Politieke theorie en geschiedenis

[p. 425]

Werner Kaegi
(26 februari 1901-15 juni 1979)^*

De uiterlijke wederwaardigheden van Kaegi's leven zijn in een paar zinnen samen te vatten. Hij werd in 1901 geboren te Oetwil am See bij Zürich als jongste kind van een predikant die bekend stond om zijn sociale opvattingen en zijn medewerking aan de nieuwe vertaling van de Zürichse bijbel. Hij doorliep het gymnasium te Zürich en begon in 1919 in dezelfde stad zijn studie in de geschiedenis, de economische wetenschappen en de kunstgeschiedenis. Deze zette hij voort te Florence en te Leipzig waar hij promoveerde op een onderzoek over Ulrich von Hutten en Erasmus. Zo had hij enig zicht gekregen op Italië en Duitsland; nu wendde hij zich tot Frankrijk om - zoals hij het uitdrukte - iets meer te leren over de derde natie wier taal in de Zwitserse eenheid vertegenwoordigd is. Na een verblijf in Parijs en wegens ziekte een vrij langdurig verblijf in zijn ouderlijk huis ging hij naar Bazel waar hij in 1934 zijn ‘Habilitation’ verkreeg; in 1935 werd hij er hoogleraar in de middeleeuwse en nieuwere geschiedenis. Hij huwde in 1936 een Bazelse, de jonge weduwe van zijn verongelukte leermeester Emil Dürr, en betrok met haar en haar kinderen een prachtig huis aan de hooggelegen Münsterplatz waar de Romeinen hadden gezeteld, waar Petrarca geweest was, waar in de vijftiende eeuw het grote Concilie was bijeengekomen. Zulke herinneringen maakten de woning voor Kaegi tot een gewijde plaats en hier bleef hij dan ook voortwerken in zijn enorme bibliotheek tot hij, net teruggekeerd van een vakantiereis, door een beroerte getroffen werd en op 15 juni 1979 in het ziekenhuis stierf.

Kaegi vervulde zijn taken met zeer grote ernst, ook zijn taak als docent. In de Zwitserse necrologieën vindt men steeds zijn colleges over de geschiedenis vanaf de vroege middeleeuwen tot de Verlichting vermeld; een brede, zich over acht semesters uitstrekkende cyclus die hij met veel zorgvuldigheid bewerkte en bijwerkte. In zijn Seminar gaf hij zoveel stimulans tot onderzoek dat uit zijn school een zestigtal dissertaties kon voortkomen. Zijn collega Edgar Bonjour vertelde dat hij, toen hij nog geen assistenten had, wel eens zuchtte onder de last van het merkwaardige hoogleraarsambt ‘das stets das Unmögliche verlangt, jedenfalls mehr als auch der Begabteste leisten könnte’. Zo'n uitlating past bij zijn kijk op leven en werk. Hij ervoer zijn taken als zo hoge plichten dat het moeilijk

* Lijst van publikaties, infra, 491, nr. 100 (1980).

[p. 426]

werd ze adequaat te vervullen. Aan de andere kant was het juist het plichtmatige dat hem de kracht gaf zijn werk te doen, dat werk als het ware verantwoord, in zekere zin noodzakelijk maakte. In het dankwoord dat Kaegi op 27 september 1977 bij de ontvangst van het Praemium Erasmianum in Den Haag uitsprak werkte hij in zeer fraaie openingszinnen de motieven die hem leidden dooreen (en wie hoort niet dat zij verwant zijn aan Burckhardts manier van zelfbeschouwing?):

Während ich den vergangenen Sommer im Gefühl der vollkommenen Unwürdigkeit verbrachte - unwürdig vor Sie zu treten und unwürdig, eine so hohe Auszeichnung entgegenzunehmen..., da ergriff mich plötzlich ein übermächtiges Gefühl der Pflicht, der Pflicht, einen Dank auszusprechen, den ich voll empfinde...

