Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 4

[p. 101]

Hoofdpersonen

[p. 102]

Jacques Perk (1859-1881)

Jong, nog vóór de beweging van Tachtig eigenlijk tot ontplooiing kwam, stierf Perk; maar zijn persoon en zijn werk hebben een merkwaardige rol gespeeld in deze beweging¹.

Drie liefdes vooral hebben Perks persoonlijkheid en het karakter van zijn werk bepaald. Zijn eerste liefde gold de dochter van zijn Franse leraar op de h.b.s., Marie Champury; hun relatie heeft in elk geval vanaf december 1876 tot maart 1878 geduurd. Het hoogtepunt ligt in april 1877, wanneer zij hem inspireert tot een overvloedige lyriek. Deze lyriek, zijn oudste ‘proeven’ van dichtkunst², mogen niet anders dan jeugdwerk heten: negentiende-eeuwse teksten over het koninklijk huis, familiegebeurtenissen, de natuur, zijn verliefdheden. Wie met de kennis van latere zaken dit werk leest, vermag de geleidelijke ontwikkeling van een eigen literaire persoonlijkheid te herkennen.

Maar markanter uit Perk zich in zijn jonge jaren toch eigenlijk in zijn proza. Vermoedelijk is aan hem eerder een zeer goed prozaschrijver verloren gegaan dan een groot dichter. Hij weet pittig, levendig, kernachtig te vertellen, agressief vaak, oorspronkelijk, zoals ook zijn brieven aantonen. Hij kent ironie en zelfspot. Het toeval van zijn vroegtijdig sterven heeft de prozaïst niet tot ontwikkeling doen komen, terwijl zijn liefdes hem eerder tot dichten inspireerden. Ook, als gezegd, die tot Marie Champury. Verzet van de ouders en een uiteindelijk, wel op Perks houding berustende, afwijzing door het meisje leidden tot een uiteengaan³.

Een bloedspuwing op 31 januari 1878 vestigt de aandacht op de mogelijkheid van een vroege dood.

Dan volgt, in de zomer van 1879, als Perk dus twintig jaar is, Mathilde Thomas. Hij leerde haar kennen tegen het einde van juli in de Ardennen te Laroche. Vijf dagen heeft hij met haar omgegaan, ‘vijf lange dagen’⁴, beslissende dagen ook. Want de verhouding met Mathilde had voor hem het inspiratieve karakter waardoor, wat hij tot dan toe ervaren en aan levenswijsheid verzameld had, in dichterlijke vorm gestalte kon nemen. Mathilde belichaamt in Perks oog wat

1 Over Perks leven en werk de vierdelige uitgave van Garmt Stuiveling, waarin werden opgenomen Het korte leven van Jacques Perk, Amsterdam, 1957; Jacques Perk, Verzamelde Gedichten, Amsterdam, 1957 (hierin o.a. de Mathilde zoals Stuiveling haar naar Perks bedoelingen meent te kunnen reconstrueren), Brieven en Dokumenten, Amsterdam, 1958, en Proeven in dicht en ondicht, Amsterdam, 1959.

2 Jacques Perk, Proeven in dicht en ondicht.

3 W.A.P. Smit, De eerste liefde van Jacques Perk, LT, febr. 1950, 5-8.

4 J. Perk aan Ch. van Deventer, 24 november 1879; in Brieven en Dokumenten, 197.

[p. 103]

schoon is in ‘de’ vrouw¹. Onder invloed van deze ontmoeting schrijft Perk dan in augustus, oktober en november zijn honderd gedichten; die hebben zich ‘om een hoofdgedachte gegroept dat het een soort epos werd’; dat epos moet, onder toevoeging van drie sonnetten als proloog en drie als epiloog, Een Ideaal. Sonnettenkrans van Jacques Perk gaan heten².

