Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed

[p. 196]

Inger Groeneveld
Husly's kunstige vloerontwerp en bestek voor de Burgerzaal van het stadhuis te Weesp (1773)

Het komt zelden voor dat een natuurstenen vloer van voor 1800 exact te dateren is aan de hand van een contemporain bestek, of andersom, dat een in een bestek omschreven natuurstenen vloer op locatie nog altijd aanwezig is. De niet eerder onder de aandacht gebrachte natuurstenen vloer in de Burgerzaal van het stadhuis van Weesp is hierop een uitzondering.

Uitgelezen kans

Door de eeuwen heen zijn natuurstenen vloeren gewijzigd, de stenen uitgebroken - soms weer hergebruikt - maar meestal verdwenen. Slechts weinig nog bestaande natuurstenen vloeren kunnen daardoor met enige zekerheid gedateerd worden. Dit geldt voornamelijk, doch zeker niet alleen, voor woonhuisinterieurs; ook de interieurs van onder meer liefdadigheidsgebouwen, stadhuizen en andere bestuursgebouwen zijn dikwijls gewijzigd.

Typerend in dit opzicht is de verbouwingsgeschiedenis van het stadhuis van Amsterdam.¹ Veel marmeren vloeren die tegenwoordig de zalen rond de Burgerzaal sieren, betreffen twintigste-eeuwse reconstructies van de zeventiende-eeuwse toestand, volgens de toenmalige inzichten. De vloeren waren vooral vanaf de achttiende eeuw verwijderd, of in sommige gevallen overtimmerd.

Voor natuurstenen vloeren werden voor zover bekend in het verleden zelden ontwerptekeningen vervaardigd en er zijn slechts enkele tekeningen bewaard gebleven. De belangrijkste verklaring daarvoor is dat de meeste natuurstenen vloeren van één standaardformaat steen werden gelegd en geen complexe patronen betroffen; voor het leggen van een eventueel tweekleurig patroon kon mondelinge communicatie volstaan. Anderzijds zullen de ontwerptekeningen die ooit hebben bestaan op het

1 Zie voor de bouw- en verbouwingsgeschiedenis van het stadhuis te Amsterdam: Vlaardingerbroek, P.F., Het stadhuis van Amsterdam. De bouw van het stadhuis, de verbouwing tot koninklijk paleis en de restaurafie (proefschrift Universiteit Utrecht) Utrecht 2004.

[p. 197]

1. Het interieur van de Burgerzaal op de bel-etage van het stadhuis van Weesp (1774) (foto auteur, 2008)

[p. 198]

2. Jacob Otten Husly, plattegrond van de bel-etage van het stadhuis van Weesp, ongesigneerd, ongedateerd (circa 1771) (tekening collectie Gemeentemuseum Weesp, foto RACM, 2008)

[p. 199]

3. Standaard-, 24 duims Carrara-marmeren vloerstenen onder de eveneens Carrara-marmeren vierschaarbank (1779). Omdat de uit restmateriaal gehouwen marmeren vloerstenen nogal konden verschillen in kwaliteit. waren de ‘allertraaiste’ exemplaren van dit bulkproduct door Husly zelf uitgezocht en bij elkaar gelegd. Deze kwaliteit was hoe dan ook minder dat het speciaal op de marmertekening gedolven venato blokmarmer waaruit de vierschaarbank gehouwen was (foto RACM, 2008)

werk zijn ‘opgebruikt’, dan wel door de uitvoerders zijn weggegooid. De paar bekende overgeleverde vloerontwerpen zijn voornamelijk van de hand van enkele zeventiende-eeuwse classicistische architecten (Pieter Post, Adriaen Dortsman) voor wie maatverhoudingen van belang waren; dit maatwerk (lees: nauwkeurig zaagwerk) noopte tot het vervaardigen van een tekening. Helaas is geen van hun vloerontwerpen nog in situ aanwezig. Het is hierdoor lastig om een zuiver beeld te krijgen van de modieuze ontwikkeling van met name twee- of meerkleurige patroonvloeren in de zeventiende én achttiende eeuw.

Dat van de marmeren vloer van de Burgerzaal van het stadhuis te Weesp zowel het bestek als het vloerontwerp (circa 1773) bewaard zijn gebleven, is uniek en een uitgelezen kans om deze - zowel wat ontwerp als technische uitvoering betreft - bijzonder kunstige marmeren vloer apart te belichten (afb. 1).² In dit artikel zal voornamelijk ingegaan worden op de achtergrond van het ontwerp, om vervolgens het bestek voor zich te laten spreken. Voordat we hierop verder ingaan, is het goed om een kort overzicht te geven van de bouwgeschiedenis van het stadhuis.³

2 Opmerkelijk is dat dit vloerontwerp van Husly, evenals enkele andere interieurontwerpen voor het Weesper stadhuis, onvermeld zijn gebleven in de monografie, c.q. oeuvrelijst van J.O. Husly. Duisenberg, A., J. J. Otten Husly (1738-1796) Avantgarde architect tijdens de Verlichting, Rotterdam 1998.

3 Voor een algemeen overzicht van de bouwgeschiedenis van het stadhuis van Weesp zie: Stork, A., ‘Het stadhuis van Weesp’, Bulletin KNOB 12 (1959), pp. 237-250.

