkt met drie schilden, waarin onderscheidenlijk een rozet(?) de letters M en H en jaarletter F.

+ Toren.

+ Kerk.

+ N. Herv. Kerk.

+ Kaarsenkroon.

+ Avondmaalszilver.

+ Doopzilver.

[p. 69]

In de SYNAGOGE der Ned. Israelietische Gemeente, een onbelangrijk⁺ gebouwtje van 1928 zijn de volgende voorwerpen aanwezig:

Koperen kaarsenkroon (XVIII?) met twee rijen van acht armen.

Koperen kaarsenkroon (XVIII?) met een rij van vijf armen.

Koperen kaarsenkroon (XIX A) met een rij van zes armen.

Voorhangsel (bezwaarlijk te dateeren) van aaneengezette stukjes gekleurd laken met in het midden een ster.

+ Synagoge.

Particuliere gebouwen.

Oostenstraat A 48 naast de Ned. Hervormde kerk. Woonhuis (XVIIIa).⁺ Rechthoekig gebouw zonder verdieping. In het midden van den voorgevel deur met bovenlicht in zandsteenen omlijsting, waarop het jaartal: MDCCXX. In het fries van de kroonlijst boven den ingang een wapen, vertoonende een hert met twee herten als schildhouders. Het wapen wordt geflankeerd door cartouches met opschriften, luidende ondersch. SOO GOD VOOR ONS IS WIE SAL TEGEN ONS ZIJN ROM. 8 NRS 11’ en: ‘IOAN VAN DER SLUYS I.U.D. EN RICHTER VAN HAAXBERGEN STICHTER VAN DIT HUIS. In 1737 werd het huis door den bouwheer gelegateerd aan de Ned. Hervormde Diaconie (Versl. 's Rijks Oude Archieven XXII, 1899, blz. 637).

De OOSTENDORPER WATERMOLEN, ook als Haaksberger watermolen⁺ bekend, is een dubbele onderslagmolen op de Buurserbeek (ter kuile, Watermolens, blz. 17). De molen, waarvan de beide gebouwen (olie- en korenmolen) waarschijnlijk uit de XVIIIde eeuw dagteekenen, is onlangs hersteld.

+ Woonhuis.

+ Watermolen.