Welke is die ‘hoofdgedachte’? Hij formuleert ze zelf in zijn brief aan Charles van Deventer van 25 november 1879. Mathilde is het ideaal geworden van wat hij houdt voor schoon in ‘de’ vrouw. De invloed van zo iets ‘schoons’ is neergelegd in de tekst. Die invloed wordt als volgt omschreven: men ziet, men aanbidt, men voelt zich verheven door de kracht van een ideaal. Zo opgeheven tot de hoogte van het ideaal, van ‘dat verheven standpunt aanziet men’ wereld en mensen, het grootse in de natuur en mens³. Dat grootse wordt onontbeerlijk; ‘dan ten slotte, gewoon aan al dat verhevene, keert men in zichzelven, men ziet dat ideaal nogmaals, en 't geen eerst verhief is ook gewoon geworden evenals al het verhevene; het heeft ons tot kunstenaar geadeld, het leeft in ons, 't is ons eigendom geworden en een dier vele idealen waarvan de kunsten⁴ droomt en leeft en die wemelen in hoofd en hart’⁵. Helemaal duidelijk is de tekst wel niet; wel duidt zij aan, dat het schoonheidsideaal, dat hij eerst geheel buiten zich zag, nu ook en vooral in zijn gemoed gaat leven, en hem de wezenlijke aard van zijn persoonlijkheid bewust maakt, namelijk kunstenaar te zijn⁶.

Koos Perk voor het gedicht de strakke vorm van het sonnet, in zijn geheel is het werk, zoals uit Perks brief blijkt, óok gesloten, inderdaad

1 Ibidem, 198.

2 Ibidem, 197.

3 Dus duidelijk - in deze fase - aandacht voor wat buiten hem is als natuur en mensheid. Deze natuur en mensheid openbaren zich, meent P.N. van Eyck, Leiding I, 1, 46 vlg., ook VW 5, 88 vlg., als manifestatie van het goddelijke; Van Eyck meent, dat Perks werk in aanleg kosmisch pantheïstisch is.

4 kunstenaar?

5 Ibidem, 198.

6 W.A.P. Smit meent, dat de Mathilde-cyclus nog steeds in belangrijke mate door zijn liefde voor Marie Champury bepaald is, daar namelijk de afsluiting van vormt. Marie had hem afgewezen, daar zij hem te ‘vrouwelijk’ vond. Nadat dit hem vernederd heeft, vindt hij naderhand een rechtvaardiging die hem bevredigt; zijn ‘vrouwelijkheid’ vormt een essentieel bestanddeel, in zekere zin zelfs de bron van zijn kunstenaarschap. En vanuit deze rechtvaardiging schrijft hij, meent Smit, zijn Mathilde; onder de naam van ‘Mathilde’ strijdt Perk op dit punt met zijn nederlaag tegenover Marie. Vgl. W.A.P. Smit, Drieërlei Perk, Ni Tlg 52 (1959), 248-53.
Zijn dichterschap inspireert hem ook - teken van de tijd - tot een uitgesproken voorkeur voor het dandyisme. Zie zijn brief aan Charles van Deventer van 16 juni 1879 (Brieven en Dokumenten, 178-9); hij wil dandy zijn om ‘iemand’ te zijn en als ‘iemand’ te kunnen sterven.

[p. 104]

een cyclus, en niet maar een reeks toevallig na en naast elkaar ontstane gedichten. Het bezit een weloverwogen conceptie; het wordt gedragen door één grondgedachte die in onderling samenhangende gedichten is uitgewerkt¹, en die men terecht gekenschetst heeft als de openbaring van een ietwat retorische geest in nog ietwat retorische verzen².

Mei 1880 (volgens H.J. Michaël³ echter een jaar eerder) raakte Perk bevriend met Kloos⁴. Zowel onder invloed van Kloos' detailopmerkingen als van diens ideeën en theorieën, voltrokken zich in Perk belangrijke wijzigingen. Dit blijkt uit de derde versie van zijn cyclus. Binnen één jaar namelijk na de eerste redactie van de Mathilde-cyclus - dus vóor eind 1880 - herschreef Perk nog tweemaal de kopij, voortdurend erom bekommerd het werk zijn definitieve vorm te geven voor een uitgave in boekvorm⁵, maar vooral beogende het in overeenstemming te brengen met zijn nieuwe opvattingen. Daartoe laat hij verschillende van de uit artistiek oogpunt beste gedichten weg, daartoe schrijft hij ook en bovenal Zonnegloed (later genoemd: Hemelvaart), het sonnet, waarin de dichter onder invloed van zijn natuurwaarneming een extatische opstijging van de eigen ziel ervaart, met als gevolg dat

Het floers is weg van de eeuwigheid geschoven;
De godheid troont... diep in mijn trotsch gemoed.