Het nieuwe stadhuis van Weesp

Vanaf april 1771, toen de Burgemeesteren en Vroedschap van Weesp besloten hadden het oude stadhuis te ‘verbeteren of vernieuwen’, werden Verschillende plannen ontwikkeld door meerdere architecten. Zo had Abraham van der Hart twee gevelontwerpen geleverd. Ludwig Friedrich Drück had voor 8 juni 1771 ontwerpen voor onder meer drie plattegronden geleverd ter waarde van f 500.⁴ Tussen het moment dat het stadsbestuur tot de overtuiging was gekomen dat algehele nieuwbouw beter was - 29 augustus 1771 - en de officiële aanstelling op 28 december 1771 van de uiteindelijk uitverkoren architect Jacob Otten Husly (1738- 1796), werden door laatstgenoemde al de eerste ontwerpen gemaakt. Husly was op 19 oktober 1771 al zo ver gevorderd met tekenen dat hij overleg noodzakelijk vond. Het werk van Husly bestond naast het leveren van de ontwerpen, waaronder alle ontwerpen voor de Verschillende vertrekken, ook uit het schrijven van alle bestekken en de bouwbegeleiding (afb. 2).⁵

Op 4 januari 1772 werd de eerste steen gelegd en in het vroege voorjaar kon worden begonnen met het optrekken van het casco. Zoals gebruikelijk stond bij de bouw van het casco zeker nog niet alle decoratie aan in- en exterieur definitief vast. Wel was al duidelijk welke ruimten natuurstenen vloeren zouden krijgen.⁶ Dit blijkt opvallend genoeg niet uit het metselaarsbestek - dat doorgaans hiervoor als bron fungeert - of het bestek van de blauwesteenhouwerij, maar uit hettimmermansbestekd.d. 4 april 1772.⁷ Bij de behandeling van de balklagen en houten vloeren werd vermeld dat de Burgerzaal enkel een ‘tusschenvloer’ behoefde, omdat deze met ‘steen’ bevloerd zou moeten worden. Tevens stond onder het artikel over de ‘aardwulven’ van de begane grond genoteerd: ‘N.B. deVoorzaal wordt met steen

4 Gemeentearchief Weesp, Archief Stadhuis (ongeïnventariseerd), Rekening L.F. Drückd.d. 8 juni 1771. Vergelijk Stork 1959, 244. Drie ongesigneerde plattegronden voor een afwijkend plan, hebben een zelfde handschrift als Drücks plattegronden voor Huis van Brienen, Herengracht 182 (Rijksmuseum, collectie K.O.G). Fock, prof. dr. C.W. [red.], Het Nederlands in te rie urin beeld, Zwolle 2001, pp. 264-265.

5 Gemeentearchief Weesp, Archief Stadhuis (ongeïnventariseerd), Rekening Husly d.d. 14 oktober 1780.

6 Nog uit 1772 dateert een rekening van Asmus Frauen & zoon te Amsterdam aan de stad Weesp ‘voor het maaken van drie deferente teekeninge voor de voorgevel van het stadthuijs volgens uwe order’. Gemeentearchief Weesp, Archief Stadhuis (ongeïnventariseerd).

7 Timmermansbestekken hebben vaker bronwaarde voor de kennis van natuurstenen vloeren in het interieur. Met name achttiende-eeuwse verbouwingsbestekken kunnen in het deel voor de timmerman nog wel eens aanwijzingen geven over het aanbrengen of wegbreken van stenen vloeren. Om (marmer)stenen (plaat)vloeren met de daarbij behorende kalk- en schepbedding gelijk uit te laten komen met een naastgelegen houten vloer, diende de hoogte van de balklagen aangepast te worden.

[p. 200]

bevloert, gelyk ook het voorhuis, de zijkamer en de keuken van den Bode’.⁸

Op 6 maart 1773 was men zover dat de afwerking van verschillende representatieve vertrekken kon worden aanbesteed, waaronder de grote trap, de burgemeesterkamer en de vroedschapskamer. Op deze dag werd ook de ‘vloer in de voorzaal’ (= vestibule) voor f 658 aangenomen door Viervant & Beuker. Voor deze dure vloer van - in hedendaagse termen - petit-granit-stenen van circa 67, 5 bij 66, 5 cm is geen apart bestek teruggevonden in de archivalia. In de Maandelykse Nederlandsche Mercurius van oktober 1776 wordt deze vloer omschreven als van ‘vierkante blauwe gehouwen steen, met een zelfde plint rontom de muuren’. Een paar jaar na het aanbrengen daarvan moest deze vloer al weer gedeeltelijk opgebroken en aangeheeld worden vanwege de bouw van de vierschaar.⁹ Hoewel de plaats van de vierschaar al in Husly's eerste ontwerpen was bepaald, waren de Burgemeesteren en Vroedschap kennelijk lange tijd nog niet overtuigd van de definitieve architectuur en het decoratieprogramma. Pas in 1779, na verschillende ontwerpen, werd de vierschaar ingebouwd in de vestibule van het al in gebruik genomen stadhuis. De vierschaar kreeg een fraaie gebeeldhouwde vierschaarbank van wit geaderd marmer, terwijl het vloertje werd belegd met ‘gewone’ marmeren vloerstenen in een groot standaardformaat van 24 duim (afb. 3).¹⁰ Deze vloerstenen werden overigens in het vierschaarbestek omschreven als ‘alderbeste zuijvergekante en vlakgesleepene 24 duijms witte geaderde marmere vloerstenen ten keuse van den Architect uitgezogt en bij elkander gelegt en gesorteert’.

8 De oorspronkelijke bevloering van het bodenhuis is verdwenen. De ruimten zijn structureel gewijzigd en zijn tegenwoordig bevloerd met moderne witmarmeren tegels.