Dit wil overigens niet zeggen dat Kaegi's geschriften de indruk maken plichtmatig te zijn. Integendeel. Het zijn geïnspireerde werken, kennelijk voortgekomen uit intense belangstelling en liefde voor de bestudeerde onderwerpen. Het zijn uiterst zorgvuldige en ernstige studies, zeker, maar ze werden zonder twijfel met gespannen genoegen geschreven. De Burckhardt-biografie waaraan Kaegi dertig, veertig jaar werkte, is natuurlijk niet het resultaat van alleen maar plichtsbetrachting; zij is het resultaat van breed, belangeloos en wellicht tergend langzaam onderzoek maar ook van zeer persoonlijke betrokkenheid en zeer persoonlijke geluksbeleving. Zo tenminste ervaart de lezer het wanneer hij de vele dikke delen bestudeert.

Kaegi's schrijversloopbaan heeft iets verrassends. Toen hij in 1935 hoogleraar werd, had hij nog niet veel gepubliceerd. Het grootste stuk leverde hij als 23-jarige aan de Historische Vierteljahrsschrift (1924-5) met een opstel van 130 bladzijden over Hutten en Erasmus. Pas in 1936 kwam hij met een in boekvorm uitgegeven geschrift, Michelet und Deutschland, dat hij voor zijn habilitatie had klaargemaakt maar dat toch slechts dank zij de elegante kleinheid van de pagina's waarop het gedrukt stond, boekachtige proporties verkreeg. Het was ook niet meer dan een hoofdstuk uit een veel grotere studie waaraan hij sinds 1928 bezig was geweest. Deze is nooit voltooid, tot Kaegi's oprechte spijt, want nadat aanvankelijk Michelets liberale en democratische mentaliteit hem had afgestoten, zag hij naarmate zijn onderzoek vorderde deze afkeer volkomen verdwijnen en werd hij ten zeerste door de man geboeid. In 1942 en 1946 kwamen twee delen Historische Meditationen uit die tezamen zestien opstellen uit de jaren 1936 tot 1946 bevatten. Op grond van zijn publikaties zou men Kaegi tot zijn 45ste jaar als een typische essayist kwalificeren, een fijnzinnig en geleerd schrijver van korte studies, van fragmenten vaak. Maar dan komt in 1947 het eerste deel van de Burckhardt-biografie van de pers en in een majestueuze regelmaat volgen de vijf andere tot nu toe versche-

[p. 427]

nen delen die bij elkaar niet minder dan 4000 pagina's tellen. Van het zevende deel dat als een nabeschouwing werd opgezet - Burckhardts levensverhaal werd al in het zesde tot zijn einde gevoerd - had Kaegi bij zijn dood al veel materiaal bewerkt en het zal zeker nog worden gepubliceerd.¹ In de tweede fase van zijn leven was Kaegi, zo lijkt het, dus precies het tegendeel van de essayist die hij eerst was, namelijk de auteur van één gigantisch werk, de ontwerper en bouwer van één groots monument.

In de eerste fase van zijn bestaan had Kaegi zich ook als vertaler gemanifesteerd en wel als vertaler van Huizinga's Erasmus (1928), zijn Cultuurhistorische Verkenningen (1930), zijn In de schaduwen van morgen (1935), zijn Geschonden wereld (1948) en andere in verschillende bundels bijeengebrachte geschriften. Hij deed dit steeds in nauw overleg met de auteur en vaak spontaanweg, zonder opdracht en zonder de zekerheid dat de vertaling zou worden gedrukt; zelf zocht hij dan inderdaad naar publikatiemogelijkheden. Het is in Kaegi's versie dat veel van Huizinga's kleinere werk in de Duitstalige wereld verschenen is. Dat is een opmerkelijk feit. Komt het vaak voor dat een geleerde zich op een schaal als deze aan de verspreiding van andermans geschriften wijdt en daarvoor toch, het kan niet anders, eigen onderzoek opzij zet? Waarschijnlijk danken we dit aan het plichtsgevoel dat Kaegi sierde. Zijn kennis van het Nederlands legde hem eenvoudig de taak op voor eigen taalgenoten de visies van een auteur die hij bewonderde, toegankelijk te maken. En hij bewonderde Huizinga niet alleen als historicus; hij bewonderde hem in al zijn verschijningsvormen, als stilist, als cultuurcriticus, als ethicus. Hij heeft zich met hem verwant gevoeld.²

