Inleiding tot het lezen van zeventiende-eeuws Nederlands

[p. 48]

10 De hulpmiddelen

Na de opmerkingen in hoofdstuk negen kunnen we ons in het volgende beperken tot de taalkundige hulpmiddelen. De aard van de te lezen teksten maakt ze gewoonlijk onmisbaar. Met de taalkundige hulp voor het Zeventiende-eeuws houdt het niet over: een zeventiende-eeuws handwoordenboek is er niet, een handzame grammatica evenmin. Dat betekent gelukkig niet, dat alle handreiking ontbreekt.

In de eerste plaats is er een woordenboek dat uitnemende informatie over het Zeventiende-eeuws bevat, ook al is het daar niet speciaal voor geschreven: het Woordenboek der Nederlandsche taal, bewerkt door M. de Vries en L.A. te Winkel en vele anderen (Den Haag enz., 1882 - ...). Dit woordenboek, meestal aangeduid met de afkorting W.N.T., omvat enkele tientallen delen. De voltooiing van de reeks laat nog op zich wachten: aan de letters R, T en V wordt nog gewerkt, W - Z ontbreken. Tot dusver is éen supplementdeel verschenen, namelijk op de A. Officieel begint het W.N.T. bij 1637, maar de begingrens is later verlegd naar 1580 en zelfs naar 1500.

Het zal duidelijk zijn, dat de profijten van een dergelijk omvangrijk en kostbaar woordenboek over 't algemeen alleen verkregen kunnen worden in leeszaal of bibliotheek. Dat betekent in de praktijk, dat het W.N.T. bij het lezen van zeventiende-eeuwse teksten onvoldoende wordt gebruikt. Dat is jammer, want het regelmatig raadplegen van dit grootste Nederlandse woordenboek is erg wenselijk voor ieder die de oude teksten met de vereiste zorgvuldigheid wil bejegenen. Daarom worden hier toch een paar aanwijzingen voor de gebruiker gegeven. Overigens geldt, dat men het W.N.T. door het gebruik pas vlot leert gebruiken. De gebruiker krijgt de informatie vaak niet cadeau. Als vele grote naslagwerken heeft ook het W.N.T. z'n gebreken en beperktheden. Dat een woordenboek waaraan door tientallen medewerkers in een tijdsverloop van meer dan honderd

[p. 49]

jaar (de eerste aflevering verscheen in 1864) gewerkt is, ongelijkmatigheden vertoont is bijvoorbeeld begrijpelijk. Men zoekt ook wel eens tevergeefs, en de informatie is niet altijd even bevredigend. Als niets gevonden wordt, kan dat ook aan de gebruiker liggen. Die moet er bijvoorbeeld mee rekenen, dat talloze afleidingen en samenstellingen niet als ‘lemma’ (trefwoord, hoofd van een artikel) zijn opgenomen, maar onder het grondwoord genoemd worden, en wel aan het eind van het artikel. Een woord als laetcop (‘glaasje om bloed mee af te tappen’) is bijvoorbeeld te vinden onder de bij laten (1) opgesomde samenstellingen, terwijl ook bij kop (2) een en ander te vinden is. De cijfers achter laten en kop wijzen erop, dat deze woorden (en vele andere) met meer dan éen trefwoord zijn vertegenwoordigd, een omstandigheid waarmee de opzoeker rekening moet houdenden. Verder is het W.N.T. gezet in de zogenaamde ‘oude spelling’, die langzamerhand zo oud geworden is dat jonge lezers die niet meer uit hedendaagse lectuur leren kennen. Deze spelling heeft bijvoorbeeld nog hooren en meenen in plaats van horen en menen, en visch in plaats van vis. Bij het opzoeken moet men daar terdege op letten. Ook op andere punten wijkt, de ‘oude spelling’ wel eens af van de nu gebruikelijke, zodat men er soms goed aan doet, meer dan éen spelwijze te ‘proberen’. Artikelen van enkele tientallen kolommen zijn geen uitzondering, zodat het vinden van een bepaald gegeven vooral in het begin moeilijk en tijdrovend kan zijn. Daarbij mag opgemerkt worden, dat de typografie ook niet altijd meewerkt. Mettertijd leert men de opbouw van grotere artikelen beter en vlugger overzien. In verscheidene delen zijn lijsten met ‘bijvoegsels en verbeteringen’ opgenomen, die hun verscholen bestaan wel eens met verwaarlozing bekopen, maar bij zorgvuldige raadpleging niet overgeslagen mogen worden.

Wie bij het lezen het W.N.T. niet bij de hand heeft, hoeft nog niet ieder direct gerief te ontberen. Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (Den Haag; de laatste druk, de tiende, bewerkt door C. Kruyskamp, is van 1976) bevat heel wat oude woorden. Verder zullen vele lezers beschikken over het Middelnederlandsch handwoordenboek van J. Verdam (Den Haag z.j., onveranderde herdruk en van het woord sterne af opnieuw bewerkt door C.H. Ebbinge Wubben / meermalen onveranderd herdrukt). Het geeft veel woorden die ook in de zeventiende eeuw nog voorkomen. Het raadplegen van Van Dale en het Mnl. Handw. heeft in elk geval zin voor de letters of onderdelen van letters die het W.N.T. nog niet heeft. Een bescheiden soelaas bij gemis van het W.N.T. biedt tenslotte nog Een glossarium van zeventiende-eeuws Nederlands (tweede druk, Groningen 1977), naar de typering van de auteur ‘een voorlopig hulpmiddel bij het interpreteren van voornamelijk literaire teksten uit de Gouden Eeuw’.

Over de grammaticale hulpmiddelen voor het Zeventiende-eeuws kan

[p. 50]

deze inleiding kort zijn. Zoals boven gezegd is, bestaat er geen grammaticaal overzicht. Er zijn wel belangrijke deelstudies, maar het heeft weinig zin die hier op te sommen. We volstaan met het noemen van A. Weijnen's Zeventiende-eeuwse Taal (vijfde druk, Zutphen 1976). Vóor de bloemlezing geeft de schrijver een groot aantal opmerkingen over Zeventiende-eeuws, ten behoeve van de tekstverklaring. Om een systematische grammaticale beschrijving van het zeventiende-eeuwse Nederlands is het hem niet te doen geweest. In de literatuurlijst van dit boek kan de beginnende lezer zich desgewenst verder oriënteren.

Het is denkbaar, ervaring met het Zeventiende-eeuws op te doen zonder woordenboek en grammatica. In vele goed verzorgde moderne uitgaven van zeventiende-eeuwse teksten staat de gewenste informatie namelijk al in een uitvoerige annotatie vermeld. Dat bespaart veel tijdrovend gezoek, maar de beginnende lezer - om hem gaat het hier - komt daaraan tekort. In de eerste plaats mist hij de stimulans om zelfstandig en kritisch in het vakapparaat op zoek te gaan naar de gegevens die hij al lezend blijkt nodig te hebben. In de tweede plaats is de kans groot, dat de annotatie de prikkel tot eigen overweging grotendeels wegneemt. Waarom piekeren over wat kant en klaar aan de voet van de bladzij staat? Voor opleidingsdoelen kiest men dan ook gewoonlijk in eerste instantie ongeannoteerde teksten. Wie in zulke teksten met vallen en opstaan z'n weg leert vinden, ontwikkelt de vindingrijkheid, de verbeeldingskracht en de taalgevoeligheid die onmisbaar zijn om een oude tekst naar de mate van het mogelijke te peilen en te proeven.