9 S.n., ‘Beschrijving van het Nieuwe Stadhuis te Weesp’, Maandelykse Nederlandsche Mercurius, Amsterdam 1776, p. 159.

10 Het formaat 24 duim wordt in de bronnen (voor zover bekend) voor het eerst genoemd in 1693 in Rotterdamse en Amsterdamse boedelinventarissen van enkele grote marmerhandelaren, maar wordt pas in de loop van de achttiende eeuw iets gebruikelijker. De door Husly genoemde 24 duims witte marmeren vloerstenen in de vierschaar meten in situ 661 mm bij 661 mm. Voor de ontwikkeling van standaardformaten Italiaanse, Zweedse, Naamse en andere vloerstenen gedurende de zeventiende en achttiende eeuw zie het te verschijnen artikel: Groeneveld, I., ‘In goede orde veranderlijk geordineerd’. Natuurstenen vloeren in het Amsterdamse woonhuisinterieur 1620-1770’, te verschijnen in Bulletin KNOB.

Het bestek voor de marmeren vloer

Het interieurontwerp voor de Burgerzaal is in de loop van 1773 goedgekeurd. Het bestek van de marmeren vloer van deze zaal werd op 13 november 1773 aangenomen door de steenhouwers Jan Huyberts, Asmus Frauen en Jan Poggeman voor een som van f 1975. Kort daarop, op 21 december 1773, werd al het stucwerk aan Jacob Otten Husly zelf aanbesteed voor f 5250. Helaas is van Husly's eigen werkzaamheden geen bestek nagelaten.

Uit het bestek blijkt dat het leggen van de vloer op 1 maart diende te beginnen en maximaal een maand in beslag zou nemen. Vervolgens had de vloer twee maanden nodig om te ‘besterven’, en zou dan in juli 1774 in twee weken tijd ‘opgeslepen’ moeten worden. Mogelijk was dit de gebruikelijke procedure bij het leggen van boekgezaagde marmeren plaatvloeren en het plaatsen van marmeren lambriseringen. Het leggen van een plaatvloer was, anders dan het leggen van een paar voorgeslepen standaardtegels, specialistisch steenhouwerswerk. Het werd daarom niet aanbesteed aan een timmerman of metselaar, die zoals gebruikelijk verantwoordelijk waren voor de bouw van het casco en de eenvoudige binnenafwerking. Het is zoals al eerder aangeduid uniek om een bestek met een uitvoerige werkomschrijving voor een natuurstenen vloer te hebben, maar een bestek met zo veel technische details is wel heel bijzonder. Dankzij de gedetailleerde omschrijving in het bestek wordt nu inzichtelijk hoe dik het materiaal moest zijn, hoe bepaalde details werden ingelegd, en welke bevestigingsmaterialen daarbij werden gebruikt. De steenhouwers dienden zich exact aan Husly's instructies te houden zoals vastgelegd in tekening en bestek, evenals door enkele mallen en marmermonsters. Afwijkingen van de door Husly aangedragen monsters werden niet getolereerd; vervanging van afgekeurde steen was voor de rekening van de aannemers. Aangezien de beschrijving in het bestek overeenkomt met de uitgevoerde situatie, maar in detail afwijkt van de bewaard gebleven (ongesigneerde en ongedateerde)

[p. 201]

4. Jacob Otten Husly, vloerontwerp voor de Burgerzaal, ongesigneerd, ongedateerd (circa 1773) (tekening collectie Gemeentemuseum Weesp, foto RACM. 2008)

ontwerptekening, zal het bestek naar een tweede, aangepast ontwerp hebben verwezen, dat helaas niet bewaard is gebleven.

Het ontwerp

Husly's ontwerp voor de marmeren vloer van de Burgerzaal in het stadhuis van Weesp getuigt zowel van kennis van de klassieke Italiaanse architectuurtraktaten en de gepubliceerde Hollandsclassicistische bouwkunst, als van een moderne, laat-achttiende eeuwse geest wat betreft verfijnde detaillering en technische geavanceerdheid, of zoals beschreven staat in de Maandelykse Nederlandsche Mercurius: ‘[...] naar eenen keurigen en goeden smaak, en de juiste voorschriften der Bouwkunde opgetrokken [...]’ (afb. 4).

De overwegend witgeaderde marmeren vloer van de Burgerzaal is zo ontworpen dat hij - als openbare, representatieve wandelplaats - de pilasters tussen de verschillende op deze ruimte uitkomende deuren en portalen harmonieus met elkaar verbindt via banden in de vloer in een afwijkende marmersoort. In de Maandelykse Nederlandsche Mercurius werd de vloer als volgt beschreven: ‘De vloer is geheel van zeer fraaye marmer, en met Compartimenten ingelegt, de banden die regulier op de Deuren en Pylasters strooken, zyn van roode marmer, die van weerszyden en langs de muuren met banden van zwarte marmer worden opgesloten. De middelparken door deeze banden omgeeven, zyn uit vier Plaaten van allerfraaiste wit en blaauw geaderde marmer, van hetzelfde blok tegen malkander gekeert, zo dat ieder Park eene regelmatige Figuur in de speling der aderen uitleverd. Rontom langs de muur gaat een groote Plint van dezelve marmer, die te gelyk tot neuten onder de Bazementen der Pylasters dient’.