Ook als uitgever was Kaegi in de jaren twintig en dertig actief; hij leverde onder andere een bijdrage aan de uitgave van Burckhardts volledige werken en verzorgde in 1930 de editie van diens Kultur der Renaissance. Sinds hij ging studeren was Burckhardt hem - zo schreef Kaegi in 1945 - een duca, maestro e signore geweest. Het ligt dan ook voor de hand Kaegi in de geschiedenis van de historiografie een plaats aan te wijzen in het gevolg van deze koninklijke voorgangers aan wie hij zich verplicht wist en aan wie hij de grootste diensten bewees die de ene auteur aan de andere bewijzen kan.

Trouwens, dit ligt des te meer voor de hand omdat Kaegi's visie op de cultuur van de eigen tijd waarschijnlijk even somber is geweest als die van Burckhardt en Huizinga op de wereld waarin zij leefden. Deze drie mensen werden door eenzelfde soort conservatisme verbonden. Kaegi maakt de indruk zich in vergaande mate te hebben geïdentificeerd met Burckhardts politieke en wereldbeschouwelijke standpunten en hij hechtte zeer

1 Het verscheen in 1982.

2 In het Letterkundig Museum te 's Gravenhage worden interessante brieven van Kaegi aan Huizinga bewaard.

[p. 428]

veel waarde aan Huizinga's ethisch-religieuze kritiek op de twintigsteeeuwse beschaving. De vertaling van de Schaduwen betekende voor hem in 1935 een van de mooiste ervaringen die hij dat jaar had beleefd. Maar hij had een zwaardere natuur. Zelfs over Huizinga's proza in Schaduwen en Geschonden wereld ligt een glans van literair behagen dat Kaegi in deze vorm niet kende. Ook voor het enigszins coquette in Burckhardts excentriciteit en satirische humor had Kaegi, schijnt het, weinig gevoel.

Kaegi's kleine studies zijn juwelen. Hij werd geboeid door de intellectuele geschiedenis van de vijftiende en zestiende eeuw af, de geschiedenis van het politieke denken en vooral die van de historiografie. Zijn kennis was zeer diep en met gemak greep hij uit zijn brede eruditie het materiaal dat hem in staat stelde de dingen, ook de kleine feiten, in een groot verband te plaatsen en zo begrijpelijk te maken. In een studie uit 1940 bijvoorbeeld - ‘Machiavelli in Basel’ - ziet men hem in zijn volle kracht. Het probleem is klein: waarom was het juist in Bazel dat, in 1560, de eerste Latijnse vertaling van Machiavelli's Vorst verscheen? Om dit te verklaren analyseert Kaegi de politieke positie en de mentaliteit van de Italiaanse geleerdenkolonie in de stad en hij doet dat met zo'n begrip én voor het detail én voor de hele politieke en culturele achtergrond, hij doet het bovendien in een zo elegante en zuivere stijl dat de bezichtiger van dit kleine paneel een blik krijgt op de diepste troebelen en conflicten van de zestiende-eeuwse wereld. Men denkt bij het lezen ervan dat hier een auteur aan het woord is die zijn genre gevonden heeft en zijn métier volledig beheerst.

Kort daarna echter begon Kaegi zijn monumentenbouw. Het voorwoord bij het eerste deel van zijn Jacob Burckhardt is gedagtekend: december 1945, maar het boek verscheen pas in 1947. Dertig jaar later kwam het zesde deel uit, het laatste dat Kaegi zelf in druk zag. Het geheel is - hoe kan het anders? - uniek: over geen andere historicus is ooit zo'n uitvoerige studie verschenen, van geen andere historicus is het leven, denken, schrijven en spreken met een dergelijke precisie tot in de kleinste kleinigheden onderzocht en meegedeeld. Zou Werner Kaegi ooit hebben getwijfeld aan het lot van zijn onderneming, bijvoorbeeld toen hij - dl. VI, p. 11 - Burckhardts mening over de historici van diens tijd citeerde:

Vor sich ein Berg der Geschichte, graben sie ein Loch und hinter sich lassen sie einen Haufen Schutt und sterben. - Auch viele der Bessern geben sich keine Rechenschaft mehr von der Kürze des Lebens der ernsthaften Leser...?