Dit heeft weer tot effect, dat hij de in haar kleinheid bevangen menselijke wereld van zich afstoot in trots en verachting. Het gedicht verraadt invloed van Bilderdijk, met name van diens Napoleon, en is een sprekend voorbeeld van de romantische zelfvergroting die ook de oudere romanticus kenmerkt. Men meent echter, dat Perks gedicht meer de literaire expressie is van een standpunt dat hij onder invloed van Kloos ‘begrepen’ had dan een wezenlijk persóonlijke uiting. Dit blijkt ook uit de verzachtingen die Perk in de tweede en derde versie aanbracht⁶.

1 Zie ook P.N. van Eyck, Leiding 1, 1, 50 vlg., ook in VW 5, 92 vlg. - Jacques Perks Mathilde-krans, naar de handschriften volledig uitgegeven door G. Stuiveling, Den Haag, 1941, drie delen, (de wetenschappelijke uitgave van dit werk), - Deel I, 30-6.

2 Jacques Perks Mathilde-krans, uitg. G. Stuiveling, I, 47; over Beeldspraak bij Perk, Anton van Duinkerken, De Gids, sept. 1959, 162-6.

3 Hubert Michaël, Willem Kloos: zijn jeugd, zijn leven, Den Haag, 1965, 14.

4 Over de relatie Kloos-Perk, ook de relatie van Perks dichtkunst tot die van de jonge Kloos, J. Meijer, Jacques Perk en Kloos 1881, Groningen, 1972 (beoordelingen Spektator, 1972, maart, TNTL 90 (1974), 152-7).

5 Jacques Perks Mathilde-krans, uitg. G. Stuiveling, II, 24.

6 Jac. Smit, De kosmische zelfvergroting van de dichter bij Bilderdijk, Perk en Marsman, Amsterdam, 1957, 11-5.

[p. 105]

De vriendschap met Kloos is niet van blijvende aard geweest. Nadat zij samen in juli 1880 een reis naar België gemaakt hadden en Perk waarschijnlijk (naar aanleiding van Perks liefde voor Joanna Blancke¹) de bijzondere aard van Kloos' vriendschap reeds als ook hinderlijk had ondervonden, breekt Perk in april 1881 definitief met Kloos.

Aan Kloos' relatie met Perk danken wij, naar waarschijnlijk gemaakt is, de vroegste Nederlandse sonnetten van Kloos, en ook sonnetten uit de kleine cyclus Charaxis aan Rhodopis². De liefde voor Joanna Blancke vervult van januari 1881 Perk volledig tot zijn dood in hetzelfde jaar; zij vervult hem als minnaar èn als dichter³.

De poging de Mathilde-cyclus in overeenstemming te brengen niet alleen met zijn nieuwere, door Kloos beïnvloede ideeën, maar ook met zijn gevoelens voor Joanna, en het werk dus om te bouwen tot een Joanna-cyclus, mislukt. Hij licht er dan de kern uit, en draagt deze aan Joanna op⁴. Als Eene Helle- en Hemelvaart is zij de uitdrukking van Perks in individualistische richtingen geëvolueerde persoonlijkheid⁵, en kon zij als zelfstandige sonnettenkrans in De Nederlandsche Spectator van 3 september 1881 gepubliceerd worden.

Nog eenmaal sprak Perk zich daarna uit over zijn liefde, in het befaamd geworden Iris, dat in De Tijdspiegel van oktober 1881

1 Daaraan ging nog vooraf een vluchtige relatie met de actrice Josephine de Groot. Zijn lofdichten op haar in Stuivelings hiervóor genoemde uitgave van Proeven in dicht en ondicht.