De proportionering van een interieur door het verbinden of spiegelen van de wand- en plafondgeleding aan de vloer door middel van een bandpatroon was een geliefd principe uit de zeventiendeeeuwse classicistische interieurarchitectuur en werd gepropageerd in de verschillende tractaten die de belezen Husly zal hebben gekend.¹¹ Zo schreef Gerard de Lairesse over vloerstenen in het hoofstuk over architectuur van zijn Groot schilderboek (1707) waarvan ook Husly een exemplaar bezat: ‘De steenen

11 Husly had onder andere de werken van Gerard de Lairesse en Willem Goeree in zijn bezit. Catalogus Eener Fraaije verzameling Fransche, Nederduitsche en Latijnsche Boeken Waaronder fraaije werken uitmunten. Nagelaaten door wijlen den Beroemde Architect Jacob Otten Husly [...] te Amsterdam bij T. Craijenschot en J. Yver, 1798. Deze catalogus is als bijlage gepubliceerd in: Duisenberg, Aimée, J. Otten Husly (1738-1796) Avant-garde architect tijdens de Verlichting, Rotterdam 1998, pp. 106-111.

[p. 202]

5. Vrij abrupt is de overgang van de marmeren vloer naar de sobere ‘Bremerstenen’ vloer van het trappenhuis (foto RACM. 2008)

in de vloer moeten het gebouw gelyk komen, dat is te zeggen, als de kamer pilasters heeft, zo zullen de banden van de vloer daartegen aanloopen of uitkomen, 't zy dat de pilasters verre van digt aan malkander staan; moetende de zelve zodanig gelegt worden, dat zy overal een regulier figuur vertoonen, hoewel ‘er verscheidene uitstekken zijn, gelyk onder aan de deur, portaal, alcove, &c. Even als een voorzichtige tuinman zyne parken doet, dan een rond, dan een vierkant, achthoekig, enz. maakende dat ‘er altyd een overeenkomende gelykheid is die met de banden sluit. [...] In de kamers of lange gaanderyen, daar de eene zyden met de andere ongelyk zyn, is men genoodzaakt met een tussenfiguur d'eene van d'andere te scheiden: en evenwel moeten de banden,

6. Burgerzaal vanuit het trapportaal recht naar voren gezien
(foto auteur, 2008)

[p. 203]

7. Husly heeft moeten puzzelen om de bandverdeling van de vloer te laten harmoniëren met onregelmatigheden in de plattegrond. De uiteindelijke aansluiting van de gekruiste vloerbanden op de schuine voorgevel verschilt van het getekende ontwerp (tekening collectie Gemeentemuseum Weesp, foto RACM, 2008: foto auteur, 2008)

die ze sluiten, overal gelyk komen. Indien ‘er aan beide de zyden kolommen zyn, moeten de banden van ieder kolom de gaandery doorsnyden, en van d'eene aan d'andere loopen’.¹²

Samenvattend propageerde De Lairesse onregelmatigheid in openingen en wandgeleding op te lossen door overeenkomsten tussen de vormen te benutten in de vormgeving van het vloervlak. Dit heeft Husly, getuige de wijze waarop hij de asymmetrische ruimtelijke condities heeft verzacht, duidelijk ter harte genomen. De plattegrond van de Burgerzaal kon aan de voorgevelzijde niet haaks zijn. Ook waren de deuren niet geheel symmetrisch in het wandvlak uitgelijnd. De wandvlakken konden geharmoniseerd worden door een decoratie met risalieten en pilasters. Om ook in het vloervlak een zo regelmatig mogelijke vakverdeling te verkrijgen heeft Husly in zijn ontwerp een extra band toegevoegd, die echter niet de tegenoverstaande pilasters, maar het hart van het trappenhuis met het hart van een deur aan elkaar verbindt (afb. 6). Het op deze wijze extra aanvullen van een op de pilastergeleding aansluitende bandverdeling heeft Husly ook elders toegepast, zoals blijkt uit een van zijn ontwerptekeningen voor een cassettenplafond in een particuliere vestibule.¹³

De door De Lairesse onder de aandacht gebrachte onregelmatigheden als deurportalen en alkoven, of

12 Lairesse, G. de, Groot Schilderboek, deel 2 ‘Achtste boek Van de architectuur of Boukunde’, Amsterdam 1707, p. 61.

13 Ongedateerd en ongesigneerd ontwerp voor plafond en wanden met stucdecoraties. Rijksmuseum, collectie K.O.G., tek. Q 169. Zie: Duisenberg 1998, p. 68.

[p. 204-205]

8. Het meest in het oog springende aspect van de marmeren vloer van de Burgerzaal in Weesp is het bijzonder rijke materiaalgebruik, in maar liefst vier steensoorten. In deze op zeventiende-eeuwse
Amsterdamse voorbeelden geïnspireerde ‘bandvloer’ is onder andere bloemgezaagd venato Carrara-marmer gecombineerd met het grillige rode St-Rémy-marmer (foto RACM, 2008)

[p. 206-207]

9. Bloemgezaagd Carrara-marmer omkaderd door rode St-Rémy en zwarte Naamse banden, zoals staat beschreven in artikel 1 en 5 van het bestek (foto RACM, 2008)

[p. 208]

zoals te Weesp het portaal naar de Schepenenzaal, zijn in het vloerontwerp zorgvuldig geïntegreerd (afb. 5). Zoals blijkt uit het verschil tussen de ontwerptekening en de uiteindelijk conform bestek uitgevoerde vloer heeft Husly uiteindelijk nog geschoven met de precieze plek van de vloerbanden en wandpilasters in het gedeelte bij de schuine voorgevel (afb. 7). Hierdoor heeft hij extra ruimte kunnen creëren voor de omkadering van de afgeschuinde restperken en hierdoor de op de tekening ontbrekende opluistering van twee bandkruisingen met zwarte sterren in witte cirkelstenen kunnen toevoegen.

