Outsider onder de zijnen. Vormen van xenofanie in de Afrikaanse roman

[p. 5]

 

het. Vreemdelingen zijn

 

 

 

welkom, tenzij zich

 

 

 

gedragen als vreemdelingen

 

die men niet kan plaatsen.

 

Soms, als de klok stilstaat,

 

 

 

is het nergens thuis meer.

 

 

 

Hans Faverey¹

'n Sekere ouerpaar het sewe seuns gehad: drie tweelinge en die jongste, Kassiem, wat maar altyd een kant was omdat hy nie soos die ander 'n tweelingbroer gehad het nie.
Kassiem was ongelukkig en het baie keer by die rivier gaan sit en nadink oor al die dinge wat hy nie kon verstaan nie. Op dié manier het hy baie slim geword; maar daarvan het sy ouers en sy broers niks geweet nie.

I.D. du Plessis²

Jý het nog moed, jy is jonk, en God weet, mens het moed nodig om te lewe sonder die maklike bemoediging waardeur ander mense hulle laat dra, en self te kies en self te besluit in volle vryheid en verantwoordelikheid. Dis maklik vir 'n mens om maar net te glo soos sy vader geglo het en te maak soos hý gemaak het, om jou lewe oor te neem van andere in plaas van dit self uit te kap, om te worstel en te stry, om pyn en eensaamheid te ken en dit nie langs maklike sypaadjies te ontvlug nie, maar as deel van die lewe te aanvaar.

Karel Schoeman³

Hoe raar dit ook al klink, vrees is, naas liefde, een van die emosies wat hy die minste ken (...) want vrees het 'n gevaarvoorwerp nodig en, as jy beskermd grootgemaak is, vry is van ambisie, beskerm deur jou God, dan kan jy al die gevaarvoorwerpe vermy.

Etienne Leroux⁴

Alle wijsheid is al eens gedacht,
het komt er nu op aan haar nog eens opnieuw te denken.

J.W. Goethe⁵

1 Verzamelde gedichten, Amsterdam 1993, p. 172.

2 Uit die Slamse Buurt. Deel II. Kaapse Sprokies, Fabels en Legendes oorvertel deur I.D. Du Plessis, Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth 1939, p. 173.

3 'n Lug vol helder wolke, Kaapstad-Pretoria 1967, p. 53-54.

4 Die Silbersteins-trilogie, Kaapstad-Pretoria 1989, p. 22.

5 Volgens de aanhaling door Rob Riemen in Lectori Salutem ‘Nexus’ 1998, nr 20.

[p. 7]

0. Inleiding

0.1. Inleidende opmerkingen

In het conglomeraat van de Zuid-Afrikaanse problematiek is de spanning tussen ‘wij’ en ‘zij’, ‘hier’ en ‘daar’ of ‘binnen’ en ‘buiten’ sterk aanwezig. Men kan de polen van zulke tegenstellingen op verschillende niveaus formuleren, beginnende met een heel algemeen opgevatte spanning tussen het Afrikaanse land en de buitenwereld (overzee/oorsee), met name Europa. Spectaculaire voorbeelden uit de politiek, zoals bijvoorbeeld de boycot in de jaren tachtig, kunnen dit illustreren. Maar ook minder opvallende gebieden, zoals theologie waar men meer verbondenheid zou kunnen verwachten, worden door zo'n spanning gekenmerkt (Jonker 1989). Verschillende interne aangelegenheden kunnen eveneens in het kader van de spanning tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ beschouwd worden, of we nu de geschiedschrijving nemen (Van Jaarsveld 1989), of acute sociale vraagstukken zoals de verhouding tussen stad en platteland (plaas), stad (city) en township, of ook die tussen stad en de zogeheten formele en informele behuizing (squattercamp/plakkerskamp) (Smit & Booysen 1982). Men kan nog andere terreinen noemen waar zo'n - in de ware betekenis van dat woord - spannende verhouding tot uiting komt. Op het gebied van het recente politieke spanningsveld ziet men dat in de relatie tussen het Zuid-Afrikaanse liberalisme en het Afrika-denken (Johnson & Welsh 1998; Degenaar 2000). We treffen zoiets in de taalkunde aan; neem bijvoorbeeld verschillende theorieën over het ontstaan van het Afrikaans waarin de invloed van de Europese en niet-Europese talen verwerkt wordt (Scholtz 1980; Raidt 1983; Van Rensburg 1990) en waar een hele polemiek is ontstaan omtrent het feit of men de oorzaak van de Kaapse draai in Zuid-Afrika moet zoeken in taalcontacten of in Europa in de immanente ontwikkelingsmechaniek van de Germaanse talen (Ponelis 1999). De genoemde basisspanning valt eveneens vrij algemeen te beschouwen als de spanning die binnen de heterogene Zuid-Afrikaanse cultuur ontstaat - de confrontatie tussen uit Europa en uit Afrika of van elders afkomstige cultuurpatronen.

[p. 8]

Deze soorten spanningen - al dan niet binair van aard - blijken zowel in de vroege als in de moderne Afrikaanse literatuur aanwezig (bijv. Ohlhoff 1973).¹ De veranderingen in de sociale en politieke positie van het Afrikaans en de Afrikaanse cultuur, die in de Republiek van Zuid-Afrika in de jaren negentig, vooral ná 1994, gaande waren, zullen in de toekomst - naar alle waarschijnlijkheid - alleen maar in intensiteit toenemen. Het is te verwachten dat ook de literaire cultuur van de Afrikaanssprekende Zuid-Afrikanen in een stroomversnelling terechtkomt. Dit kan ertoe leiden dat de spanning tussen dat wat als eigen/vertrouwd en dat wat als vreemd/onbekend wordt ervaren een belangrijke plaats zal innemen en misschien zelfs een van de topics van de nabije toekomst zal zijn. En het gaat niet alleen om verschijnselen buiten taal en cultuur, maar ook daarbinnen: ‘Tradisioneel is aanvaar dat Afrikaans die taal van die Afrikaner, en die uitdrukkingsmedium vir daardie kultuur is; maar vandag besef ons dat Afrikaans ook die taal van vele voorheen gekoloniseerde “ander” is - 'n “ander” wat nie dieselfde kultuur en konvensies - en dikwels nie dieselfde godsdiens - as die heersende en ekonomies sterker Afrikaner gehad het nie.’ (Coetzee 1996: 43). Dit brengt de problematiek van de vreemdheid en de identiteit tegelijkertijd naar voren. Toch is de kwestie van de identiteit niet in het tegenwoordige stadium van de historische ontwikkeling tot probleem geworden: de identiteit bestond altijd al als probleem - zij het in een veranderende gedaante - maar vandaag begint ze een bijzondere actualiteit te krijgen. ‘Ik zou de stelling willen verdedigen dat identiteit inderdaad “een actueel probleem blijft”, maar dat dit niet het probleem is “dat het doorheen heel de moderniteit is geweest”.² Want terwijl het moderne “probleem van de identiteit” erin bestond hoe men een stevige en stabiele identiteit moest construeren, is het postmoderne identiteitsprobleem in de eerste plaats hoe men fixatie kan vermijden en alle keuzemogelijkheden open houden. (...) De grootste, met de identiteit verbonden, bekommernis van de moderne tijd was de zorg voor duurzaamheid; vandaag is dat de bezorgdheid om zich toch maar niet te binden. (...) Identiteit als zodanig is een moderne uitvinding. De vaak gehoorde bewering dat de moderniteit leidde tot de “ontworteling” van de identiteit, of dat ze de identiteit “loskoppelde”, is een pleonasme - want de identiteit is niet op een bepaald moment een probleem “geworden”, ze was het al van bij haar geboorte (dus, als iets waaraan men iets moet doen - als een opdracht), zij kon enkel maar bestaan als een probleem, juist omdat zij is geboren uit de ervaring van onbepaald te zijn en vrij te zweven, een ervaring die nadien dan omschreven werd als “ontworteling”. Identiteit zou in geen andere vorm hebben

1 George Weideman (1993) gaat in zijn bespreking van de roman Inteendeel van A.P. Brink in op diverse lagen spanningen in dat boek en noemt enkele van hen: ‘die verhoudinge Afrika-Europa, man-vrou, enkeling-groep, “beskaaf” - en “onbeskaaf”’.

2 Aanhaling door Zygmunt Bauman (1995: 31) uit Kellner (1992); indien niet anders aangeduid is cursivering of onderstreping van de auteur.

[p. 9]

kunnen bestaan dan als “ontworteld” of “losgekoppeld”. Men begint maar over identiteit na te denken wanneer men niet precies weet waar men thuishoort, wanneer men zichzelf niet terugvindt in de overweldigende variëteit aan gedragsstijlen en patronen, en al evenmin weet of anderen zullen accepteren dat wat men doet juist en gepast is, zodat men niet weet wat men van elkaar kan verwachten. “Identiteit” is een naam voor de poging om aan die onzekerheid te ontsnappen. Vandaar dat “identiteit” als zelfstandig naamwoord in feite fungeert als een werkwoord, zij het een nogal eigenaardig werkwoord: één dat enkel in de toekomende tijd kan staan. Hoewel het al te vaak herleid wordt tot attribuut van een materiële entiteit, heeft identiteit de ontologische status van een project en een postulaat. (...) Identiteit is een kritische projectie van wat nagestreefd wordt op wat is; of nog preciezer, een indirecte bewering dat “wat is” inadekwaat of onaf is.’ (Bauman 1995: 32).

* * *

In de problematiek van vreemdheid en identiteit kan het gaan om de zelfdefiniëring zowel in collectieve termen (bijv. sekse, leeftijd, etnische groep, taalgemeenschap, natie) als ook in individuele (zoals de ander, het zelf), zowel binnen het discours van tegenstellingen en dichotomieën als ook door middel van relativering en kritiek erop of zelfs daarbuiten. Ik zal natuurlijk nader ingaan op de betekenis die in deze studie aan de ander als representant van een vreemde groep toegeschreven wordt en uit de aard van de te onderzoeken materie zal de verhouding tussen het individu en de gemeenschap eveneens niet ver van het centrum van mijn belangstelling liggen, toch geniet de analyse in termen van het zelf en het individu mijn voorkeur, dus van het tweede aspect.

De dramatiek van het totalitarisme - van uiteenlopende ideologische uitgangspunten en in diverse gedaanten: van het autoritaire denken tot totalitaire staatsvormen - komt voort uit het feit dat men aan deels relatieve waarden, zoals ras, natie of sociale klasse, een absolute waarde toeschrijft. Aan de andere kant lijkt het specifieke van onze tijd, althans in het alledaagse quasi-postmoder-nistische denken, daarin te liggen dat men met elke waarde als met een relatieve relevantie tracht om te gaan.

Tussen Scylla van het totalitarisme en Charybdis van het radicaal relativisme staat het individu aan wie m.i. als enige het absolute karakter toegekend kan worden. Dit krijgt zelfs een verbale uiting: als wij het hebben over ‘homo sapiens’ en ‘de mens’, hanteren we meestal het enkelvoud. Dit vormt eveneens deel van onze eigen ervaring: als individu leeft ieder van ons en als individu ervaart hij/zij pijn, mensen en wereld. Uit dat absolute karakter van het individu - de eeuwige waarheid: individu, om eens aan de woorden van Søren Kierkegaard te herinneren - komt de existentiële relevantie van de hier gepresenteerde

[p. 10]

thematiek. Door het over ‘absoluut’ karakter en ‘existentiële’ relevantie van het individu te hebben, wil ik het belang van de sociale of politieke dimensie niet negeren. ‘Al van in het prille begin dat het probleem van de identiteit bezit nam van de moderne mens, deed het zich voor als een individuele opdracht. Het was aan het individu om een uitweg te vinden uit de onzekerheid. Zoals wel meer gebeurt, moesten sociaal gecreëerde problemen opgelost worden door middel van individuele inspanningen. Collectieve ziekten moesten genezen worden met behulp van privé-medicijnen.’ (Bauman 1995: 32).