2 P. van Eeten, De vroegste Nederlandse sonnetten van Willem Kloos, Ni Tlg 53 (1960), 1-9; dez., Charaxis aan Rhodopis of Kloos aan Perk, Ni Tlg 53 (1960), 80-8. Deze laatste studie en Nog eens Kloos en Perk, ook in Dichterlijk Labirint, Amsterdam, 1963, 24-38 en 61-7. Daarin ook het eerstgenoemde artikel, 10-23. Hub. Michaël betoogt, in zijn artikel Letterkundig Bodemonderzoek, Roeping, jan. 1960, 485-97, dat een vrij groot aantal sonnetten van Kloos en Perk als ‘tweelingsonnetten’ beschouwd moet worden. In het artikel The third man, Roeping, juni 1960, 86-99, maakt Michaël waarschijnlijk dat het bekende sonnet In memoriam mr. A.D. de Vries (Verzen van Willem Kloos, ed. 1932, nr XCII) aanvankelijk als een in memoriam Jac. Perk geschreven was. Over de chronologie van Kloos' gedichten Maurits Uyldert, Ni Tlg 51 (1958), 106 vlg. en 151 vlg.

3 Een dichter verliefd. Brieven van Jacques Perk aan Joanna Blancke, uitg. en ingeleid door G. Stuiveling, Den Haag, 1939.

4 Deze kern bestaat uit de grotsonnetten, waaraan toegevoegd Sanctissima Virgo, Hemelvaart en Deine Theos.

5 Jacques Perks Mathilde-krans uitg. door G. Stuiveling, I, 24, 47-8; III, 87-9; de tien sonnetten zijn Sanctissima Virgo, Intrede, Nedervaart, Fakkelglans, De grotstroom, Het hart des bergs, Het rijk der tranen, Dag, Hemelvaart, Deine Theos; uitg. G. Stuiveling, III, 106-15. Over de publikatie in De Nederlandsche Spectator zie uitg. G. Stuiveling, III, 138-48. Het hart des bergs heet in De Nederlandsche Spectator De holle berg; zie ook Brieven en Dokumenten, 368-74.

[p. 106]

verscheen. In de oude mythe van Iris drukte hij Iris' verlangen uit naar liefde, die niet bevredigd wordt. Iris blijft eenzaam; zij leeft voort in het tussengebied tussen aarde en hemel, - een lot dat de mens met haar deelt¹. Dit lot, dit lijden kan echter voor anderen het aspect van schoonheid dragen. Door de uitbreiding in de slotstrofe van Iris' lot tot al degenen die lijden, wordt ook dit leed van anderen een glans van schoonheid gegeven. Met name intussen zag Perk zichzelf (en ook Kloos) aan Iris' lot gemeenzaam². Vandaar dat het gedicht meer is dan de vrije bewerking van een klassieke mythe, het is veeleer een modern symbolisch gedicht³, ten dele op The Cloud van Shelley geïnspireerd⁴.

Begin november stierf Perk, de belofte van grotere schoonheid dan hij reeds had kunnen schenken in zijn korte leven, met zich nemend in het graf⁵.

Nog was Perk niet begraven, of Willem Kloos zette de nodige indrukwekkende stappen om te voorkomen, dat Perks nalatenschap in wat hij noemt ‘verkeerde handen’ zou vallen. Verkeerde handen waren alle andere handen dan de zijne. Door wat hij zelf noemt een krijgslist, wist Kloos tenslotte te bereiken, dat hij de uitgave van Perks werk kon bezorgen. Hij ‘gooit er uit’, ‘verandert’ en brengt ‘wijzigingen’ aan in een dusdanige hoeveelheid, dat Kloos' uitgave van de Mathilde-cyclus eerder het werk is van Perk en Kloos samen (dan van Perk-alleen)⁶. Deze aldus gewijzigde uitgave van Perks dichtwerk en de daar door Kloos op

1 J. de Ridder, destijds student aan de Leergangen te Tilburg, die een scriptie vervaardigde over Perks Iris, wijkt, op grond van nadere bestudering van de handschriften, op sommige punten af van Stuivelings conclusies.