Opvallend materiaalgebruik

Het meest in het oog springende aspect van de marmeren vloer van de Weesper Burgerzaal is het rijke materiaalgebruik (afb. 8). Terwijl bij de meeste marmeren of andersoortige natuurstenen vloeren in het Nederlandse interieur sprake is van hooguit twee steensoorten of -kleuren, zijn voor de vloer van het stadhuis maar liefst vier steensoorten gebruikt: behalve twee soorten Carrara-marmer (venato en statuario) ook effen zwarte Namense steen en geaderd rood ‘Seremiensch’ ofwel St-Rémy-marmer.¹⁴

Een bandpatroon uitgevoerd in maar liefst drie steenkleuren (wit, rood, zwart) is naast Weesp enkel bekend van de galerijen in het stadhuis van Amsterdam. Dit zou als directe verwijzing naar het Amsterdamse stadhuis opgevat kunnen worden, ware het niet dat het vloerpatroon aldaar een specifieke ordening kent die de gewelfgeleding spiegelt. Dit is in Weesp niet aan de orde. De hiërarchie van de kleurstelling te Weesp lijkt - wederom - rechtstreeks van De Lairesse te zijn overgenomen, die over de ‘schikking der drie voornaamste marmerstenen’ het volgende zegt: ‘Wij weeten dat het wit zwak en teêr is, daarby lieffelyk in 't oog, het zwart in tegendeel droevig, wreed, en onaangenaam. Stellen wij dan het zwart onder het rood, en op het rood het wit’.¹⁵

Wat deze Weesper ‘bandvloer’ zo uitbundig maakt is de speciale rol van de marmertekening.

De rijkgetekende bloemgezaagde venato (geaderde) Carrara-marmeren platen gecombineerd met het grillige rode St-Rémy-marmer geven een geheel ander effect dan de combinatie van het effen witte Carrara-marmer met de effen rode Zweedse Ölandsteen zoals dat ligt in het Amsterdamse stadhuis. De weinige behouden gebleven zeventiende-eeuwse marmeren, met banden verdeelde vloeren uit de jaren 1660 (Trippenhuis, Museum Ons lieve Heer op Solder) hebben nog niet die rijke marmertekening in het witte marmer, die door de Carrarezen later ‘venato di vena grossa ad uso d'Olanda’ zou worden genoemd.¹⁶ In hoeverre de uit blokmarmer gezaagde, met banden verdeelde vloeren naar ontwerp van Adriaen Dortsman en Philip Vingboons al bewust uit à livre ouvert gezaagde venato platen zijn samengesteld, blijft gissen. Zeker is wel dat laatstgenoemde, Philip Vingboons, in zijn tweede boek Afbeeldingen der voornaamste gebouwen (1674) wel speciale aandacht vraagt voor de kwaliteit van het marmer.¹⁷ Opvallend is bovendien wat Willem Goerree hierover opmerkt in diens D'algemeene bouwkunde volgens d'antike en hedendaagse manier (1681): ‘De Marmere [vloeren] staan zeer rijk en zindelijk, inzonderheit wanneer ze fray met Fazen, en Spiegels [lees: à livre ouvert], en groote Steenen in goede orden veranderlijk geordineerd zijn. Hoe ze een-kleuriger en met weinig verandering, gants zedig, en met groote Vakken, of Figuren, wel regulier geleit werden, hoe ze grootzer en de ruimte van de Salen, kamers en galderijen beter bewaren’.¹⁸ Hieruit blijkt dat men zich in de laatste decennia van de zeventiende eeuw wel bewust was van de esthetische kwaliteiten van de aderingen in het marmer.

Husly's ontwerp voor de marmeren vloer van het

14 Rode ‘Saint-Rémy-sche’ marmer afkomstig uit de marmergroeven van het trappistenklooster Saint-Rémy bij Rochefort (prov. Namen) werd o.a. ook door Leendert Viervant toegepast voor ‘marmere monumenten’ in het trappenhuis van het stadhuis te Weesp en in het trappenhuis van de ovale zaal van het Teylers Museum (1784).
Molen, J.R. ter, ‘De Teylers Stichting te Haarlem en haar achttiende-eeuwse stichtingsgebouwen’, Teylers 1778-1978. Studies en bijdragen over Teylers Stichting naara anleiding van het tweede eeuwfeest, Haarlem/Antwerpen 1978, afb. 66 en 67, Bijlage II, nr. 49, p. 213.
Over de geschiedenis en exploitatie van deze marmergroeve zie: Van Itterson, A., Historique de la carrière de marbre de Saint-Remy à Rochefort, Cercle culturel et historique de Rochefort, monographie n^o 4, (Extrait de Parcs Nationaux. Bulletin trimestriel de l' A.S.B.L. Ardenne et Gaume, Volume XVIII, fascicule 3) p. 3-19: Van Itterson, A., L'exploitation de la carrière de marbre de Saint-Remy au XVIIIè siècle. Cercle culturel et historiquede Rochefort, monographie n^o 5 (Extrait de Namurcum n^o 2) (1964) pp. 17-30.

15 De Lairesse 1707, p. 59.

16 Zie het te verschijnen artikel ‘In goede orde veranderlijk geordineerd’ (zie noot 10).

17 Vingboons, Ph., Afbeeldingen der voornaamste gebouwen, Amsterdam 1674, bijschriften bij platen 1-2 (Kloveniersburgwal 77), 7-8 (Oudezijds Voorburgwal 205-207), 31-34 (Herengracht 386), 35-36 (Keizersgracht 577), 46-50 (Herengracht 364-370).