Zonder dat ik me wil aanmatigen iets over de actualiteit te zeggen, wil ik in mijn boek juist op het zo geschetste, brede terrein op verkenning gaan. Het onderwerp is zeer aantrekkelijk omdat uit de geschiedenis van het land en zijn mensen, uit de geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse literaire cultuur, blijkt dat de genoemde soorten spanningen constant zijn. Mijn keuze - uit de grote verscheidenheid van mogelijke benaderingswijzen - voor de problematiek van het outsiderschap, de andersheid en vreemdheid brengt uiteraard een zekere beperking met zich mee. Het kan ook moeilijk anders: de begrenzing is gewenst omdat ze het onderwerp nader preciseert en concretiseert en het onderzoek hanteerbaar maakt.

0.2. Doel en structuur van het onderzoek, gekozen standpunten, termen en methodes

In Outsider onder de zijnen wil ik me met de kwestie van het outsiderschap en vreemdelingschap bezighouden. Ik wil dit nadrukkelijk los doen van het dominante discours dat bepaald wordt door de toekenning van absolute waarde aan kenmerken die als onderscheidend gelden zoals ras of natie. Mijn invalshoek is dus per definitie niet negatief (concentratie op verschillen tussen mensen), maar uit de overtuiging dat vele van de verschillen die zo op het oog waar te nemen vallen, slechts een betrekkelijke relevantie hebben, eerder positief (met klemtoon op gelijkenissen tussen mensen dus universele dimensie). Daarom zoek ik de outsider, mijn outsider, temidden van zijn naasten en onder de zijnen d.w.z. daar waar hij/zij niet opvalt, waar zijn/haar andersheid niet onmiddellijk in het oog springt maar eerst door de schrijver geconcipieerd en gecreëerd moet worden en door de lezer gereconstrueerd en gerecipieerd.

Dit hoofdstuk is te begrijpen niet alleen als omlijning van het verschijnsel waar het hier om gaat, maar ook als precisering van het woord dat het beste de afgebakende betekenis weergeeft. Ik heb geen volledigheid nagestreefd bij de uiteenzetting van diverse aspecten van de hier behandelde problematiek; bijvoorbeeld als gevolg van de sociologische dominantie in de huidige benader-

[p. 11]

ing van de kwestie vreemde, vervreemding, etnische stereotypering e.d. is het terrein van de sociologie weloverwogen niet betreden. Het ligt evenmin in mijn bedoeling de taalkundige dimensie in alle gedetailleerdheid te presenteren; dat zou immers een aparte studie vergen.³ Ik denk echter dat het volstaat als ik mijn bespreking tot de elementen beperk die in het kader van deze - tenslotte empirische - literatuurstudie als functioneel gezien kunnen worden. Het nadenken over een woord dat het meest geschikt zou zijn, leidt tot de conclusie dat er een duidelijke samenhang (en ook spanning) ontstaat tussen de interpretatieve en betekenistoewijzende handelingen. De bedoeling is om niet alleen over het begrip maar ook met begrip te spreken (Van Bruggen 1980: 1).

De semantische problemen die opdoemen wanneer iemand het begrip ‘outsider’ gebruikt, komen in zulke beschouwingen heel duidelijk tot uiting. Niet alleen hebben we te maken met de bonte verscheidenheid termen die als synoniemen of door zinverwantschap met elkaar geassocieerd kunnen worden, maar ook met de vele invullingen van het proces van vervreemding of aliënatie. De betekenis van een aantal woorden werd in enkele woordenboeken opgezocht. Voor deze toets werden de volgende woordenboeken geraadpleegd: P. Hendriks' Nederlandse synoniemen (1958), L. Brouwers Het juiste woord. Standaard betekeniswoordenboek der Nederlandse taal (1973), Jef Anthierens' Wolters' woordwijzer synoniemen (1986), Wolter's synoniemengids voor het Nederlands (1990), Groot woordenboek van synoniemen en andere betekenisverwante woorden (1991) onder redactie van P.G.J. van Sterkenburg en Synoniemenwoordenboek van Riemer Reinsma (1993).⁴ Omdat mijn analysen op de Afrikaanse romans steunen, heb ik vanzelfsprekend ook Afrikaanse woordenboeken geconsulteerd: L. Eksteens Afrikaanse Sinoniemwoordeboek met Antonieme (1981), P. Hartevelds Woordkeusegids. 'n Kerntesourus van Afrikaans (1992) en L.G. de Stadlers Groot Tesourus van Afrikaans (1994). Daarbij heb ik op de verklaringen gelet en synoniemrelaties.

De woorden die voor deze toets in een preselectie werden gekozen, waren: vreemde, vreemdeling, buitenstaander, outsider, eenling, enkeling en zonderling. Ondanks een duidelijke partiële overlapping van de afzonderlijke betekenisvelden, is hun gezamenlijke reikwijdte groot. In het begin vreesde ik dat als gevolg van ondergane slijtage bepaalde termen moeilijk in aanmerking zouden

3 Spijtig genoeg was het niet mogelijk om een presentatie voor te bereiden zoals die van P.G.J. van Sterkenburg (Van Sterkenburg 1992; vgl. ook Al 1988) over het woord apparaat. Met behulp van de semasiologische operatie van circa 50.000 woorden is hij tot een omvangrijke begrippenboom uitgekomen die hiërarchische relaties tussen 288 woorden en woordgroepen op zes niveaus voorstelt. Mij ontbrak niet alleen de nodige financiële of technische uitrusting maar ik vond ook (noch in Nederland noch in Zuid-Afrika) geen redactie van een woordenboek bereid om dit te helpen uitvoeren.

4 Dit is een uitgebreide versie van het Verklarend Synoniemenwoordenboek uit 1988.

[p. 12]

komen. Zo stond ik ook aanvankelijk tegenover ‘outsider’. En toch is juist dit woord als het meest passend gekozen. Ik wilde graag van de outsider als afgezaagd woord ‘wegswaai’ en was niet onder de indruk van de traditie van literair onderzoek op dit gebied. Naarmate mijn eigen onderzoek voortging en ik meer secundaire literatuur heb verwerkt en dichter bij het concept outsider-onder-de-zijnen kwam, heb ik geconstateerd dat er niet veel alternatieven zijn en dat ondanks alle bezwaren ‘outsider’ het best bij mijn idee past.

Neerlandici die over de Internet-mogelijkheden schrijven (Hüning 2000; Van Oostendorp & Van der Wouden 1998), beklemtonen dat het Internet als een immens corpus teksten beschouwd kan worden. ‘Corpus Internet’ is niet alleen bruikbaar voor het opzoeken van instellingen, namen of titels, maar het gebruik van zoekmachines kan ook toegang verschaffen tot woordenmateriaal dat uiterst nuttig kan zijn voor de meest uiteenlopende doeleinden. Een leerzame ondervinding was dus voor mij een Internet-onderzoek in de on-line-archieven van de Naspers (http://www.naspers.co.za/argiewe/soek.html) waaruit eveneens duidelijk is gebleken dat in vergelijking tot andere verwante termen ‘outsider’ het meest voorkomende begrip was op het gebied van kunst en vooral literatuur.

* * *

De tweede noodzakelijke beperking van de immense outsider-thematiek brengt de ondertitel Vormen van xenofanie in de Afrikaanse roman. Want de studie bestaat uit twee grote delen. In het eerste wordt als het ware de ‘filosofie’ van de outsider geschetst en gaat het om de terminologische en vooral inhoudelijke afbakening van verschillende niet zelden enigmatische kanten van de ander. Nadat de globale horizon voor mijn denken over de outsider getoond is, wordt in het tweede gedeelte vanuit empirisch onderzoek een analyse doorgevoerd van de manieren waarop het verschijnsel outsider door middel van verscheidene literaire situaties, zowel van binnen- als ook van buitentekstuele aard, verwoord kan worden. Het belangrijkste is dat de outsider en het outsiderschap niet als een facticiteit en geforceerde toestand beschouwd wordt, maar als een authentiek proces van vervreemding en beleving van xenofanie (straks meer over deze term) dat eigen dynamiek en intensiteit vertoont en in wezen nooit af is en altijd een kunnen-zijn blijft. Om met Emmanuel Lévinas te spreken, gaat het mij niet om door de bedrevenheid in het goochelen met begrippen de Ander te beheersen en te neutraliseren, maar om de Ander te verwoorden en uit te drukken; in mijn geval gaat het om de analyse van deze verwoording. Uit zo'n denkbeeld resulteert de opvatting dat er diverse mogelijkheden bestaan tot artistieke verwoording van het concept outsider. Ik wil dus de morfologie van de xenofanie in concrete literaire werken analyseren en

[p. 13]

nagaan in hoeverre de toepassing van verschillende literaire situaties (diverse elementen die het werk als talig en literair structureren) niet alleen het outsiderschap van het personage helpen te ontstaan, maar de algehele beleving van de xenofanie in de tekst.

De term xenofanie heeft op deze plaats een verklaring nodig. Ik gebruik hem geïnspireerd door het voorbeeld van Zbigniew Benedyktowicz die in zijn Portrety ‘obcego’: od stereotypu do symbolu [Portretten van de ‘vreemde’: van stereotype tot symbool] uitvoerig op verschillende verschijningsvormen van het vreemde in de cultuur ingaat en de term ‘xenofanie’ introduceert. Hij wil daarmee zowel de verscheidenheid van manifestaties van het vreemde aantonen als ook de veelheid van bronnen en feiten beschrijven waarnaar hij in zijn erudiete studie verwijst, want hij maakt niet alleen gebruik van sociologische en psychologische bepalingen, maar ook (en vooral) van etnografische en antropologische constateringen. Xenofanie omvat voor Benedyktowicz (2000: 115) alles wat vreemdheid, vreemd-zijn en vreemd-wording verwoordt, aan het licht brengt en manifesteert (van ksénos - vreemde, gast, reiziger; phainein - tonen; vergelijk bijvoorbeeld ‘hierofanie’ van hieros - heilig, bovennatuurlijk en phainein⁵). Door voor een wijd verwijzingsveld te kiezen, wil Benedyktowicz het fenomeen van de verhouding tot de vreemden en de relatie met het vreemde vatten en zodoende dichter komen bij de beschrijving van de algemene structuur van de ervaring van de xenofanie.⁶ De outsider is de klassiek geworden drager van de zo opgevatte xenofanie. Hij is ook een belangrijke structuurfactor van de roman geworden.

* * *

Om misverstanden te voorkomen, moet gezegd worden dat deze studie geen Motievenstudium is. In het onderzoek gaat het niet om de aanwezigheid van de outsiderfiguur in de Afrikaanse roman in kaart te brengen⁷ of een aantal karaktertrekken van de outsider vast te stellen - de lezer treft hier dus noch een overzicht van de outsiders in de Afrikaanse literatuur aan, noch een interpretatieve reconstructie van hoe dé outsider in de Afrikaanse roman gethematiseerd wordt. Mijn belangstelling gaat eerder uit:

5 Vergelijk de inleidende opmerkingen over de structuur en de morfologie van het sacrum door Eliade (1949, 1993).

6 Ik wil ook niet verhelen dat de term ‘xenofanie’ mij in vele opzichten geschikter leek voor mijn doeleinden omdat het begrip ‘vervreemding’ dikwijls negatief gekleurde connotaties wekt. Daar kom ik nog later (bij de bespreking van de actualiteit van het vreemdelingenmotief in de Zuid-Afrikaanse literatuurbenadering) op terug.