Voorzover bekend, heeft Kaegi niet getwijfeld. Hij voelde zijn werk immers als een plicht die hij zo goed mogelijk vervullen moest.

Hoe moet men de gigantische maten van deze biografie waarderen en begrijpen? Wat het eerste betreft, hier zal iedere lezer natuurlijk zelf zijn oordeel moeten bepalen maar wanneer deze lezer zegt dat hij al die vier-

[p. 429]

duizend pagina's lang van zijn lectuur genoten heeft, dan is dat niets meer dan een puur subjectief en toevallig oordeel; het weerspreekt niet de wellicht objectieve constatering dat het boek te lang is geworden, uit zijn kader is gegroeid, proporties heeft aangenomen die het nut ervan beperken. Hoe komt dat? Ten eerste natuurlijk door Kaegi's afhankelijkheid van en trouw aan de enorme hoeveelheid papier die Burckhardt heeft nagelaten, vele, vele duizenden vellen met zijn colleges, zijn aantekeningen en zijn brieven, een materiaal dat het mogelijk maakt alle nuances in zijn kijk op de geschiedenis te bestuderen en tot in de details de ontwikkeling van zijn interpretaties en van zijn boeken na te gaan. Bovendien heeft Kaegi zich tot taak gesteld de hele sociale, politieke en culturele omgeving waarin Burckhardt leefde te beschrijven zodat de biografie uitzonderlijk veel en prachtig geformuleerd inzicht verschaft in de algemene, vooral natuurlijk de culturele geschiedenis van Burckhardts eeuw. Kaegi is in grote stukken van zijn boek de essayist gebleven die hij was voor hij eraan begon. Het werk zit vol met schetsen, met soms enigszins los staande betogen, met uitvoerige portretten en biografieën van mensen die Burckhardt kende of las, met soms diepzinnige en zeer originele verhandelingen over - om maar iets te noemen - het ontstaan van de discipline der kunstgeschiedenis of de geschiedenis van de term Renaissance, enzovoort, enzovoort.

Het ligt voor de hand de Burckhardt-biografie een monument te noemen en zij behoort ook zo genoemd te worden wanneer men deze kwalificatie als een lofprijzing bedoelt. Maar in de echte zin van het woord is zij het misschien toch niet. Een monument wordt ontworpen en gebouwd. De Burckhardt-biografie, hoewel natuurlijk niet planloos, maakt de indruk bijna organisch te zijn gegroeid, van deelstudie naar deelstudie. Men denkt soms bij het lezen ervan dat Kaegi ook hier in de kern een schilder van kleine scènes is gebleven en dat hij zijn universele kennis van en inzicht in de geschiedenis het helderste uitdrukte in de analyse van details. Hij schilderde niet op het grote doek. Burckhardt deed dat wel al telt het werk dat hij zelf uitgaf, niet zoveel bladzijden als Kaegi's biografie. Huizinga deed dat eveneens al gaf hij aan zijn gedachten altijd een zo concies mogelijke uitdrukking. Deze beiden, Kaegi's vereerde leermeesters, concipieerden zeer brede voorstellingen van zeer grote onderwerpen en het was dank zij deze dat hun proza kracht kreeg. Kaegi werkte anders. Zijn eruditie was indrukwekkend; zijn taal en stijl beheerste hij met zekere hand en hij bezat dus zonder twijfel de instrumenten waarover Burckhardt en Huizinga beschikten. Toch wilde hij niet, als het ware van bovenaf, neerzien op de geschiedenis die hij beschreef en produceerde hij geen luchtfoto's zoals Burckhardt en Huizinga deden. Hij zette zijn ezel midden in het landschap en schilderde de dingen die hij voor en naast zich zag.