Limburgs sagenboek

[p. 17]

Woord vooraf

Limburg is niet alleen rijk aan kastelen, aan heuvels, aan kermissen en kerken en carnavalsprinsen, maar ook aan verhalen, waarvan sommige zo sterk zijn als de Limburgse kaas!

Men moet niet alles geloven wat men u in Limburg vertelt maar... men moet er wel naar luisteren.

Het Limburgs verleden leeft niet enkel voort in zijn oude gebouwen en in historische feiten, in oude paperassen en jonge proefschriften, maar ook en vooral in zijn fantasie, in de kleurige beelden van zijn verbeelding, in zijn bonte rijkdom aan sagen.

En ook het volkskarakter weerspiegelt er zich in door de manier waarop het de feiten van het verleden beleeft, waarop het reageert op het eigene van het landschap, de eigenaardigheden van de medemensen, waarop het de zekerheden van het geloof met de arabesken van eigen vinding illustreert.

‘Allemaal leugens!’ mag dan al het oordeel van de barre realist zijn, maar wie zich met verhalen de tijd kort, is minder op waarheid en werkelijkheid uit dan op het scheppen van een gezellige of alleen maar griezelige sfeer.

En kan zelfs griezelen niet gezellig zijn, veilig thuis bij de kachel, achter goed gesloten deuren en ramen? -

En ook als men er niets van gelooft, kan men onder de bekoring komen van wat eenvoudige mensen voor waar of alleen maar voor mogelijk hielden.

Was het Sigmund Freud niet die de mythen van een volk ‘duidde’ en verklaarde als onderbewuste herinneringen aan prehistorische gebeurtenissen? En zo schuilt er in wat leugens schijnen, altijd nog een ondergrond van waarheid.

In een spookhuis hoeft nog geen spook te huizen maar wel woont er altijd een geheim in. Zo'n huis is nooit een riante bungalow!

Dat iemand ‘zijn ziel aan de duivel heeft verkocht’, zal zelden of nooit zwart op wit te bewijzen zijn, maar meestal is het wel een rare kerel die men goed doet niet al te zeer te vertrouwen!

Het is niet zonder diepere zin dat juist de zeer bijzondere dichter

[p. 18]

Pierre Kemp op het eind van de eerste wereldoorlog op de gedachte kwam de Limburgse schat aan sagen keurig gerangschikt in een bundel uit te geven. Hij maakte als dichter de overgang door van woordenrijk romanticus naar woordkarig expressionist, van vage en gevoelige dromer naar scherp waarnemer van treffende indrukken.

En dit rijke boek is als het ware een nuchtere inventaris van het ‘romantische’ Limburg waaraan hij tot dan toe de beelden ontleende voor zijn beeldsprakige poëzie.

Zoals hij in zijn latere, laconiek korte maar treffende gedichten op precieze wijze uitdrukking zou geven aan wat hij in en om zich waarnam - objectief, raak, zonder franje - zo heeft hij in dit rijke boek alles verzameld wat er in Limburg aan wonderlijks werd.

En ook hier vermeed hij alle franje, koel noterend wat hij aan onwaarschijnlijks vernam of in oude geschriften ontdekte.

Hij maakte het bonte niet bonter, kleurde het kleurige niet bij, verzon niets en liet niets weg maar maakte onbevooroordeeld de balans op van Limburgs gesproken folklore.

En het is juist die nuchtere verteltrant die de charme van deze sagen des te beter doet uitkomen.

Juist zo vertelt de Limburger zijn sterke verhalen, het helemaal aan de luisteraar overlatend of hij ze ‘neemt’ of niet.

Het is die ‘droge’ toon die deze veelal korte verhalen des te sappiger maakt.

Daar zijn die ‘geesten’ die na hun verlossing beloven om voor hun vrome weldoeners en weldoensters te zullen bidden, en dat ‘zo goed doen’ dat de betrokkene ‘al drie maanden later sterft’. Er is het verhaal van die ‘vlugge heer’ in de Maastrichter Lenculenstraat die wel de duivel moet zijn omdat hij zo vlug loopt en in het hartje van de winter een strohoed draagt! Er is die smid uit Lutterade die met een kennis in de schemering een voetreis door de lucht maakt. De kennis komt zo onverwacht snel thuis dat hij er zich over verwondert. ‘'t kan wel, pachter Matthijs,’ antwoordt de smid van Lutterade, ‘ik heb het wat laag gehouden en zo hebt ge uw been gestoten tegen het kruis van de kerktoren van Beek’.