7 Alhoewel we bij de te bespreken schrijvers (Van Niekerk, Schoeman, Leroux) te maken hebben met het geval dat ze de centrale en persoonlijke thematiek van het outsiderschap trouw zijn gebleven ofschoon ze in hun individuele benadering diverse decors gebruiken.

[p. 14]

(i)

naar de afbakening van de figuur van de outsider zoals deze voor onze tijd gekarakteriseerd kan worden en wel in ethische termen nl. als een figuur die de ultieme morele verantwoordelijkheid niet op zijn nativiteit, etniciteit of overgenomen en uitgewerkte opvattingen schuift maar volledig met alle gevolgen van dien op zich neemt, en - in het proces van vechten en aanvaarden - een xenofanische ervaring meemaakt en bewust wordt in hoeverre hij/zij de kosmische dimensie van deze morele verantwoordelijkheid al dan niet aankan; outsider wordt dus opgevat als ‘Chiffre’ van de conditio humana van nu en straks,

(ii)

en naar de concrete vormen van de creatie of manifestatie van de outsider, dus naar het hele spectrum literaire procédés die in teksten kunnen plaatshebben en op de teksten toegepast worden: van verteltechnieken via werking van afzonderlijke groepen motieven en thematische concepten en hun inbedding in literaire structuur tot processen van canonvorming; aan de hand van enkele voorbeelden wil ik aantonen dat de verwoording van het fenomeen outsiderschap, meer specifiek outsider onder de zijnen, gepaard gaat met relevante literaire kwesties die onder de xenofanie ressorteren.

Zoals aangekondigd worden in het vervolg bepaalde literaire technieken en procédés aan een nadere analyse onderworpen, maar toch staat de vraag naar louter technische aspecten niet voorop. De ruime formulering ‘literaire situaties’ lijkt misschien beter omdat de beoogde verkenning van de artistieke standaardprocedures bij de uitbeelding en positionering van de outsider naar een zekere geestesgesteldheid en zienswijze moet verwijzen. In mijn betoog gaat het niet om literaire trucs maar om een visie op de outsider;⁸ de uitbeelding van deze figuur en de verwoording van haar problemen genereert weliswaar bepaalde technieken.⁹ Het tweedelig (en waarschijnlijk ook tweeledig) karakter van deze studie - d.w.z. als een verhandeling over de ideeën omtrent het outsiderschap én een verhandeling over de literaire situaties waardoor de outsider uitgebeeld

8 Visie versus trucs om de woorden van Wilson (1956: 91) te gebruiken: ‘When he [Van Gogh - J.K.] saw a tree full of leaves, it existed so much for him that he could not paint it as a tree (as Constable would) or give the general impression of a tree with colours (as Monet and the Impressionists did); it explodes into life and looks more like a tree burning with Bengal fires. This is no literary trick (any fool could paint a tree to look like a flame); it is a way of seeing; it is built into his vision, and the proof of its sincerity lies in watching the development of the vision through his painting.’

9 Bijvoorbeeld het verloop van de receptie van Camus' L'étranger (1942) laat duidelijk zien dat men zich aanvankelijk intensiever met de filosofische aspecten van dit boek bezighield; vervolgens ging men zich - waarschijnlijk als resultaat van deze interpretatieve handelingen - meer op de verteltechnische en structurele aspecten concentreren (Van Stralen 1996: 177); for-meel-literaire procédés van het literaire existantialisme zijn inmiddels al tamelijk goed bestudeerd (zie Kern 1970).

[p. 15]

wordt - ligt in het verlengde van mijn opvatting over de literatuurbenadering. De literatuurwetenschapper moet zich - teneinde de autonome literaire structuur te begrijpen - enerzijds vragen stellen over hoe geïntegreerd het artistieke aanbod in het werk is, en anderzijds zich met de betekeniswereld van een werk bezighouden. Hierdoor werkt de literatuurbeschouwer als het ware in het contrapunt-perspectief omdat het ene niet weg te denken is van het andere en omdat het ene het andere belicht en bepaalt. ‘Die letterkundige [zoals de filosoof - J.K.] het ook te doen met die betekeniswêreld van 'n skrywer, maar dan primêr vanuit en ter wille van die geïntegreerde aanbod in die kunswerk self. Die letterkundige vraag is nie slegs: wat is die betekeniswêreld van die skrywer nie, maar het dit 'n geïntegreerde beeld aangeneem en dramatiese handeling geword? - het die woord vlees geword? - het die logos sy onvervangbare mythos gevind? - is die simbool perseptueel verantwoord? - kan ek literêr geïntegreerd ervaar wat die dramatiese spreker sê?’ (Degenaar 1966: 3).

* * *

Deze studie is in details op de volgende manier opgebouwd. In het eerste hoofdstuk geef ik aanvankelijk een beknopt overzicht van de hoge frequentie waarmee in de geschiedenis van de Afrikaanse taal en literatuur ‘de ander’ voorkomt. Mensen van niet-Afrikaanse (laat staan niet-Afrikaner) afkomst hebben in de emancipatieprocessen van de Afrikaanse taal en in de ontwikkeling van de Afrikaanse literatuur altijd een grote rol gespeeld.¹⁰ De aanwezigheid van deze ‘vreemde’ elementen blijkt achteraf gezien zeer vruchtbaar en betekenisvol te zijn omdat velen actief aan de emancipatie van de taal en de literatuur hebben deelgenomen. Dit stuk is niet alleen een retorische figuur of prelude tot het onderwerp, maar ook de eerste dimensie van de outsider in de Afrikaanse letterkunde. De tweede dimensie blijkt uit de constante actualiteit van de reflectie over ‘de ander’ in de Zuid-Afrikaanse samenleving waarop verder in het eerste hoofdstuk wordt ingegaan. De meeste mensen zoeken naar identiteit binnen de als eigen ervaren gemeenschap waarbij haar distinctieve kenmerken geformuleerd worden met het oog op (bestaande of vermeende)

10 In dit overzicht ga ik niet in op de deelname van de niet-blanken (Khoi, slaven, Kleurlingen enz.) aan het ontstaan en de ontwikkeling van de Afrikaanse taal. De literatuur in het Afrikaans geschreven door de niet-blanke auteurs - ook het boeiende fenomeen van de Arabisch-Afrikaanse literatuur (Davids 1991) - laat ik eveneens buiten beschouwing o.a. omdat het om de moedertaalsprekers van het Afrikaans ging. Toch kan deze selectie op het eerste gezicht verbazing wekken want de participatie van deze gemarginaliseerde mensen aan de genoemde processen zou eveneens onder de noemer van ‘de ander’ gebracht moeten worden. Dit is geen omissie maar een weloverwogen beslissing vanuit de optiek die later in details verantwoord zal worden. Hier wil ik alleen zeggen dat dit een methodologische keuze is en geen ideologische.

[p. 16]

verschillen met andere gemeenschappen. Het gevolg is ook voor de wetenschappelijke vraagstelling - dat de klemtoon in de regel gelegd wordt op de opvallende raciale, nationale, godsdienstige of talige onderscheidingskenmerken van ‘de ander’. De analyse van de beeldvorming van zo'n ‘ander’ is een wijd verspreide aanpak, maar baseert zich in de werkelijkheid echter op een utopisch denken. Men hoopt waarschijnlijk dat dankzij de analyse van chauvinisme en racistische xenofobie de Zuid-Afrikaanse wereld meer voorspelbaar en doorzichtig te voorschijn zal komen. In deze benadering genieten m.i. tenminste twee elementen niet in voldoende mate aandacht. Het eerste is de erkenning van de irrationaliteit in ons leven en in de wereld rondom ons. En het tweede is het feit dat de als distinctieve verschillen aangeduide uiterlijke herkenningstekens in wezen op een bepaald type relaties wijzen en daartoe herleid kunnen worden. In het proces van de afbakening van de eigen identiteit kan de ene groep de andere uitsluiten en in de positie van buitenstaanders dwingen; dit gebeurt ook tussen de groep en het individu of individuen onderling. Met andere woorden: de bestudering van de relatie outsider-insider of outsider-groep of buitenstaanders-gevestigden als oorspronkelijke basisrelatie lijkt me relevanter dan de analyse van de onderscheidingskenmerken die door afzonderlijke groepen en/of individuen als absoluut worden gepresenteerd, maar zeer zeker niet zo'n karakter dragen en niet naar een basisrelatie verwijzen. Met mijn kritiek op de Zuid-Afrikaanse preoccupatie met de etnische stereotypering wil ik nog verder gaan. De literatuurbeschouwers putten nl. rijkelijk uit de vaststellingen van de sociologen en sociale psychologen die in hun analysen de fundamentele categorie van de etnische stereotype hanteren. Deze categorie wordt in kennistheoretische termen begrepen als een vereenvoudigde structuur en een surrogaat van de kennis, die tweedehands is en foutieve groepsverbeelding genereert. Ik poneer de stelling dat deze aanpak achterhaald is en dat de stereotypering benaderd moet worden vanuit het ik, vanuit het antwoord op de vraag ‘wie ben ik?’ en de problematiek van identiteit en eigenheid. Trouwens, de stereotype plaatst zich in diepere structuren van de cultuur dan de sociologen ons willen doen geloven en kan gezien worden als een omgekeerd symbool verwant aan beeld en mythe.

In het tweede hoofdstuk tracht ik een beeld te schetsen van enkele verdere dimensies van de outsider en voor dit doel wordt de problematiek van de outsider (vreemde, buitenstaander, ander etc.) uit enkele disciplines uitgelicht. Het zou naïef zijn te denken dat er uit een bijvoorbeeld sociologische, politicologische of wijsgerige verkenning een coherent model van de outsider valt te destilleren en dat het op die manier zijn definitief beslag zal krijgen. Met opzet is dus afgestapt van het dominante discours waarin sociologische denkbeelden of existentailistische probleemstellingen overheersen. Mij gaat het hier als het ware om de ‘filosofie’ van de outsider te schetsen en met ‘filosofie’ bedoel

[p. 17]

ik hier geen theorie van de outsider of van de xenofanie.¹¹ Ik versta daaronder eerder het filosofische voorland, het brede gedachtegoed waarnaar verwezen en waaruit geput kan worden bij de volgende empirische en zuiver literaire analyses. En omdat ik me niet tot de filosofie als zodanig wil beperken, vergt dit probleem op deze plaats een kleine toelichting.