2 J.J.M. Westenbroek, Iris bepaalt haar eigen maat, Ni Tlg 66 (1973), 377-86.

3 K. Meeuwesse, Perks Iris, TNTL 82 (1966), 37-77, ten dele reactie op de oudere studie van C.F.P. Stutterheim, Perk's ‘Iris’ en Shelley's ‘The Cloud’, Ni Tlg 30 (1936), 98-125.

4 G. Stuiveling, De wording van Perks ‘Iris’, Zwolle, 1963 (zie beoordeling door K. Meeuwesse, Ni Tlg 58 (1965), 265-7); R. Breugelmans, Aspecten van beïnvloeding en traditie bij Jacques Perk, in Tradition und Ursprünglichkeit, Bern-München, 1966, 151-2.

5 Door de uitgave van de drie handschriften van de Mathilde-krans door G. Stuiveling moet de daaraan voorafgaande literatuur over deze gedichten, ook de interpretatieve studies, als die van P.N. van Eyck, Leiding I, 1, 46-54, herdrukt VW 5, 88-97, en die van A. Donkersloot, Episode, 65-97, met kennis van de door Stuiveling gepubliceerde zaken gelezen worden.

6 Vgl. G. Stuivelings heruitgave van de eerste druk van Perks bundel in de Zwolse Drukken (Jacques Perks gedichten volgens de eerste druk, 1822), Zwolle, 1958. Verder De briefwisseling Vosmaer-Kloos, uitgegeven en ingeleid door G. Stuiveling, Groningen, 1940; ook Jacques Perks Mathilde-krans, uitg. G. Stuiveling, II, 10-12.

[p. 107]

diverse manieren ingelegde gedachten- en gevoelsgang wijkt in niet onaanzienlijke mate af van wat Perk-zelf beoogd had. Van aanleg was Perk veeleer zeventiger dan tachtiger; onder invloed van zijn liefdes evolueerde hij echter in de richting van een sterker individualistisch dichterschap. Kloos heeft, naderhand, op deze evolutie een stimulerende invloed uitgeoefend. Maar hoezeer geëvolueerd, de gedachtenen gevoelsgang zoals Perk die zelf tot uitdrukking gebracht had, ook in de compositie van zijn gedichtencomplex, was niet die welke Kloos door ‘gooien’ en ‘veranderen’ teweegbracht; de hoofdgedachte die de gedichten ordende, ging verloren: het is niet meer de liefde die de jonge man tot kunstenaar wijdt; veeleer overheerst een reeks wisselende stemmingsbeelden.

Bovendien voorzag Kloos de door hem aldus geordende uitgave van een inleiding (‘Wien de goden liefhebben’) die aanzienlijk minder verband houdt met Perks bedoelingen en gedichten dan met Kloos' opvattingen en Kloos' ordening van Perks gedichten. Hij heeft Perk daarin ‘gestileerd naar het kunstenaarsideaal waarvan hijzelf de belichaming was: subjectiever, onevenwichtiger, minder traditioneel, minder levensbeschouwelijk, minder maatschappelijk. Hij heeft het “zeventiger”-element, de verwantschap met Potgieter en Vosmaer, in Perk verzwakt, en hem gemaakt tot de eerste van de Tachtigers, in wie een geheel nieuw, modern levensgevoel tot bewustzijn was gekomen’¹.

Door deze aldus door Kloos geordende en ingeleide, verschillende malen vrijwel ongewijzigd herdrukte uitgave van wat hij Perks gedichten noemde, gaf Kloos de lezer een beeld van Perk en zijn werk, dat niet in overeenstemming was met de werkelijkheid, maar dat wel tot gevolg had dat deze ‘Perk’ als een mythe aan de ingang van de beweging kwam staan. De falsificatie heeft een even vruchtbaar leven gehad als Macphersons Songs of Ossian.

1 G. Stuiveling in zijn inleiding op de zojuist vermelde uitgave Jacques Perks gedichten volgens de eerste druk, 1882, Zwolle, 1958, 13. In deze uitgave heeft G. Stuiveling alle documenten met betrekking tot de uitgave door Kloos van Perks gedichten bijeengebracht en van commentaar voorzien.