Nieuwere literatuurgeschiedenis. Deel 3

[p. 152]

‘Vragensmoede’.

Toen ik ‘Vragensmoede’ aan het lezen was, beving mij langzaam-aan een gevoel van vriendelijke verwondering, dat, naarmate ik verder kwam, meer en meer tot een zeldzamer stemming, tot een soort weemoedige bewondering steeg. Ik was bijna mijzelven kwijt, en heel mijn theoretisch, moeilijk verworven resultaat van jarenlange studie en zelf-kritiek: Ik had altijd gedacht, dat kunst moest wezen de nauwkeurig-juiste, maar tot schoonheid gekristalliseerde weêrgave van een werklijkheid in ons of óm ons, en dat de eerste eisch voor een kunstenaar hierin bestond, dat hij hoog en vlekkeloos-zuiver, dat hij grandioos-heerlijk schreef. Want hadden niet altijd álle goede artiesten zoo gedaan, en was niet alle kunst, die tot ons was gekomen, uit vroeger eeuwen, geschreven met breedzwaaiend-angstvallige, met subtiel-sidderende, maar toch meesterlijkvaste hand?

Zoo dacht ik, en zoo is het ook..... Maar hoe werd ik nu telkens getroffen, pijnlijk getroffen, terwijl ik het boek van Mej. Lohman met de meest mogelijke ontvankelijkheid las, door een wel hoog, maar dom verwaarloozen der allereerste grondbeginselen van een behoorlijken Hollandschen stijl. Want Mej.

[p. 153]

Lohman, hoe fijngevoelig zij moge aangelegd zijn, toont zeer dikwijls een souvereine minachting voor het logische verband in haar zin, een minachting, die zij, de stylistisch-onbeschaafde, dcelt met de massa der zoo talloos-velen, die in ontwikkeling ver beneden haar staan. Maar toch, ondanks dat zij herhaalde malen haar achteloos terneergeworpen bijstellingen grammatisch laat slaan op onderwerpen, die wel het logisch verband van haar volzin, maar niet haar bedoeling als onderwerpen geeft, ondanks die curieuse blijken van een nog hoogst gebrekkig taalgevoel, laat zich haar boek met dankbaarheid lezen, omdat men voelt, dat een menschenziel het schreef. Een menschenziel schreef ‘Vragensmoede’, een ziel, die iets te zeggen heeft, al zegt zij 't onbeholpen vaak, en die psychische onderlaag van dit geenszins banale werk is de reden, waarom ik 't zoo lijden mag.

Want och, wij hebben thans tal van schrijvers, haast eindeloos veel, maar voor hoevelen ook onder die allen, is de kunst-van-schrijven maar iets toevalligs, geen middel van zielsuiting, neen, een handig gespeel met woorden slechts! De lezende menschen merken dat zoo niet, als zij ten minste niet heel echt lezen, met hun geheelen geest bij hun lectuur. Want voor oppervlakkige lezers is álle schrijfwerk eenig en alleen een verzameling van woorden, waarvan zij even vage indrukken krijgen, hetzij er een ziel achter zit of niet. En toch de ziel, het inwendig leven, dat in onze binnenborst ontspringt, dát is het eerst, wat geschrijf tot kunst maakt, en waar dát ontbreekt is alles schijn, innerlijk leêge, waardelooze schijn. Al rijgt men de woorden ook rhythmisch samen, al wekken zij ook min of meer gedachten aan dingen, daarom geeft men nog

[p. 154]

geenszins kunst. Neen, kunst is het geven, in vlekloosjuiste, in de eenige woorden, van de dingen zelf, zooals zij leven in onze binnenste ziel. Heb dus eerst iets in uw ziel, uw ziel, zooals zij leeft, voor zich, haar eigen leven, in de geheimzinnige diepte der onbewustheid, en begin pas te schrijven, als gij voelt, door 't beweeg uwer zenuwen, dat dáár, in uw ziel, iets levends broeit. Maar waar de kunst slechts is een kunstig spel met woorden, vervalt men onherroepelijk in leugen en rhetoriek. Neen, artiest is alleen de accurate vertolker van het spontane leven der onbewustheid, ons eigenlijke leven, en wat daar buiten valt, is woordenrijke blague en beteekenislooze, koude schijn.

Maar daarom juist ook moet ik verklaren: als gij schrijft, omdat gij iets werkelijk te zeggen meent te hebben, tracht dan te zeggen, wat gij hebt te zeggen, met uw opperste krachten, zoo volmaakt als gij het kunt. Want ik vrees, ik vrees! - o, jammer, dat ik het zeggen moet! - dat Mej. Lohman in hare latere boeken, die ik óok eens hoop te behandelen, haar zielsinhoud, zooals die ligt in ‘Vragensmoede’ verwaterd heeft tot oppervlakkig gedoe. En dat is zoo jammer, omdat haar ‘Vragensmoede’ bewijst, afgezien van al zijn stylistische en artistieke fouten, welk een artiest, d.i. een zijn ziel vereeuwigend mensch, Mej. Lohman had kunnen worden, waarschijnlijk nog kòn worden, als zij den glans, den hanalen glans van haar succes vergetend, zich zelf ging verdiepen en verder uitspreken met stijgende kracht.

‘Vragensmoede’ ware een wondervol werk, als het de aanloop tot iets groot's was geweest, als de toen nog halfonbewuste schrijfster de mooie kwaliteiten, die daar in eersten opbloei ontbotten, gekweekt had en

[p. 155]

verprachtigd, in haar latere werk, tot volmaakteren bloei. Maar nu de in essentie begaafde schrijfster beter heeft gevonden zoo niet te doen, nu zij, in steê van haar zelfvolmaking, verkozen heeft de ijdele vreugde van telkens weêr iets nieuws te laten zien, kunnen wij alleen met deemoedigen klaagtoon, niet geheel zonder hoop nog, vragen: Wanneer komt het werk, het echte werk, dat gij nú zoudt kunnen, als gij ernstig woudt?