In het geval van de filosofische benadering van de literatuur stuit men op het begrippenpaar filosofie-literatuur dat een reeks beperkingen en moeilijk overbrugbare problemen schept. Filosofie en literatuur kunnen als twee totaal afzonderlijke óf als twee elkaar overlappende vormen van uitdrukking gezien worden. De eerste opvatting die positivistisch genoemd mag worden, legt de klemtoon op de fundamentele verschillen bijvoorbeeld in het instrumentarium van de twee disciplines - in tegenstelling tot de literatuur maakt de filosofie gebruik van geconstrueerde taal, waarin uitingen worden gedaan en verklaringen gegeven, deze taal wordt betrokken tot de wereld en tot ‘objectieve’ dingen, die in abstracte begrippen weergegeven worden. Naar deze opvatting hebben filosofie en literatuur elk hun eigen vormgeving en doelstelling.¹² De tweede, existentiële, methode accentueert de rol van de creatieve expressie en voert de verschillen terug tot verschillen in auteursstrategieën waarbij de betekenis en de zin van de literaire of filosofische uitlating dezelfde kan zijn. De verschillen tussen beide kunnen eveneens gezien worden als fundamentele verschillen tussen twee terreinen: de filosofische beschrijving zou een abstracte beschrijving van de reële wereld zijn en de literaire beschrijving zou daarentegen concrete beschrijving van de fictionele wereld zijn (Przełęcki 1982: 21). De overeenkomsten daarentegen bestaan daarin dat de filosofische beschouwing niet alleen in abstracta hoeft te worden gekleed, maar dat het ook mogelijk is in beelden te filosoferen, dat de literatuur een filosofische vraagstelling niet slechts in ervaringen weergeeft die voor de reflectie gemaakt worden en deze in beelden, situaties en handelingen zichtbaar maakt, maar dat de schrijver zijn filosofische ideeën eveneens op een directer wijze in het kunstwerk kan omzetten.¹³ De overeenkomsten tussen filosofie en literatuur komen naar voren in de teksten

11 Dit is zeer de vraag of een zulke theorie überhaupt mogelijk is; tot nu toe blijft het bij pogingen: ‘Als “Beiträge”, “Elemente”, “Materialien”, “Ansätze”, Einzelaspekte und Sonderbeiträge in Titeln und Texten explizit gekennzeichnet, nehmen sie alle bereits im Formalen das hervorstehendste Gemeinsamkeitsmerkmal der Theorielosigkeit vorweg. Es liegt bisher eine bunte Palette einzelner, zum Teil unzusammenhängender Forschungsbeiträge vor; es existiert jedoch noch keine Theorie der Fremdheit und schon gar nicht die Theorie der Fremdheit.’ (Gyr 1978: 30).

12 Door de esthetische functie heeft het literaire werk bijvoorbeeld een grotere bewegingsvrijheid ten opzichte van de werkelijkheid dan het filosofisch geschrift (zie Van Stralen 1996: 14-15, 71).

13 Een poging hiertoe vormen bijvoorbeeld het door Simone de Beauvoir gepropageerde genre van de metafysische roman.

[p. 18]

van de postmoderne denkers: in hun talige vorm refereren ze aan het werk van Nietzsche en Kierkegaard die beide bewust de grenzen tussen literaire en filosofische uitingen uitwisten om de aandacht op de concrete, niet te evenaren individuele menselijke existentie te vestigen. In hun opstand tegen de ontmenselijking van de mens binnen tradities, dogma's en axiologieën schreven ze teksten die op provocatieve wijze van de academische wijsbegeerte verschilden. ‘Volgens de existentialisten zelf zou de functie van hun filosofie en van de kunst en de esthetische reflectie die tussen beide bemiddelt als het belangrijkste moment, zo niet het belangrijkste doel hebben, de revelatie van het authentiek tegen het niet authentiek zijn.’ (Morawski 1992: 249).¹⁴

De reflectie over de wederzijdse relatie literatuur-filosofie werd geïntensiveerd dankzij het filosofische existentialisme. Dat laatste vormt overigens traditioneel het kader waarin gesproken wordt over de vervreemding die typerend is voor de moderne mens (vgl. Van Stralen 1996; Januszkiewicz 1998). ‘Traditioneel’ omdat, ten eerste, in het existentiële denkklimaat de verhouding tussen essentie en existentie voor de eerste keer zo nadrukkelijk en treffend op de voorgrond werd gezet en, ten tweede, omdat voor het literaire existentialisme een drietal semantische topoi kenmerkend zijn, nl. de grenssituatie, de ander en het engagement, die voor de duiding van vervreemding onmisbaar zijn (zie Van Stralen 1996: 57-70 en de terminologische bepalingen verder in dit boek). Tegelijkertijd gaat het om levenskwesties die niets aan actualiteit hebben ingeboet en waarvoor elk levend mens gesteld wordt. Binnen het filosofische existentialisme tekent zich sterk een tendens af om het wijsgerige gedachtegoed met artistieke middelen uiteen te zetten en op die manier op een meer universeel niveau te verwoorden.

Om de wederzijdse relaties tussen literatuur en filosofie te beschrijven, probeert Sławiński (1982) een typologie te formuleren en duidt hij drie mogelijke manieren van omgang met schrijvers aan die in hun werken aan de filosofie een immanente functie toekennen: (i) de teksten worden anders gekwalificeerd (filosofische werken worden voor literaire en literaire voor filosofische gezien), (ii) het literaire materiaal wordt door een filosofische bril bekeken en als een vehikel van wijsgerige ideeën beschouwd en (iii) de teksten dienen voor de literair-historische reconstructie van de filosofische basis van een stroming of periode.

De beperkingen worden onmiddellijk zichtbaar: vanwege methodologische redenen is men gedwongen een van de benaderingswijzen consequent te volgen, het wordt moeilijk om een ander dan zuiver filosofisch perspectief te integreren en binnen de filosofische lezing komt men vooral op het gebied van de Existenzphilosophie terecht, waardoor kwesties van artistieke techniek óf filosofische procedures kunnen worden gemarginaliseerd. Tenslotte is men aangewezen op

14 Vertaling uit het Pools van mij [J.K.].

[p. 19]

interpretatieve handelingen waarbij het literair werk als omzetting van filosofische ideeën fungeert (in dit geval zou het gaan om de vormen van xenofanie, de thematisering van de outsider en van de vervreemding). Tot op zekere hoogte is het een natuurlijk zonder het andere niet denkbaar - zoals de mens als subject niet kan voorkomen los van zijn betrokkenheid bij de wereld, zo worden ook filosofische ideeën medegedeeld in teksten met een bepaalde structuur en de literatuur brengt ook altijd een gegeven lading van gedachtegoed.

Welke weg moet men dus volgen? Inzichtgevend kan de stem van de ‘ander’ zijn nl. van de filosoof die zich op het gebied van de literatuur begeeft. Alhoewel hij de literatuur vanuit een andere hoek benadert, is zijn probleem in wezen van gelijke aard. De auteur van het boek Die wêreld van Albert Camus, de reeds aangehaalde Zuid-Afrikaanse filosoof J.J. Degenaar, omschrijft met de term ‘betekeniswêreld’ het gebied waarin de filosoof belangstelt ongeacht waar deze betekeniswêreld opduikt, en stelt: ‘Die analiese van 'n bepaalde skrywer se betekeniswêreld neem natuurlik nie die plek in van die letterkundige se intieme omgang met dieselfde gegewe, waarbinne die betekeniswêreld ook ter sake is. (...) Die filosoof se analiese van 'n betekeniswêreld wat uitgelig word uit die kunswerk kan miskien 'n perspektief vir die letterkundige self open, aangesien kennisname van betekeniswêrelde ook 'n deel van sy eie studie is. In die tweede plek wil ek daarop wys dat die filosoof in elk geval behulpsaam kan wees om 'n navorser op 'n sentrale deel van die ervaring te wys. Die letterkunde moet immers rekening hou met die rykdom en verskeidenheid van die ervaring waarin die mens groei en wat geïntegreerd kan word in die kunswerk. Filosofiese vraagstelling is deel van die mens se ervaring, en 'n betekeniswêreld sal as singewing van 'n ervaringswêreld ook hieraan uitdrukking gee. Ek het twee punte na vore gebring: eerstens, die interesse van die filosoof in betekeniswêrelde en tweedens, die belang van die letterkundige in die diversiteit van ervaring wat, onder andere filosofiese vraagstelling ook insluit. Beide dui daarop dat raakpunte tussen letterkunde en filosofie onvermydelik is. In geen van beide gevalle span ek die boog van die filosofie só ruim dat die die letterkunde omvat en insluit nie.’ (Degenaar 1966: 3-4).¹⁵

15 Een interessante poging om zich de beperkingen van de (te?) filosofische benadering van de literatuur niet te laten opleggen, of om filosofische en literaire componenten voor wederzijds profijt in evenwicht te houden, treft men bij Van Eetveldt (1964) aan. In zijn analyse van Die son struikel van Dolf van Niekerk - het boek dat in deze studie uitvoerig aan bod komt - beklemtoont hij sterk ‘die digte integrasie, inklusiwiteit en kousale verband tussen die wysgerige konsep en die geïsoleerde hooffiguur, asook die logies-organiese kontinuïteit van die opset van die werk’ (1964: 27). Hij volgt dus systematisch het te ontleden concept ‘dwarsdeur die hele werk ten einde stap vir stap aan te toon hoe die konsep as mens en as wysgerige denkmoment geëksploiteer word ten einde organiese bestaansreg aan die isolement-struktuurmiddel te verleen’ (1964: 23). ‘In hierdie studie wil ek bloot die breë trekke van vergestalting belig, met besondere klem op een aspek naamlik, dat die isolasie van die hooffiguur in 'n roman 'n middel in die hand van die skrywer kan wees om 'n konsep, 'n idee wat opsigself suiwer wysgerig van aard mag wees, literêr gestalte te laat aanneem.’ (1964: 1). ‘Vooraf wil ek egter daarop wys dat die. klem in hierdie analiese hoofsaaklik sal val op die manifestasie van eksistensiële inslag by die hooffiguur wat die duidelikste na vore tree, naamlik die van die “onaf”-heid van die mens.’ (1964: 11). Van Eetveldt probeert het organische samenvallen van de gekozen artistieke structuur en het geselecteerde gedachtegoed voor te stellen als voorwaarde van de geslaagde uitkomst. ‘Ek hoop trouens om (...) aan te toon dat hierdie intieme korrelatiewe verband tussen die isolasie en die hooffiguur as draer van die konsep die fondament is vir die geslaagdheid van die werk as roman.’ (1964: 24).

[p. 20]

Met Degenaars redenering en conclusies kan ik instemmen. De filosofische vraagstelling maakt deel uit van mijn concept van de outsider, maar tegelijk wil ik de outsider in het licht van een meer universele focus tonen en kies voor een bredere aanpak, dus bepaal ik mijn referentiekader ruimer. Mijn weerzin om dit betoog al te wijsgerig of theoretisch te oriënteren, komt niet alleen voort uit de constatering dat ik uiteindelijk geen filosofisch werk sensu stricto schrijf, maar wordt ook door de neiging tot interdisciplinaire benadering gevoed. Ik wil me op deze plaats graag ook op het voorbeeld van Albert Camus beroepen die - zonder een onderscheid te maken tussen het literaire en wijsgerige existentialisme - zijn bedenkingen uitte tegen de existentialistische filosofie als denksysteem en tegen de voorgestelde uitkomsten; de vervreemding en de breuk tussen de mens en de wereld kan niet ‘opgelost’ worden; indien de eenheid hersteld kan worden dan zeker door het beleven en doorleven. Bovendien is de traditionele filosofie grotendeels declaratief geworden, wordt louter tot het terrein van de expressie van de persoonlijkheid van de filosoof en tot een wereld die zich dikwijls in woorden en begrippen vastpraat. Als reactie tegen deze extrasofie (die bij de beschrijving van de te kennen objecten gebruik maakt van de voor hen externe factoren) tekent zich in de filosofie een tweede tendens af, nl. de intrasofie, die tracht het vlak van de gereproduceerde natuur weg te laten en de wereld te beschouwen van binnenuit, uit de invalshoek van de concrete mens. De existentialistische filosofie vertegenwoordigt deze tweede tendens (Jasiński 1988: 27-28), maar het is voor mij duidelijk dat ook enkele andere figuren, die omwille van de als ouderwets of niet-academisch bestempelde terminologie door de vakfilosofie gemarginaliseerd werden (bijv. Carry van Bruggen of Colin Wilson), deze intrasofische strekking vertegenwoordigen. Hetzelfde betreft in zekere zin ook de instelling van Emmanuel Lévinas wiens filosofie doordrenkt is van een verlangen het gedachtegoed van de metafysische Bijbelse ervaringswereld in termen van de ontologische Griekse wijsbegeerte uit te drukken.