18 Goerree, W., D'algemeene bouwkunde volgens d'antike en hedendaagse manier, Amsterdam 1681, p. 168.

[p. 209]

10. Detail van een bandenkruis, verrijkt met een zwarte Naamse ster in een cirkel van statuario (zuiver wit) Carrara-marmer, volgens de omschrijving in artikel 6 van het bestek (foto RACM, 2008)

stadhuis te Weesp verwijst dus duidelijk naar de zeventiende-eeuwse traktaten. Maar er is één detail dat de vloer onmiskenbaar tot een laat-achttiendeeeuwse creatie maakt: de verrijking van het bandenkruis met een cirkelsteen van loepzuiver wit statuario marmer, ingelegd met een zwarte, achtpuntige ster (afb. 10). De kleurstelling van de dubbele rood-zwarte banden is op de kruisingen gealterneerd, waardoor de cirkel in een vierkantje ingekaderd lijkt te zijn. De ronde vorm (rozet, cirkel, ster), al dan niet in een vierkant gevat, ter accentuering van een bandenkruis of de hoeken van een omlijsting, is duidelijk geïnspireerd op het zeer invloedrijke voorbeeldboek Recueil élémentaire d'architecture (Parijs 1757-1768) van Jean-François de Neufforge.¹⁹ Hierin worden diverse varianten getoond van vergelijkbare verrijkingen van vloer- of plafondvlakken. Deze vormentaal was anno 1773 erg modieus en vond volop toepassing in de meubel- en interieurkunst. In andere ontwerpen heeft Husly zelfs direct hieruit geciteerd. Weliswaar kan dit detail (althans als rozet) óók worden teruggevonden in zeventiende-eeuwse ontwerpen voor bijvoorbeeld cassettenplafonds, maar er is geen enkele aanwijzing

19 Neufforge, J.-F. de, Recueil élémentaire d'architecture, deel VI, Parijs 1765, vanaf plaat 301: Hoewel Husly dit werk niet in zijn bezit had, heeft hij het duidelijk wel bestudeerd. Duisenberg 1998, pp. 18-20,71-73.

[p. 210]

11. Uit artikel 2 van het bestek blijkt, dat in de scherpe hoek aan de voorgevel (hier onder de moderne radiator) al de rode marmer uit één plaat genomen diende te worden, en het scherpe driehoekje witte marmer door middel van een sponning erin diende te worden geschoven. (foto RACM, 2008)

dat dit element in de zeventiende eeuw in een marmeren (band)vloer is toegepast.²⁰

20 Voor zeventiende-eeuwse ontwerpen van plafond- en wandbetimmeringen, zie Fock 2001, p. 68 en 73.

Besluit

Hoewel de vele bekende effen witmarmeren vloeren in particuliere en stedelijke architectuur anders doen vermoeden, bewijst de door Husly ontworpen marmeren vloer in de Burgerzaal van het stadhuis te Weesp dat er in de late achttiende eeuw ook rijkere en meerkleurigere varianten hebben bestaan. Behalve voort te borduren op de classicistische bandvloer, zoals bijvoorbeeld Abraham van der Hart enkele jaren later in de vestibule en het trappenhuis van het Nieuwe Werkhuis te Amsterdam (1779-1782) zou doen, werden er ook fantasievollere patronen bedacht. Uit 1802 dateert een ontwerp van Matthias Soiron (1748-1834) voor een vierkleurige (!) marmeren vestibulevloer in het huis Markt 14 te Maastricht. Daarin vormt een achtpuntige ster in een cirkelsteen in een grijsmarmeren ruit het hart van een zwartomzoomde vloer met een diagonaal weefwerk van witte en rode marmeren bandjes op een zwartmarmeren achtergrond.²¹;

21 Keijser-Schuurman, W.E.S.L., ‘De tekenalbums van Matthias Soiron, een unieke collectie’, in: Haye, R. de la, J.H.M.M. van Hall & G.H.A. Venner (ed.), Achter de Minderbroeders. Opstellen over bijzondere stukken en voorwerpen van het Rijksarchief Limburg, Maastricht 1996, pp. 273-276.

[p. 211]

Bestek

Gemeentearchief Weesp, Archief Stadhuis (ongeïnventariseerd)
Bestek voor de marmeren vloer van de Burgerzaal van het Stadhuis van Weesp, aangenomen ter somma van f 1975 door Jan Huyberts, A. Frauen en zoon, Jan Poggeman, d.d. 13 november 1773 (afb. 9, 10, 11).

Bestek en Conditien

Waarnaar Hun. Ed. Archb. De Heeren gecommitteerden tot den opbouw van een Nieuw Stadhuis te Weesp aan de minst aannemende zullen aanbesteden
Het maaken, leveren, en leggen van een marmeren vloer, met banden van zwarte Naamsche steen, en Seremiensche Marmer doorsneden als mede de geaderde marmeren plinten langs de Muuren Soclums onder de Pylasters en neuten onder de Deur Couzijnstijlen alles voor de Burgerzaal van het stadhuis te Weesp.

Art. 1 De geheele Vloer bestaande uit sestien vakken met het porta al voor schepenen kamer, zal door den aannemer gelevert worden van gezaagde Plaaten van wit geaderde marmer een duim dik, te rekenen na dat de zaagsnede daaraf gerekent is, dus 1 dm blijvend.
In ieder vak vier plaaten, uit hetzelfde blok vlak en regt gezaagd en tegen malkander gekeert, en geaccordeert; de naaden digt en wel geslooten en alles zuiver waterpas gelegt.

art. 2 In de schuine hoek aan de voorgevel tegen Burgemeester Kamer insgelijks in het middenvak voor het balcon; twee plaaten als booven. Een duim dik uit malkander gezaagt en gekeert. Doch in de scherpe Hoek aan de voorgevel zal al de roode marmer uit een Plaat genomen worden en het driehoekje van de wit geaderde Marmer met een sponning in dezelve worden ingeschoven en vast gemaakt, om alzoo dit stuk naar de mal gewerkt zijnde in eens te komen leggen.

