Suikerriet, suikerverdriet

Slavernij in enkele 18e-eeuwse teksten

[p. 113]

Literatuurlijst

Van de teksten die in dit katern gebruikt zijn, bestaan geen ‘moderne’ uitgaven. Zou je ze nog eens willen inzien, ben je benieuwd naar de inhoud van de andere vertogen uit De Denker, of zou je bijvoorbeeld meer van Paul François Roos willen lezen, dan ben je aangewezen op het bezoek aan een bibliotheek. Gezien de zeldzaamheid van deze werken maak je de meeste kans bij een grote (universiteits)bibliotheek. Voor 18e-eeuwse werken in het algemeen geldt dat ze niet geleend mogen worden. Je kunt ze wel ter plaatse in de leeszaal van de bibliotheek inzien. Ieder boek heeft een bepaald nummer, een ‘signatuur’.

Iets over de werken die voor de teksten in dit boek gebruikt zijn.

Het gedicht Myn Neger-Jongen Cicero is afkomstig uit: P.F. Roos. Eerstelingen van Surinaamsche Mengelpoëzy. Amsterdam, Hendrik Gartman 1783-1789. 3 dln. Ex. Universiteitsbibliotheek [UB] Amsterdam, signatuur 318 d 28, 29.

Voor de brief van Kakera Akotie werd geraadpleegd: De Denker. Amsterdam, K. van Tongerlo en F. Houttuin 1764-1766 [dl 1-3]; de Erven van F. Houttuin, 1767-1775 [dl 4-12]. Ex. UB Amsterdam, Z 630. De brief beslaat vertoog nr. 82 en 83 uit De Denker, dl 2.

Van de bundel Eerstelingen van Surinaamsche Mengelpoëzy wordt, behalve in de uba, ook een exemplaar in de universiteitsbibliotheken van Leiden en Utrecht bewaard.

De Denker is ook in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek Den Haag (366g1), de Provinciale Bibliotheek van Friesland in Leeuwarden (b18035) en de universiteitsbibliotheken van Nijmegen (24c46), Leiden en Groningen.

De Verlichting

Wil je meer weten over de Verlichting, de periode waarin de teksten uit h. 1 geschreven werden, dan vormt het volgende boek een goede inleiding:

H.H. Zwager. Nederland en de Verlichting. Met een inleiding van R. van Gelder. Tweede druk. Haarlem 1980.

Een overzicht van de literaire activiteit in die periode geeft J. Stouten in Verlichting in de letteren. Leiden 1984.

Dichtende kolonisten

Voor teksten van verschillende dichtende kolonisten kun je gebruik maken van U.M. Lichtveld en J. Voorhoeve. Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden. 2e herz. dr. Den Haag 1980. Dit is een zeer lezenswaardige bloemlezing waarin ook ‘de stem der slaven’ doorklinkt.

[p. 114]

Een paar oudere artikelen over de plantersletterkunde zijn:

S. Kalff, ‘Surinaamsche Lettervrienden.’ In: De West-Indische Gids 3 (1921-1922), p. 237-256.

J. Voorhoeve, ‘Paul François Roos (1751-1805). De Surinaamse plantersletterkunde uit de 18de eeuw.’ In: De nieuwe taalgids 48 (1955), p. 198-203.

Het werk van P.F. Roos komt in een ruimer verband ter sprake bij A.N. Paasman, ‘Wat bezielde de literaire kolonisten? Het beeld van de Westindische kolonist in de literatuur 1670-1830.’ In OSO, tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis I (1982), p. 44-62; A.N. Paasman. Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de Verlichting. Diss. Universiteit van Amsterdam 1984.

Creoolse liederen en verhalen

Speciaal voor Creoolse liederen en verhalen kun je de volgende bloemlezing raadplegen: C.M. Lichtveld en J. Voorhoeve, Creole Drum. An anthology of Creole literature in Surinam. Engelse vertalingen Vernie A. February. New Haven/Londen, 1975.

Over het ontstaan van de - o.a. mondeling overgeleverde - literatuur in het Caraïbische gebied gaat het boek van Maryse Condé: De open plek. Over Franstalige literatuur uit de Antillen. Ned. vert. F. de Haas. Haarlem 1980. Dit besteedt veel aandacht aan de traditionele sprookjes en mythen zoals de slaven die kenden.

Tijdschriften

Een overzicht van de verschillende soorten tijdschriften die in de 18e eeuw verschenen, vind je in de inleiding van: Jacob Campo Weyerman, Den vrolyke Tuchtheer (1729) nrs. 1-20. Ed. A.J. Hanou, Amsterdam 1978.

Speciaal over het spectatoriale tijdschrift gaat een tweetal artikelen van P.J. Buijnsters: ‘Voorlopers van Justus van Effen’ in De nieuwe taalgids 59 (1966), p. 145-157 en ‘Sociologie van de spectator’ in Spiegel der letteren 15 (1973), p. 1-17. Het laatste artikel behandelt onder meer de rol die koffiehuisgezelschappen en sociëteiten als trefpunten van de gegoede burgerij bij de totstandkoming van het spectatoriaal genre speelden.

Spectotariale bijdragen van de hand van Cornelius van Engelen vind je in de Bloemlezing uit het werk van Cornelius van Engelen (1726-1793). Keuze, inl. en aant. door N.C.H. Wijngaards. Zutphen 1972.