De wijsbegeerte - of vakfilosofie in de strikte zin van het woord - speelt in de ‘filosofie’ van de authentieke outsider slechts een rol als een van de deeldisciplines naast bijvoorbeeld politiek, ethiek of sociologie. Ik ga in op

[p. 21]

deze elementen die mij functioneel lijken in mijn onderzoek. De transponering van het denken van Zygmunt Bauman, Emmanuel Lévinas of Carry van Bruggen, met die nodige aanpassingen en uitweidingen (Knud Løgstrup, Simone de Beauvoir en N. Bierdiajew), maakt mijn kijk op en benaderingswijze van de outsider mogelijk. Door verwerking van hun reflectie wordt een uniek perspectief op de Afrikaanse literatuur geopend. De besproken facetten verschaffen het nodige raamwerk van begrippen voor nadere terminologische bepaling. Op deze brede basis probeer ik een semantisch netwerk te construeren en enkele criteria te noemen waarmee de outsider beschreven zou kunnen worden.

Wijzend op de universele betekenis van de figuur van de outsider ga ik niet in op de politieke, sociale of (in de enge zin van dit woord) filosofische bepalingen van de betekenis van de outsider. Mijn bijzondere aandacht genieten daarentegen de ethische aspecten omdat ze volgens mij de meest essentiële karaktereigenschappen van de moderne outsider belichten. De beschrijving van de literaire bruikbaarheid van het ‘vreemde’ personage van de outsider vormt een onontbeerlijke aanvulling op de precisering van de term.

Het concept van de outsider onder de zijnen wil ik niet als een universele theorie verkondigen; dit mag ook niet geïnterpreteerd worden als een structuur die alle bestaanbare of denkbare elementen omvat. De constructie van de outsider onder de zijnen is eerder als model te verstaan waarin slechts de voornaamste krachtlijnen uitgestippeld zijn om een vertrekpunt voor verdere uiteenzetting te vormen.¹⁶

* * *

Aan de hand van een coherente en vanuit enkele belangrijke opvattingen belichte positie van de outsider onder de zijnen, word ik in staat gesteld mijn corpus teksten te legitimeren. In de geselecteerde teksten analyseer ik de verschillende vlakken waarop de outsidersproblematiek verwoordt respectievelijk gemanifesteerd wordt. Maar zoals duidelijk uit deze uiteenzetting is gebleken, ga ik niet in op de affiniteit van de auteurs met de wijsbegeerte of op de omzetting van filosofische denkbeelden omtrent de outsider. De geïsoleerdheid van de outsiders vloeit weliswaar organisch voort uit hun beschouwing en/of beleving van de wereld, dus hun bewust of onbewust aangenomen instelling, maar wordt niet alleen door hun doen en laten uitgedrukt, door wat

16 Er bestaat natuurlijk een zekere spanning tussen de twee delen van het boek omdat ik genoodzaakt was op een andere manier over hetzelfde te spreken. Het ligt voor de hand dat ik getracht heb om dit te overwinnen maar ik kan deze moeilijke taak - in het voetspoor van Lévinas - vergelijken met de spanning tussen de taal van de filosofie die van nature helleniseert en de poging om delen van de menselijke ervaring uit te drukken die zich niet gemakkelijk bij de hellenistische denkpatronen laten voegen.

[p. 22]

ze zeggen en hoe ze zich opstellen. Ik onderzoek verschillende technieken die de auteurs gebruiken om doelbewust een kloof te creëren tussen de personages en de omgeving, ik richt me dus eerder op de literaire situaties waarin het outsiderschap overgebracht wordt. Dit wil zeggen dat in het tweede deel van mijn studie de focus verschuift van de ideële aspecten van het outsiderschap naar de concrete constituerende schrijversbesluiten of anders uitgedrukt: naar literaire procédés binnen de teksten en processen buiten de teksten van meer algemene aard waardoor als het ware structuren van xenofanie ontstaan en waarin bepaalde outsiderseigenschappen zichtbaar worden gemaakt.

In het gedeelte over de buitentekstuele xenofanie neem ik Sy kom met die sekelmaan van Hettie Smit tot onderwerp van mijn analyse. Hier concentreer ik me op de literaire procédés buiten de tekst die eveneens verschillende vormen van xenofanie in de hand kunnen werken. Ik ga dieper in op de positie die dit werk in de Afrikaanse canon inneemt. Hier staan relaties tussen genre, gender en canon centraal. De publicatie van Sy kom met die sekelmaan vond in 1937 plaats en aan de hand van dit specimen - dankzij de tijdelijke afstand - kunnen uitspraken over de canonvorming gedaan worden.

Voor het gedeelte over de binnentekstuele xenofanie heb ik me tot op zekere hoogte op de indeling van Shlomith Rimmon-Kenan (1983: 3) georiënteerd die het over de basale aspecten van de vertelde fictie heeft: zij maakt onderscheid tussen story (the events - gebeurtenissen in het verhaal), text (their verbal representation - verbale aanbieding van de gebeurtenissen) en narration (the act of telling or writing - de vertelhandeling).¹⁷ Mijn analyse van de literaire situaties waarin de vormen van de xenofanie zich uiten, volgt ook min of meer

17 ‘“Story” designates the narrated events, abstracted from their disposition in the text and reconstructed in their chronological order, together with the participants in these events. Whereas “story” is a succession of events, “text” is a spoken or written discourse which undertakes their telling. Put more simply, the text is what we read. In it, the events do not necessarily appear in chronological order, the characteristics of the participants are dispersed throughout, and all the items of the narrative content are filtered through some prism or perspective (“focalizer”). Since the text is a spoken or written discourse, it implies someone who speaks or writes it. The act or process of production is the third aspect - “narration”. Narration can be considered as both real and fictional. In the empirical world, the author is the agent responsible for the production of the narrative and for its communication. The empirical process of communication, however, is less relevant to the poetics of narrative fiction than its counterpart within the text. Within the text, communication involves a fictional narrator transmitting a narrative to a fictional narratee. Of the three aspects of narrative fiction, the text is the only one directly available to the reader. It is through the text that he or she acquires knowledge of the story (its object) and of the narration (the process of its production). On the other hand, however, the narrative text is itself defined by these two other aspects: unless it told a story it would not be a narrative, and without being narrated or written it would not be a text. Indeed, story and narration may be seen as two metonymies of the text, the first evoking it through its narrative content, the second through its production.’ (Rimmon-Kenan 1983: 3-4).

[p. 23]

dit driedelig principe - min of meer, omdat het geselecteerde materiaal en de te onderzoeken elementen een aangepaste aanpak vereisten.

In Na die geliefde land (1972) van Karel Schoeman wordt gekeken naar wat verteld wordt, dus naar de vervreemdingsprocédés binnen de narratieve inhoud, naar verschillende vlakken van de betekende wereld (story). Deze bespreking vindt plaats tegen de achtergrond van de ontwikkeling van het traditionele Afrikaanse subgenre nl. de plaasroman waar Schoemans boek naar verwijst en waarmee het tegelijk als moderne herschrijving een belangrijke polemiek op thematisch vlak aangaat.

In Die son struikel (1960) van Dolf van Niekerk verschuift mijn focus op de essentiële rol van het complex van de terugkerende motieven (zoals ogen/gezicht/hoofd), waarbij de drie tekstuele factoren tijd, karakterisering en focalisatie - eveneens aan bod komen en waarbij de verwevenheid van deze motieven met de structurele elementen van het boek en met zijn betekeniswereld besproken worden. Het kader voor deze interpretatie vormen niet alleen literatuur-technische aspecten (text), maar ook de wijsgerige die in termen van de filosofie van Lévinas besproken worden. De Franse denker zag zichzelf als een filosoof die de metafysische en morele dimensie van het tussenmenselijke probeerde bloot te leggen en die de morele her-definiëring van het subject als ‘verantwoordelijkheid door en voor de Ander’ radicaliseerde. Vele van zijn reflecties kunnen dus mijn ethisch concept van de outsider onder de zijnen nader toelichten.

In Sewe dae by die Silbersteins (1962) van Etienne Leroux ga ik in op het vertelproces (narration), waarbij ik aandacht schenk aan de mogelijkheden die binnen de narratieve handelingen gecreëerd kunnen worden om het personage als vervreemd te doen uitkomen (vooral dankzij de romanexpositie en door de perspectiefverschuiving ten opzichte van de vertel- en waarnemingsinstantie).

* * *

In alle hoofdstukken komen citaten rijkelijk aan bod. De redenen zijn verschillend. Ten eerste merk ik dat vele boeken, ook uit de canon, niet meer gelezen en herlezen worden. Hun interpretatie blijft dikwijls op het oude spoor steken. Mijn bevindingen wil ik dus niet alleen op het geheugen en bestaande opinies van de Afrikaanse lezers projecteren (vandaar soms het polemische karakter van de uitspraken) maar ook met harde citaten uit de tekst staven. Ten tweede richt ik me grotendeels op het Nederlandstalig publiek binnen de Lage Landen en Nederlandslezend buiten dit gebied bij wie deze werken doorgaans onbekend zijn.¹⁸ En ten derde omdat ik door middel van de aanhalingen niet

18 Een uitzondering is het boek van Etienne Leroux dat in het Nederlands vertaald is als Zeven dagen bij de Silbersteins (1965).

[p. 24]

alleen mijn conclusies wil bekrachtigen maar ook op mijn eigen subjectiviteit als onderzoeker het correctief wil toepassen van de subjectiviteit van de auteurs.

* * *

Het corpus geselecteerde literaire teksten dient nog verantwoord te worden. Gezien de aard van de literaire situaties die ik aan de analyse wil onderwerpen, leek het me gelegitimeerd om mijn onderzoek tot romans te beperken. Het oeuvre van vele Afrikaanse romanschrijvers staat immers in direct verband met de problematiek van het outsiderschap en de vervreemding. De roman leek mij eveneens het meest geschikte genre ook om andere redenen. Een daarvan is dat de roman op de meest gevarieerde manier op de uitdagingen van de moderne tijd reageert; zijn potentiële mogelijkheden zijn dus verre van uitgeput. Maar naast de relevante positie van de roman in de moderne twintigste-eeuwse literatuur hebben in mijn geval ook technische overwegingen een rol gespeeld. De roman biedt wat dat betreft een ruimere mogelijkheid tot analyse dan kortere prozavormen.

Het is duidelijk dat ik bij het samenstellen van het corpus teksten voorkeur gaf aan mijn eigen smaak of - om met Jauss te spreken - aan het proces van horizonversmelting: d.w.z. de romans die in de act van de lectuur door mij geactualiseerd werden. Het samenvallen van de horizon van de tekst en mijn eigen verwachtingshorizon als lezer was dus belangrijk voor de uiteindelijke keuze. Maar even belangrijk was de canonieke positie van de te behandelen teksten. Dat alle vier geanalyseerde teksten tot de canon behoren, is dus opzettelijk en in het geval van Sy kom met die sekelmaan zelfs noodzakelijk.