Art. 3 In het Deurcouzijn tot den uitgang op het balcon, moet gelegt worden een marmere treede lang 6 voeten, breed 9 duim dik 7 duim met een wel van buiten, verder naar de mal van pas gewerkt.
Insgelijks op het Balcon tot een vloer vijf vloersteene van beste witte geaderde marmer van 24 duim vierkant, alsmede een strook dito marmer lang 5 voet 4 dm breed, 13 ½ dm dik, 1 dm schoon, alles rontom de reeds staande Bremer steen van pas gewerkt en geslooten.

Art. 4 Al het voorschrevene zal gelevert worden van allerbeste witte geaderde marmer zonder enig gebrek, voldoende aan het monster, en zoo wel egaal van blaauw en wit als die met mogelijkheid zal te bekomen zijn. Waarom den Aannemer een of meerder Plaaten van het Blok gezaagd hebbende hetzelfve zal moeten doen keuren, en zal geen marmer mogen gebruiken, die niet alvoorens voor goed gekeurt is op verbeurte van dezelve schoon reeds geheel of gedeeltelijk bewerkt of gelegd zijnde, voor zijn Rekening op de eerste aanzegging te zullen moeten veranderen tot genoegen van de Heeren aanbesteders. Zullende bij weigering van dien hetzelve voor des aannemers Rekening door de Heeren aanbesteders verandert worden, en de onkosten daarop loopende van zijne bedongene penningen worden gekort.

Art. 5 De Banden van de eene Pylaster tot de andere daar tegen overstaande doorlopende en dezelve in Perken afdeelende, zullen verdeelt en gelegt worden gelijk de Teekening zulks aanwijst, uit roode of zogenaamde Siremiensche marmer naar het monster en uit gesleepen of gezaagde zuiver zwarte Naamsche steen alles van strooken 1 duim dik schoon of blijvens ter langte en breedte als de Tekening aantoont.
De naaden op dezelve wijze gebrooken als in de Tekening is aangeweezen.
Alles zuiver gekant, vlak en digt in malkander geslooten zonder het minste gebrek wankant of Boeren tzij die in de bewerking, het leggen of het opschuuren mogten voorvalen, zijnde dit alles voor risico van den aannemer.

Art. 6 Daar de voorschreven Banden elkander doorsnijden, zal eene zuivre witte statuaire steen van eene circelronde gedaante houdende 15dm in diameter en dik 2 duimen gelegt worden in het centrum van deeze

[p. 212]

steen moet ten diepte van 1 dm ingelegt worden eene agtpuntige ster van zuivere zwarte Naamsche steen met goede specie vast gemaakt en zuiver en accuraat bewerkt. Dus zullen er met die voor het Trapgat Elfs tuks van deeze steenen benodigt zijn.

Art. 7 De Banden ront om langs de muuren insgelijks van roode Seremiensche marmer en Naamse steenen naar de Tekening ingelegt, desgelijks de Banden voor de groote Trap, en in het Portaal naar de Schepenen kamer en tusschen de Deurcouzijnen stijlen zullen strooken van Naamsche steen dik 1 dm schoon, of blijvens, ten langte van de wijdte van het Deurcouzijn, en ter breedte van de dikte der stijlen gebragt worden.
Alees mede onder de stipte bepaaling bij Art 4 breeder vermelt zullende al de Naamsche steen zuiver zwart moeten zijn zonder witte streepjes of vlakken, ende Seremiensche marmer aan het monster moeten voldoen of afgekeurt worden.

Art. 8 Nog zal den aannemer leveren en stellen de witgeaderde marmeren Plinten langs de muuren rondom de geheele zaal, en het Portaal voor de Schepenen kamer alles ter hoogte van 14 duim en ten dikte van 1 ½ duim.
Insgelijks de Cantelare stukken van dito marmer ter breedte van 9 duimen, en ter dikte van 3 ¾ dm, insgelijks hoog 14 duimen.
Als mede tien paar neuten onder de deurcouzijn stijlen dus 20 stuks plinten in den dag van de stijlen breed 10 dm dik 1 dm mede hoog 14 dm.
Nog twee paar neuten en de Plinten in de twee groote Deurcouzijns voor Schepenen zoo groot dezelve zullen nodig zijn.
En eindelijk veertien Soclums onder de Bazementen der Pylasters breed 26 duim, dik 2 dm hoog 14 dm, benevens 28 stukjes ter weerzijde deezer soclums breed 6 dm dik 2 dm hoog 14 dm met 14 dekstukjes op de soclums, lang 26 dm breed 10 dm dik 1 dm om de gemetselde Pylasters uitgekeept.
Ten laatste vier soclums onder de vier pylasters in de hoeken, dik 11 dm breed 11 dm hoog 14 dm.
Al de marmer tot deeze Plinten, Neuten, Soclums, enz zal van hetzelve allerbeste soort moeten zijn, als bij art 4 van de Plaaten breeder gespecificeert staat, en onder dezelve conditien.

Art. 9 Al het voornoemde werk zal door den aannemer in de prompste order, vrij en vrank ter plaatste staande of leggende gelevert worden, blijvende alle onkosten, 's lands Impost op grove waaren, schuitvragten, Transporten, Slaapgelden, Leverantie van Pleister en Coper draat voor Rekening van den Aannemer.