En dit alles wordt als het ware verteld met ingehouden stem en ingehouden lach - ook met de liefde en ijver van iemand die het juiste gevoel heeft voor de gesproken schatten van het verleden, voor de vruchtbaarheid van het Limburgse verbeeldingsleven, voor de rijkdom aan plaatselijke bijzonderheden waarmee landschap, omgeving

[p. 19]

en volksaard de oeroude gegevens van duivels, spoken, vuurmannen en weerwolven bijkleuren en vertekenen - van Arcen tot Sint Geertruid, van Sittard tot Spekholzerheide. Dat er ook ‘protestantensagen’ in staan zal in dit goed verdraagzame gewest wel niemand kunnen kwetsen. Er varen in deze verhalen zoveel vloekende katholieken ter helle dat het al evenmin te geloven is dat pater Vink de gekwelde schimmen van enige grote hervormers tijdens een ‘donderpreek’ zou hebben opgeroepen!

Overigens is het, zoals vanzelf spreekt, niet de geloofwaardigheid die de waarde van deze sagen bepaalt, maar veeleer de sfeerscheppende suggestie die ervan uitgaat.

En die sfeer is die van het landschap, van de omgeving, van de ‘Plenkerd’-huizen waar men de lange avonden doorbrengt met ‘plènken’, met het gezellig uitwisselen van herinneringen, van ‘vuurmannen’ tegen ‘weerwolven’, van een ‘kanunnik zonder kop’ tegen een ‘juffrouw zonder hoofd’, van een ‘lange man’ tegen een ‘snelle heer’.

Misschien geloofde men het al lang niet meer toen men het vertelde, maar het vertellen op zich geeft ook plezier - al was het enkel maar het heimelijk genot dat er toch steeds wel een is die het wél gelooft!

De sage van de zilveren apostelen en de ‘groene’ weg heeft nog geen tien jaar geleden zeer achtbare lieden maar weer eens aan het schatgraven gezet. En dat ze niets vonden, bewijst niets. Bovendien hoeven niet alle sagen in dit boek zo volkomen onwaarschijnlijk en gedegen onhistorisch te zijn als dat verhaal van die zuigeling van amper drie dagen die zijn moeder, toen die niesde, ‘God zegene u’ wenste om de ziel van zijn vader uit de klauwen van de duivel te redden!

Toen het plan tot een heruitgave van Pierre Kemp's ‘Limburgse Sagen’ bekend werd, was de algemene reactie: ‘Dat men daar niet éérder aan heeft gedacht!

Gelukkig dus maar dat de uitgever, de heer Th.A. van Oort, er nog net op tijd aan dacht om een werk aan de vergetelheid te onttrekken dat ons dit Limburg én zijn dichter. Pierre Kemp, nog steeds te beter leert kennen: een gewest en een man met een levendige verbeelding en een schalks nuchtere stijl.

Neen, men hoeft niet alles te geloven wat men U vertelt - en zeker niet als de schepenen van Eys zich gedragen als de Schildburgers van

[p. 20]

Schilda! maar wel moet men ervan genieten zoals van het verhaal dat doodernstig begint met ‘op de hoek van het Sint-Servaasklooster te Maastricht vertoonde zich vroeger binnen het gewone spookuur de geest van een inspecteur van de belastingen’...

Al die verhalen, ja, moet men stuk voor stuk genieten, al was het alleen maar om de ernst waarmee de glimlach wordt ingehouden, of het nu gaat om ‘de heks met de harmonika’ of om de trots van een kind op zijn grootmoeder ‘die wel geen heks is, maar wel dikwijls een zwarte kat... en grootmoeder is van alle katten toch altijd de mooiste’!

En dit dan nog afgezien van de ongetwijfeld grote folkloristische waarde. Daar was het Pierre Kemp op de allereerste plaats om te doen. Maar omdat hij een bijzonder mens was, werd dit ook een heel bijzonder boek...

Frans van Oldenburg Ermke