Voor Collingwoods vraag- en antwoordmodel, ontwikkeld voor de reconstructie van historische feiten, was elk evenement het antwoord op een probleemsituatie; voor Jauss geeft iedere literaire tekst ook impliciet antwoord op een probleemstelling (Van Heusden & Jongeneel 1997: 193-194). Hierbij sluit de definitie van de literaire canon door Mooij aan (1985: 23) die de canon als een verzameling literaire werken beschouwt die door een bepaalde samenleving als waardevol erkend worden en als referentiepunten in de literatuurbeschouwing dienen. Deze waarden zijn niet alleen van literaire maar ook van sociale en levensbeschouwelijke aard. En dit betreft zowel de positieve als ook de negatieve bepaling van de canon - met andere woorden wat in de canon wel en wat niet vastgelegd wordt, vertelt iets over de cultuur van de betrokken samenleving. De door mij gekozen romans danken hun positie (mede) aan de manier waarop ze antwoorden formuleerden voor de contemporaine lezers. De keuze voor teksten die in de canon zijn opgenomen zal er hopelijk toe bijdragen dat de uitspraken van algemene aard, die op de analyse van zulke werken gebaseerd kunnen worden, een grotere relevantie hebben, ook van maatschappelijke aard.

[p. 25]

De verzameling teksten die in een bepaalde taal- en cultuurgemeenschap voor de literaire canon doorgaan, zegt veel over de gemeenschap zelf zoals bijvoorbeeld de heersende waarden, de geformuleerde problemen en de ingenomen standpunten. Door onderzoek te doen naar de verwoording van de outsideraspecten in canonieke teksten kunnen we dichter komen bij de reconstructie van de manier waarop en de fasen waarin het (zelf)beeld van de Afrikaners gevormd en beleefd werd. De roman is een cultureel artefact en niet los te denken van een bepaalde ontwikkelingsfase van de maatschappij. Een historische situatie waarin de auteurs verkeren, manifesteert zich in de motieven en thema's die door hen gethematiseerd worden en in de wijze waarop ze bewerkt worden: literaire werken zijn altijd artistiek getransponeerde spiegelbeelden van de contemporaine problematiek of zelfs ‘realisatie van de afwezige werkelijkheid door de maker èn ontvanger¹⁹’ (Van Stralen 1996: 105). Bij de keuze van teksten werd er vanzelfsprekend rekening gehouden met de concrete vraagstelling waarin zich een bepaalde historische situatie van de Afrikaanse intellectueel manifesteert, want het literaire werk is - weliswaar op een indirecte en complexe manier - spiegelbeeld van de contemporaine issues, de tijdsproblematiek. Het wordt algemeen aanvaard dat de literatuur op de werkelijkheid reageert en deze ook reorganiseert; deze relaties zijn dus gebaseerd op de complexe wisselwerking. De vormen van deze reactie en reorganisatie kunnen zeer uiteenlopend zijn, van de meest rechtstreekse tot de meest indirecte. Soms spelen de literaire (fictionele) teksten de rol van de denkbeeldige (fictieve) oplossingen van reële sociale problemen en politieke contradicties waarvoor op een bepaald stadium in de realiteit geen bruikbare oplossing bestaat (Barbéris 1973: 6; vgl. Willemse 1985: 36).

De Afrikaanse literatuur had van meet af aan de bedoeling om Afrikaners een nationaal gevoel te geven als een gemeenschap die zich in Afrika wortelt en een hecht volk vormt. De Afrikaanse geschriften van het eerste uur tonen verschillende vormen van politiek engagement: van Lied ter ere tegen het einde van de 18de eeuw via politieke gesprekken over de afscheiding van de Oostelijke provincie uit het midden van de 19de eeuw tot het optreden van de ‘Patriot’-mannen in de laatste kwart van de 19de eeuw. Maar ook in de twintigste eeuw, wanneer de materiële en psychische gevolgen van de oorlog van 1899-1902 of de industrialisatie en de verarming onder de verstedelijkte gewezen farmers verwerkt moesten worden, blijkt de literatuur in het Afrikaans op haar specifieke wijze bij het tijdsgebeuren betrokken. In talrijke studies wordt er terecht op gewezen dat menig Afrikaanse auteur zich in dit proces mede schuldig

19 ‘Kaelin drukt dit als volgt uit: “If a literary art object is a complex image and images are motivated by a perception of the world, in constructing such an object the author is exercizing his ability to render absent the present or present the absent” (Kaelin 1962: 154).’

[p. 26]

gemaakt heeft aan de negatieve etnische stereotypering. Mij dunkt dat ook een alternatieve stelling geponeerd kan worden. Vandaag wordt het steeds duidelijker dat het moment waarop de segregatie van de rassen niet langer alleen in gebruiken of afzonderlijke wetten ingebed was, maar in 1948 door de Malan-regering tot de staatsideologie werd verheven, tegelijkertijd en paradoxaal het begin van het langzame einde van dat bestel betekende.²⁰ Ook de Afrikaanse literatuur heeft bijgedragen tot de ontmanteling van het politieke systeem, omdat menig Afrikaanse auteur meedeed aan de verdiepte culturele reflectie en de ideologische deconstructie. In het werk van de Sestigers die op de meest uiteenlopende manieren tegendraads probeerden te zijn, vindt men de vroegere 19de-eeuwse betrokkenheid van de Afrikaanse literatuur terug. De vector toont nu zeker geen kleinere grootheid, want de graad van politieke verbondenheid werd niet kleiner, maar zijn gerichtheid is duidelijk gewijzigd: niet de vorming van de eigen gemeenschap staat voorop maar de kritiek op de stelligheden en de dwangmatigheden van de collectiviteit. Bijvoorbeeld in het werk van ‘vrijgeschreven’ auteurs als Etienne Leroux, André P. Brink en vele anderen wordt de scepsis over voorgestelde ideologische concepten uitgesproken en de nationale identiteitszwendel aan de kaak gesteld. De zoektocht naar een nieuwe identiteit kan beginnen en haar essentiële kenmerk is haar individueel karakter en subjectiviteit. Deze auteurs verwoorden als groep de spanning tussen skrywer en die gemeenskap (die zelfs in de vroegere Afrikaanse literatuur minder incidenteel voorkwam dan men vermoedt, men denke aan de afwijzende houding tegenover de ‘Patriot’-schrijvers); zoals Bartho Smit (1963: 1) dit uitdrukte: ‘Die mens en sy bestaan het vir ons so vloeiend en onomlynbaar geword dat hulle net nie meer in tradisionele vorme wil inpas nie.’ Tegelijkertijd bracht

20 Vandaag begint dit proces onderwerp van reflectie te worden zoals in het onderzoek van Lawrence Schlemmer: ‘Schlemmer noem (...) dat die etniese of kultuurbelewenis van die wit Afrikaner in baie beduidende mate in die apartheidsera verswak is deurdat die regering op 'n burokratiese wyse Afrikanerbelange behartig het. In die proses is kultuurleierskap en vrywillige netwerke verswak deurdat daar in apartheidswetgewing en al die regulasies wat wit mense bevoordeel het as 't ware 'n amptelike verskansing van etnisiteit was. Dié tydperk van amptelike apartheid en burokratiese etnisiteit het die koördinerende funksies binne die Afrikanergroep beduidend verswak. Ná die aftakeling van apartheid het 'n nuwe probleem ontstaan. Omdat die kultuurnetwerke so verswak het, is daar nie meer op alledaagse gemeenskapsvlak die leierskap wat in kultuurverband rigting kan gee nie. (...) Daar is nie meer 'n sterk koppeling tussen kerk en etnisiteit nie, met die gevolg dat kultuurleierskap en die gewone mens taamlik van mekaar vervreem is. ‘Ek dink dit is die boete wat betaal is vir die amptelike verskansing van identiteit in die apartheidstyd,’ sê Schlemmer. ‘Apartheid het al die volke verswak, onder wie die Afrikaner.’ Volgens hom is daar weens die instorting van die ou bestel nou 'n baie groot mate van sinisme en wantroue onder Afrikaners wat leierskap betref. Afrikanerleiers kan nie meer daarop staatmaak dat mense hulle sal erken net omdat hulle Afrikaners is of 'n Afrikanersaak verkondig nie. ‘Die gevoel onder mense is dat die leierskap tydens apartheid baie swak gepresteer het, en nóg swakker in die oorgangsfase.’ (Pienaar 1999: 9).

[p. 27]

hun proza een definitieve breuk teweeg met de traditionele zienswijze op de literaire figuur: ‘Toe die prosa gerig was op die volksmens, was die verhaalfigure epies, heroïes, aristokraties... Nou dat die prosa gerig is op die aristokrasie van die gees of intellek, is die verhaalfigure nederig, naamloos (soms byna gesigloos), ontredderd, willoos, pateties.’ (Van der Walt 1965: 631). In het werk van de meeste Sestigers is de outsiderfiguur constant aanwezig. Hun tijdperk (1955-1972) ‘was die hoogbloei van die modernisme in die Afrikaanse prosa. Talle outeurs was nie net skatpligtig aan “denken in Parys” nie, maar het die trefwoorde “vervreemding”, “onthegting”, “buitenstaanderskap”, “eksistensialisme” en “ballingskap” as 't ware tot boegbeelde verhef waaronder hul werke gevaar het.’ (Van Coller 1995-a: 198). Telkens weer treft men bij hen enkelingen aan die op schokkende wijze verzeild zijn geraakt in conflictsituaties met andere mensen, God en zichzelf. De breuk met het eigen persoonlijk verleden en de bekende ervaringswereld van de gemeenschap is een onvermijdelijk gevolg. Indien het aantal outsiderfiguren in de Afrikaanse literatuur vanaf de vroege jaren zestig drastisch toeneemt, is dat niet alleen te verklaren door de literaire mode van het existentialisme, maar ook door het feit dat steeds meer mensen in ongenoegen en onvrede met zichzelf leven als leden van de Afrikaner-gemeenschap en dat de schrijvers daaraan uitdrukking hebben gegeven. Vooruitlopend op de bevindingen in het hoofdstuk ‘Bepaling van de terminologie’ wil ik op deze plaats op Carry van Bruggens essay Prometheus (1919, 1980) wijzen waarin ze individualistische en prometheïstische trekken met het verstarde collectiviteitsdenken confronteert, van de pragmatisch-ethische aanvaarding van stelligheden afziet en het bij de intellectuele opsporing van de antithese laat (Fokkema & Ibsch 1984: 236). ‘De twijfel is voor Carry van Bruggen het cruciale punt. Zolang de mens de twijfel nog vreest, kan hij de individualiteit niet werkelijk deelachtig worden.’ ‘Dit is dan ook de primaire en in de geschiedenis van de mensheid zich steeds herhalende aloude vraag, die de kritische, redelijke geest aan het adres van de collectiviteit richt: “Moet de slechte wet gehoorzaamd worden?” (p. 285²¹).’ (Fokkema & Ibsch 1984: 232; 231).²²

21 Aanhaling uit Van Bruggen (1980: 285).

22 ‘De houding van de redelijke mens jegens de collectiviteit laat zich uitmuntend toetsen aan de oude vraag: Moet de slechte wet gehoorzaamd worden? De redeloze in de collectiviteit stelt die vraag niet, daar voor hem “wet” samenvalt met “recht” en hij dus geen wetten “slecht” kan achten. De fanatische hervormer stelt ze eigenlijk evenmin, voor hem spreekt het vanzelf dat een wet, eenmaal als slecht erkend, niet meer wordt gehoorzaamd.’ (Bruggen 1980: 285). Sommige Zestigers probeerden het probleem op de ‘Griekse’ wijze op te lossen: ‘De Grieken hebben in “Antigone” de kwestie scherp gesteld - en zo er iets het Griekse denken als hoogontwikkeld, als scherponderscheidend kenmerkt, dan is het zeker dit vermogen om de collectiviteit in haar grondslagen te begrijpen en te critiseren zonder haar nochtans aan te vallen en te verwerpen.’ (Bruggen 1980: 285).