Art. 10 Ook zal den Aannemer behalven de voorschreeven leverantie, nog voor zijn privé Rekening moeten leveren de noodige, bekwame, en kundige metselaars, met dezelver opperlieden, zoo veel als den aannemer oordeelt nodig te zijn om het werk in den bepaalden tijd te konnen leggen en stellen.
De Heeren aanbesteders zullen daartoe alleen leveren de noodige schulpen, siment, kalk en zand, dog 't volk voor den aannemer ten zijnen kosten te leveren zal dezelve moeten doen bewerken en klaarmaaken als 't behoort waartoe hem een bekwame plaats zal aangeweezen worden. De noodige mallen zullen aan den aannemer gelevert worden, gelijk ook waar verder bij het leggen of stellen de hulp van een timmerman mogt nodig zijn.
Anders blijft alles voort Rekening en Risico van den Aannemer.

Art. 11 De vloer bestorven zijnde, zal den aannemer die door 't nodige volk voor zijn Rekening in de maand July des aanstaanden Jaars 1774 behoorlijk doen opslijpen en de Plinten, Neuten en Soclums enz verzoeten en

[p. 213]

opschuuren, alles tot genoegen van den Heeren aanbesteders. En in cas van onverhoopte ongelukken of beschadigen zal den aannemer al hetzelve voor zijn Rekening vernieuwen.

Art. 12 Den aannemer zal van alles verantwoordelijk zijn, deshalven ook van alles zelve de maaten moeten neemen, en de nodige mallen aan den timmerman opgeeven.

Art. 13 Al het voorschreeven werk zal geheel afgelevert gelegen en gesteld moeten zijn voor ultimo Mey des aanstaande Jaars 1774 op eene boete van drie guldens ten profijte van de gereformeerde Diaconie Armen te Weesp voor ieder dag die daar langer an zal gewerkt worden. Men zal zorgen dat den aannemer op Primo mart des zalvens Jaars zal kunnen beginnen om de vloer te leggen, indien hem onverhoopt de vorst daarin hinderde, zal hij agter daaromtrent geen uitstel bekomen, maar met te meer werkvolk moeten doorzetten ten einde tzelve nagenoegen der Heeren aanbesteders op den bestemden tijd klaar zij.
Het opslijpen van de vloer en 't schuuren der Plinten zal in veertien dagen moeten gedaan zijn ten genoegen van de Heeren aanbesteders op eenen boete als booven.

Art. 14 Indien er onverhoopt eenige duisterheid in dit Bestek plaats had, behouden de Heeren Aanbesteders de uitlegging daarvan aan haarzelven, gelijk ook indien men goedvond hier of daar eenige verandering ter verbetering te maaken, zulks zal den aannemer naar goedvinden van den architect ten genoegen van de Heeren Aanbesteders voor zijn rekening moeten doen, even of hetzelve in dit Bestek vervat, en op de Tekening aangeweezen was met als het werk den aannemer zal moeten genoegen neemen.

Art. 15 De Betaling der Bedongene Panningen zal geschieden in twee Termijnen.
De Eerste Termijn wanneer de vloer geheel zal naar genoegen gelegen zijn.
De Tweede wanneer al het werk in dit Bestek vervat tot genoegen zal zijn afgemaakt waartoe den aannemer een schriftelijk bewijs zal moeten produceren.

Art. 16 De Aanbesteding zal geschieden op zaterdag den 13 november deezes jaars in de constitorie kamer in de kerk te Weesp bij besloten biljetten in Inkt geschreeven, behelzende de somma waar voor men als dit Werk op voorstaande conditien zoude willen aannemen, en ondertekent door den aannemer zelve die verpligt zal zijn ten genoegen der Heeren Aanbesteders Een of Twee suffisante Borgen te stellen, welken zig voor de uitvoering van het werk in maniere voorschreven als borgen en Principaal komen te verbinden en even als den aannemer zullen moeten verkiezen Domicilum Citandi en Executandi binnen de Stad Weesp

't geen voorschreven bij mij ondergetekende aangenomen voor eene zomma van duysent negenhondert vijf en zeventig guldens door mij getekende

Jan Huyberts

A. Frauen en zoon

Jan Poggeman

Hebbende tot Borgen gesteld

Cornelis Muyswinkel en Jacob Teyler de Bree

Actum Weesp den 13 November 1773

In kennisse van mij secretaris M. van Marken

[p. 214]

Verklarende woordenlijst

Soclums: sokkels (afgeleid van het Franse ‘socle’). Het gebruik van het verbasterde ‘sokkel’ werd pas later gebruikelijk, volgens Van Dale vanaf 1863 (Van Dale).

Wankant: De term ‘wankant’ is vooral in gebruik bij het zagen van hout uit boomstammen (Van Dale). Bij steenbewerking betekent het een zijde van de (vloer)steen of plaat die niet gekantrecht is. Deze zijde is nog niet haaks en/of heeft nog het ruwe, onregelmatige oppervlak van het blok waaruit de vloersteen gezaagd is.

Boeren (zelfstandig naamwoord, mv.): afgebrokkelde hoeken. Als werkwoordsvorm: het afbrokkelen van de scherpe kanten bij gehouwen steen (Van Dale).

Besterven: na een bewerking geheel tot rust komen, m.n. stijf en droog worden (verf, metselwerk) (Van Dale).

[p. 216]

Een zeldzaam voorkomende kerkvloer: een patroon gelegd in tegels van wit marmer, rouge royal en vermoedelijk serpentino. R.K. St. Martinuskerk te Gendringen (foto RACM, T. Hermans, 2001)

[p. 217]

Witmarmeren gang met hardstenen omranding, ingelaten met een ruitmotief in rouge royal, een gepolijste zandkleurige steen en hardsteen. Buitenplaats Zypendaal te Arnhem, daterend uit de bouwtijd, omstreeks 1762-1764 (foto RACM, 2005)