[p. 28]

De literaire representaties van de outsider maken deel uit van een concrete maatschappelijke werkelijkheid. De manier waarop de outsider, de denkbeelden die hij vertegenwoordigt en diverse aspecten van gemeenschap-outsiderrelatie gepresenteerd worden, houdt verband met de sociale, politieke en culturele realiteit. De outsider kan gezien worden als transfiguratie van wat er in de samenleving of een gemeenschap omgaat. De vraag is - en dit is een politieke dimensie van de aangesneden problematiek - of dat complex van voorstellingen voorafging aan concrete verandering in de denkwijze van de gemeenschap en tenslotte aanzet vormde tot de verandering van de werkelijkheid? Of er naast het chronologisch voorafgaan aan de mentale en politieke wijzigingen binnen de Zuid-Afrikaanse realiteit tegelijk sprake kan zijn van een causaal verband?²³

Nader ingaan op deze kwestie zou zeer zeker het kader van deze studie overschrijden, en niet alleen omdat het corpus veel omvattender zou moeten zijn om zulke stelling te rechtvaardigen. Toch mag aan deze vraag, uitgerekend in de onderhavige studie, niet stilzwijgend voorbijgegaan worden. Indien men met het oog op de Zuid-Afrikaanse context een poging onderneemt om het concept van de outsider af te bakenen en bepaalde regelmatigheden van zijn (re)presentatie in de literaire structuren op te sporen, nadert men immers - ook al was het maar indirect - de wetenschap van waaruit een antwoord op deze vraag misschien ooit mogelijk zal zijn. De introductie van de outsider in de Afrikaanse literatuur en de artistieke verwerking hiervan liepen in vele gevallen vooruit op de politieke verandering; hiervan getuigt in ieder geval de chronologie van de gebeurtenissen. Of er sprake kan zijn van een causale relatie is een andere zaak.

23 Een soortgelijke stelling betreffende de prefiguratieve rol van literatuur poneert ook Ampie Coetzee (1996: 41-42) die zich op het concept interregnum (‘tussen heerskappye’) concentreert. ‘Sedert die setigerjare is daar in die Suid-Afrikaanse letterkunde | Met 'n “Suid-Afrikaanse letterkunde” binne hierdie konteks word bedoel hoofsaaklik dit wat in Afrikaans en Engels geskryf is - A.C.] 'n bewuswording van groeiende krisisse in die politieke hegemonie. In die begin van die tagtigerjare gebruik Nadine Gordimer die konsep interregnum as motto by haar novelle July's People (1981), waar die woord, sonder dat dit binne die konteks van die geskrifte van Antonio Gramsci gelees hoef te word, alreeds duidelik beteken: tussen heerskapye [Gramsci (1978: 276) se woorde in Hoare en Smith se vertaling van die Prison Notebooks is: “The crisis consists precisely in the fact that the old is dying and the new cannot be born; in this interregnum a great variety of morbid symptoms appear.” - A.C.]. En so 'n interregnum impliseer dat daar 'n einde en 'n begin gaan wees. In sommige prosawerke van skrywers soos Gordimer, J.M. Coetzee, John Miles, Karel Schoeman, Etienne van Heerden en Eben Venter is die apokalips 'n sterk uiting binne die konteks van oorgang - alhoewel daardie oorgang tot die nuwe, vanselfsprekend, toe nog nie gerealiseer het nie. Betekenisvolle voorbeelde van literêre werke is dus, veral sedert die sewentigerjare [Karel Schoeman se Na die geliefde land, waarin 'n tyd anderkant die apokalips verbeel word, het verskyn in 1972 - A.C.], geproduseer binne die verwagting van 'n politieke oorgang. Die benaming “oorgangsliteratuur” kan dus nie beperk word tot die totstandkoming van 'n demokratiese bestel in Suid-Afrika sedert 1994 nie.’

[p. 29]

De mate van de wisselwerking tussen literatuur en werkelijkheid en de sociaal-politieke relevantie van de eerste voor de tweede is waarschijnlijk moeilijk te bewijzen, maar dat wil niet zeggen dat ze valt te ontkennen. Het feit dat het tot een discussie en tot een consensus over de aard van de werkelijkheid moet komen vóór men aan de verandering kan beginnen, verdient onze aandacht. De literatuur in Zuid-Afrika - en ik doel hier niet noodzakelijk op zogeheten geëngageerde werken - heeft een aanzienlijke rol gespeeld bij het ter discussie stellen van ethische en wijsgerige aspecten van de politieke status quo. Daarom kan de studie van de hier voorgestelde problematiek in politiek, sociologisch en literair opzicht significant zijn. Deze optiek kan bevestigd worden door de literaire ervaring van Lévinas die door Burggraeve (1996-a: 199) zo verwoord wordt: ‘Boeken geven te denken. Ze reiken niet enkel woorden aan, ze maken het vooral mogelijk te delen in “het ware leven dat afwezig is” maar dat juist niet utopisch of onmogelijk is. In tegenstelling tot elke argwaan tegenover “boekenwijsheid”, die het boek enkel beschouwt als informatiebron, “leermiddel” of “handboek”, heeft Lévinas steeds een indringend gevoel gehad voor de “ontologische” draagwijdte van het boek als een modaliteit zelf van onze menselijke existentie. Daartoe hoeven deze boeken helemaal niet filosofisch van inslag te zijn. Integendeel, het kunnen evenzeer - of zelfs bij voorkeur - romans, poëzie, theaterstukken en dergelijke zijn. (...) Lezen is zich verheffen tot en “ge-hoor-zamen” aan de exterioriteit, het wezenlijk nieuwe dat niet uit onszelf opborrelt maar dat als een “openbaring” uit den vreemde in ons bestaan binnenbreekt en ons zodanig raakt dat we - “dezelfde” blijvend - toch een radicaal “andere” worden.’

0.3. Bijzondere aspecten van de vreemdheid binnen de Afrikaanse literatuur

Wanneer op de vreemdheid in de Afrikaanse literatuur ingegaan wordt, dient vooraf op een bijzonder verschijnsel gewezen te worden, nl. dat de eerste twee aspecten van dergelijke ‘vreemdheid’ in de literatuurgeschiedenis en literatuurwetenschap zelf te vinden zijn. De eerste dimensie is sterk verbonden met het proces van de mentale veranderingen in Zuid-Afrika in de loop van de jaren tachtig en met de politieke transformatie in de loop van de jaren negentig. De literaire kritiek probeert op de Afrikaanse literatuur verschillende alternatieve ziens- en benaderingswijzen uit. Men tracht bijvoorbeeld de Afrikaanse letterkunde bij het concept van de ‘Zuid-Afrikaanse’ of ‘Zuider-Afrikaanse’ literatuur onder te brengen en zodoende een uiting te geven aan de presentie van de talige, raciale of culturele ‘ander’. Hier komen zowel theoretische beschou-

[p. 30]

wingen naar voren (Roos 1996), als ook praktische pogingen van toepassing (Chapman 1996); beide leiden tot - soms hevige - polemieken.²⁴

In een zeker contrast met dit streven tekent zich een tweede alternatieve tendens af, en wel om de gemarginaliseerde vrouwelijke ‘ander’ in de literair- -historische synthesen in aanmerking te nemen. Hier ziet men, paradoxaal genoeg, een totaal andere benadering: de schrijfsters worden niet opgenomen of geïncorporeerd in de canon maar in plaats daarvan verder afgezonderd om (in navolging van Meijer 1988) na te gaan of vrouwelijke Afrikaanse auteurs niet in een sterkere mate bij elkaar aansluiten dan bij hun mannelijke voorgangers of tijdgenoten (Van Niekerk 1999; Spies 1997).

Een andere trend ziet men in de benadering van de Afrikaanse literatuur in het kader van het postkoloniale discours. Deze laatste ontwikkeling plaatst de Afrikaanse literatuur in het kader van de ‘minderheidsletterkunde’ (Hutcheon 1988). Gerrit Olivier (1995) betoogt bijvoorbeeld dat de manier waarop het werk van de zwarte (Amerikaanse) schrijvers benaderd wordt, als model kan fungeren voor de ‘herkonseptualisering’ van de studie van de Afrikaanse literatuur. De kwalificatie van de Afrikaanse literatuur als ‘marginale’ letterkunde en ‘minderheidsletterkunde’ - op grond van bijvoorbeeld haar positie in de Zuid-Afrikaanse samenleving - vindt plaats in de hoop vernieuwende inzichten te verkrijgen. Historisch gezien nam de Afrikaanse literaire cultuur, in politiek opzicht, inderdaad een perifere plaats in als onderdeel van de strijd tegen het imperialisme van de Britse metropool. Het concept van de marge kan bovendien van toepassing zijn op de verhouding van de Afrikaanse literaire cultuur tot de Europese culturele tradities: culturele en esthetische ontwerpen voor de Afrikaanse letterkunde werden namelijk uit Europa gehaald (John www).

Ten derde wil ik hier uit te weiden over een andere ‘vreemde in die laer’. Er is immers een nieuw fenomeen ontstaan: de snel groeiende belangstelling voor de Afrikaanse taal en letterkunde buiten Zuid-Afrika.²⁵ Dit brengt een nieuwe dimensie in het verschijnsel ‘vreemde/outsider in de Afrikaanse literatuur’ nl. de buitenstaande buitenlandse literatuurwetenschapper. Deze factor is sinds de politieke transformatie in Zuid-Afrika een vast element en zal als zodanig de nieuwe situatie mede bepalen waarin de Afrikaanse literatuur begint te verkeren.²⁶ Ook met de aanwezigheid van déze vreemde (die het voor het zeggen wil

24 Vergelijk o.a. Van Niekerk 1996; Van Vuuren 1991, 1997; Paneelbespreking 1997; Malan 1990; Swanepoel 1991.

25 Getuige enkele initiatieven met betrekking tot de bestudering van de Afrikaanse taal en letterkunde in de Midden-Europese regio (bijv. aan de universiteiten in Polen en Tsjechië); de Eerste Workshop Afrikaans Extra Muros (EWAfrEM) gehouden in Leipzig in september 2000 kan eveneens als het voorname voorbeeld fungeren.

26 Ik kan het niet nalaten om op deze plaats Karel Schoemans Afskeid en vertrek (1990: 69) te citeren, en ik doe dat onder verwijzing naar een niet-Afrikaanse ‘navorser’ Luc Renders (1997: 61): ‘Hulle [de vreemdelingen - J.K.] kan deur hulle posisie as buitenstaanders die huidige ontwikkelinge beter beoordeel as die Suid-Afrikaners: “Dalk is julle net vinniger om te erken dat julle nie verstaan nie, terwyl óns [Zuid-Afrikaners - J.K.] nog hardnekkig uithou in ons waan. Miskien is dit eenvoudig net dat ons nie kan verwerk nie dat ons besig is om tot vreemdelinge te ontwikkel in 'n land waarvan ons nog altyd geglo het dat ons dit besit” (69).’

[p. 31]

hebben), zal rekening moeten worden gehouden, maar dit is - denk ik - een zeer verheugend aspect van de recente buitenlandse inmenging in de Zuid-Afrikaanse problematiek.

0.4. Hoe dit boek tot stand kwam

De eerste aanzet tot dit onderzoek vormde mijn reis naar Zuid-Afrika in februari 1992, waar ik deelnam aan het Internationale Neerlandistiek-Congres georganiseerd aan de Potchefstroomse Universiteit vir Hoër Christelik Onderwys, als ook een reeks hoor- en werkcolleges die ik direct daarna voor de studenten neerlandistiek aan de Universiteit Wrocław (Polen), heb georganiseerd. De mogelijkheid tot verdere studie en vooral tot het verzamelen van materiaal voor mijn onderzoek en de didactiek is mij geboden door het Departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit van die Oranje-Vrystaat (thans die Universiteit van die Vrystaat) en de Stigting ‘Neerlandia’ in Bloemfontein. Organisatorisch en financieel hebben ze mijn tweede reis naar Zuid-Afrika in september 1992 mede mogelijk gemaakt.

De tweede belangrijke aanzet tot dit onderzoek kwam tijdens mijn verblijf in het Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS) te Wassenaar in 1993/94. Naast een ander project dat ik daar realiseerde, heb ik er ook de hele opzet van dit boek uitgewerkt, ontbrekend en in Polen niet toegankelijk materiaal verzameld en werden de eerste hoofdstukken geschreven. Tijdens dit verblijf had ik de kans om de eerste onderzoeksresultaten publiekelijk te presenteren tijdens het congres ‘Afrikaans in een veranderende context’ georganiseerd in Amsterdam door de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek te Woubrugge aan de Vrije Universiteit (Koch 1995).

Het Poolse Comité voor Wetenschappelijk Onderzoek (KBN - Komitet Badań Naukowych) heeft mij met een driejaarlijkse beurs gesteund bij de verdere werkzaamheden aan dit boek en zodoende bijgedragen tot een gunstig verloop van mijn onderzoek in Polen; KBN heeft ook deze publicatie financieel mede mogelijk gemaakt.

Mijn volgende wetenschappelijke verblijf in Zuid-Afrika in juli-augustus 1996, dat zeer vruchtbaar is geweest, heb ik gefinancierd uit het projectgedeelte van de M. Nijhoff-prijs die mij in 1995 te beurt viel voor mijn vertalingen uit

[p. 32]

de Nederlandse literatuur in het Pools. Het Prins Bernhard Fonds (thans Prins Bernhard Cultuurfonds) heeft mijn voorstel voor de studiereis en voor aanschaf van boeken en materiaal goedgekeurd en mij middelen ter beschikking gesteld. Het Fonds heeft ook bijgedragen tot de publicatie van dit boek.

De afstand tot Zuid-Afrika en tot de talrijke bronnen²⁷ die alleen daar te raadplegen waren, probeerde ik te overbruggen met de welwillende hulp van de medewerkers van Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein. Op die manier heb ik soms relevante informatie ontvangen. Dankzij een ruime schenking aan boeken door Die Suid-Afrikaanse Biblioteek te Amsterdam aan de bibliotheek van de Erasmus-Leerstoel voor de Nederlandse Filologie in Wrocław werd ik in staat gesteld een aanzienlijk deel van het onderzoek in mijn woonplaats te verrichten. Beide instellingen ben ik zeer erkentelijk hiervoor.

In de laatste fase van het schrijfproces (winter 2001) werd ik door School of English van de A. Mickiewicz Universiteit (UAM) in Poznań, waar ik eveneens aan verbonden ben, in staat gesteld weer naar Zuid-Afrika af te reizen. Daar kon ik van de beurs van die Universiteit van die Vrystaat genieten en mijn onderzoek in het land zelf af te sluiten.

Het merendeel van de productiekosten van deze verhandeling heeft Wydział Filologiczny (Faculteit der Letteren) van de Universiteit Wrocław gedragen. Het boek verschijnt tevens in de AMOS-reeks van ‘Comenius. Vereniging voor Neerlandici van Midden- en Oost-Europa’; op die manier heeft deze organisatie ook financieel tot de publicatie bijgedragen. En last but not least wil ik de Nederlandse Taalunie noemen die eveneens haar geldelijke steun aan de drukkosten heeft verleend.

Op deze plaats kan ik moeilijk de vele Zuid-Afrikaanse, Nederlandse en Vlaamse vrienden noemen die op hun manier bijgedragen hebben tot het ontstaan van dit boek: aan allen denk ik met dankbaarheid. Ik ben zeer geholpen door hun bereidheid mij te adviseren, suggesties te doen en zelfs delen van dit boek te lezen en correcties aan te brengen. Ze hebben mij gesteund door materiaal te sturen, bibliografische gegevens door te mailen, mij als gast in Zuid-Afrika te ontvangen en in Zuid-Afrikaanse aangelegenheden te introduceren. Bezoek van sommige Zuid-Afrikaanse vrienden aan Polen en hun bereidwilligheid om over mijn topic te discussiëren, heb ik altijd als erg stimulerend ervaren.

Met name wil ik vooral beide recensenten prof. H.P. van Coller en prof. M. Janssens voor hun vakkundig oordeel hartelijk dank zeggen. Nele Hillewaere,

27 Wat dat betreft, is de klacht van Rob Antonissen (1946: 7) - toen hij nog vanuit België over de Afrikaanse literatuur schreef - jammer genoeg ook op mij van toepassing: ‘De afstand die ons van Zuid-Afrika scheidt, bracht anderzijds natuurlijk moeilijkheden mee, vooral met het oog op het voorhanden-zijn der bronnen.’

[p. 33]

Elke Brems en Riet de Jong-Goossens ben ik veel dank verschuldigd voor de vele uren die ze aan mijn teksten hebben besteden om hem van allerlei fouten te zuiveren.

0.5. Tot slot

Over de fenomenen ‘outsider’ en ‘vervreemding’ heeft men reeds zo veel geschreven dat de vraag zich als het ware opdringt of het nodig is - of überhaupt zin heeft - aan de massa publicaties deze nog toe te voegen. Ik heb niet alleen besloten het resultaat van mijn jarenlange onderzoek in drukvorm te laten verschijnen omdat zulks nodig is om aan de extrinsieke eisen van het habilitationsschrift te voldoen of omdat ik mijn eigen ambities wil bevredigen. Kritische uitspraken over literaire teksten zijn in eerste instantie terug te voeren op het verslag van een concrete leeservaring, de beleving en de bestudering ervan, en - in geval van mijn studie - niet minder door de poging om die op een adequate wijze in de vreemde taal te verwoorden. Zo is het ook met de kritische uitlatingen in dit boek.²⁸

Dat tekstbehandeling uit leeshandeling voortkomt, heeft hier ook nog een andere betekenis. Literatuur beschouwen valt tegelijkertijd te verstaan binnen een bepaald raamwerk dat gevormd wordt door het bedrijven van literaire kritiek, literatuurgeschiedschrijving, andere literaire teksten, dominerende verwachtingspatronen ten opzichte van kunst en heersende sociale normen en wat dies meer zij. In dit geval is de auteur dezes ook vreemde en outsider met betrekking tot de Afrikaanse letterkunde en behoudt hij zich het recht voor een vreemdeling te blijven, omdat hij hoopt dat zijn visie - juist in deze hoedanigheid - inzichtgevend kan zijn (vgl. Meintjes 1991). Indien aan het adres van de mensen die de Afrikaanse literatuur beroepshalve bestuderen soms verwijten gericht worden dat deze literatuur hoofdzakelijk als een gesloten literair systeem benaderd wordt, dan ligt de oplossing niet alleen in de meertalige context of toepassing van nieuwe methodologieën, maar eveneens in het optreden van de buitenstaande en - landse onderzoekers dus niet van de Afrikaanse origine. Soms is afstand nemen noodzakelijk om tot dieper inzicht te komen. Soms is dat nolens volens

28 Ook in de leeservaring ligt ten dele de verantwoording van de corpus teksten. De wetenschapper ziet zich voor een taak gesteld die niet gemakkelijker is dan die van een bloemlezer. Het heeft weinig zin om op deze plaats alle voors of tegens op te sommen, maar soms waren er grote twijfels: waarom Na die geliefde land van Karel Schoeman en niet By fakkellig, zoals Brink (1973: 7) zei ‘een van die suiwerste studies van outsiderskap in Afrikaans’, en waarom Sewe dae by die Silbersteins van Etienne Leroux en niet zijn Die eerste lewe van Colet? Zoals bij elke bloemlezing hebben ook hier persoonlijke voorkeur en individuele smaak hun rol gespeeld en het zou de integriteit van elke onderzoeker aantasten om dit te ontkennen.

[p. 34]

jouw hoedanigheid die als storend ervaren wordt, maar dit hoeft niet negatief beleefd te worden. ‘Ein anderer Ausdruck für diese Konstellation liegt in der Objektivität des Fremden. (...) Objektivität ist keineswegs Nicht-Teilnahme, - denn diese steht überhaupt jenseits von subjektivem und objektivem Verhalten - sondern eine positiv-besondere Art der Teilnahme - wie Objektivität einer theoretischen Beobachtung durchaus nicht bedeutet, dass der Geist eine passive tabula rasa wäre, in die die Dinge ihre Qualitäten einschreiben, sondern die volle Tätigkeit des nach seinen eigenen Gesetzen wirkenden Geistes, nur so, dass er die zufälligen Verschiebungen und Akzentuierungen ausgeschaltet hat, deren individuell-subjektive Verschiedenheiten ganz verschiedene Bilder von dem gleichen Gegenstand liefern wurden. Man kann Objektivität auch als Freiheit bezeichnen: der objektive Mensch ist durch keinerlei Festgelegenheiten gebunden, die ihm seine Aufnahme, sein Verständnis, seine Abwägung des Gegebenen präjudizieren könnten.’ (Simmel 1911: 510).

Deze persoonlijke noot, op zijn plaats in het werk dat doorlééfd is, laat ik nog even klinken want ‘elk onderzoek (...) is altijd het werk van een concrete mens, die de geschiedenis [en de literatuur - J.K.] niet kan interpreteren zonder zijn existentie te definiëren en die zijn existentie altijd in een historische context uitlegt’. (Hładowski 1954: 12).²⁹

De ervaringen van de outsider zijn ook mij te beurt gevallen - vandaar de actieve belangstelling voor dit onderwerp. Het schrijfproces was eerder een ontluikingsproces en werd als zodanig vergezeld door een aantal persoonlijke en professionele gebeurtenissen van vervreemdende aard - daarom heeft het enkele jaren in beslag genomen en duurde langer dan aanvankelijk gedacht en gepland. Een multum didactische verplichtingen aan twee academische instellingen en het vertaalwerk dat ik niet wilde opgeven, hebben mij voortdurend van dit onderzoek afgeleid; hopelijk heeft dit niet alleen een negatieve rol gespeeld, maar liet het mij - verrijkt door omgaan met studenten en nieuwe vertaalervaringen - steeds weer met kritische afstand naar dit boek terugkeren. De ontginning van de outsidersproblematiek was tevens de exploratie van mezelf én de wereld in het algemeen omdat ze begeleid werd door vergelijkingen van mezelf met de anderen, onthulling van verwantschappen en verschillen. De problematiek van het outsiderschap schetsen betekende zelf-verkenning en zelf-ontdekking van het beschouwende ik en in dat proces werd het interpreterende subject zelf geïnterpreteerd. De verscherpte indruk dat alle aangesneden kwesties van grote persoonlijk-existentiële relevantie zijn, werd tot een constant gevoel. Hopelijk is het mij gelukt een vorm te vinden waarin het door mij meegemaakte en meegedachte aan anderen mededeelbaar is.

29 Vertaling uit het Pools van mij [J.K.].