Diverse vertogen uit De Hollandsche Spectator zijn opgenomen in Justus van Effen: een publicist uit de 18e eeuw. Bloemlezing en inl. van J.J. Borger. Gorinchem 1967. Van een gedeelte van dit tijdschrift bestaat ook een uitgave in facsimile: De Hollandsche Spectator. Uitgegeven door P.J. Buijnsters. Deventer 1984.

[p. 115]

Koloniale geschiedenis

Over de Nederlandse koloniale geschiedenis wordt een goed overzicht gegeven in de Algemene geschiedenis der Nederlanden [coörd. red. P. Blok, W. Prevenier, D.J. Roorda et al.] Haarlem 1977-83. 15 dln. Hiervan speciaal dl. 7 ‘Overzeese geschiedenis’, p. 220-254; dl. 9 ‘Overzeese geschiedenis in de 17e en 18e eeuw’, p. 465-483. De agn geeft bovendien een uitgebreid literatuuroverzicht.

Gebundelde artikelen vind je in E. van den Boogaart. Overzee. Nederlandse koloniale geschiedenis 1590-1975. Bussum 1982.

Slavenhandel

Gegevens over de dagelijkse praktijk van de slavenhandel, de manier waarop slaven buitgemaakt en verkocht werden, het leven aan boord van de slavenschepen zijn te vinden in A. van Dantzig, Het Nederlandse aandeel in de slavenhandel. Bussum 1968.

In dit boek is Willem Bosman een paar maal ter sprake gekomen, de koopman die van 1687 tot 1701 in dienst van de w.i.c. aan de kust van Guinea (Ghana) goud en slaven inkocht. Aad van den Heuvel reisde met een cameraploeg naar Ghana en volgde daar het spoor van Bosman. Het resultaat was een boeiende televisiedocumentaire en een zeer aantrekkelijk boek: A. van den Heuvel. Willem Bosman in goud en slaven. Een reisverslag naar aanleiding van dagboeknotities met foto's van Annette Kentie. Amsterdam 1981.

Een werk dat een duidelijk en rijk geïllustreerd historisch overzicht geeft van de slavenhandel en de slavernij is S. Everett. Slavernij door de eeuwen heen. Ned. vert. K. Zegers de Beijl. Zutphen 1980.

In de 16e eeuw schreef een Spaanse bisschop over de gevolgen die de komst van de Spanjaarden voor de oorspronkelijke bewoners van Zuid- en Midden-Amerika had: Bartolomé de las Casas. Kort relaas van de verwoesting van de West-Indische landen. Bezorgd en van een nawoord voorzien door M. van Nieuwstadt. Amsterdam 1969.

De slavernij in Suriname

Voor bijzonderheden over de geschiedenis van de slavernij in Suriname (en van dat land in het algemeen) kunnen als bron genoemd worden:

M.D. Teenstra. De negerslaven in de kolonie Suriname [...]. Dordrecht, 1842;

J. Wolbers. Geschiedenis van Suriname. Amsterdam, 1861;

R.A.J. van Lier. Samenleving in een grensgebied; een sociaal-historische studie van de maatschappij in Suriname. 2e dr. Deventer 1971.

Over het verzet van de marrons schrijft Silvia W. de Groot in Van isolatie naar integratie. Den Haag 1963.

De talrijke verzetspogingen van de Surinaamse slaven vormen ook het onderwerp van S. Hira. Van Priary tot en met De Kom. De geschiedenis van het verzet in Suriname 1630-1740. Rotterdam 1982. Een van de weinige werken waarin uitvoerig aandacht wordt geschonken aan vrouwen in de slavenmaatschappij.

[p. 116]

Prachtig geïllustreerd is A. Helman. Avonturen aan de Wilde Kust. De geschiedenis van Suriname met zijn buurlanden. Alphen aan den Rijn 1982. Het beschrijft de ontstaansgeschiedenis van het voormalig Nederlands Guyana tot de tegenwoordige Republiek Suriname.

Een aardig boekje is R. Spruit. Surinamers onder anderen. Leiden 1982. Hierin staat een heldere beschrijving van een aantal onderwerpen uit de geschiedenis van Suriname, maar wordt ook veel aandacht besteedt aan allerlei bijzonderheden uit het leven van alledag.

Op de Surinaamse migratie naar Nederland wordt ook ingegaan door B. Molenkamp: ‘Suriname, schepping van Nederland.’ In: Kleio, tijdschrift van de Vereniging van leraren geschiedenis [...] 23 (1982) nr. 9. Evenals in het hiervoor genoemde boekje wordt hier een duidelijk verband gelegd tussen heden en verleden.

Het ontstaan van het Fort Zeelandia staat uitvoerig beschreven in J. Fontaine. Zeelandia. De geschiedenis van een fort. Zutphen 1972.

Voor deelonderwerpen met betrekking tot de Surinaamse geschiedenis kun je terecht in H.D. Benjamins en J.F. Snellemans [red.]. Encyclopedie van Nederlandsch West-Indië. Den Haag 1914-1917; W. Gordijn, C.F.A. Bruijning en J. Voorhoeve. Encyclopedie van Suriname. Amsterdam 1977; Encyclopedie van de Nederlandse Antillen. Amsterdam 1969.

De werken waarin de slavernij vanuit ‘zwart’ perspectief is beschreven, zijn in de minderheid. Genoemd kunnen worden:

P. Edwards. Equiano's Reiden. De autobiografie van een negerslaaf. Ned. vert. K. Roskam. Haarlem z.j.;

Linda Brent. In slavernij. Ned. vert. Ank van Wijngaarden. Amsterdam 1983. Levensverhaal van een slavin dat voor het eerst in 1861 in de Verenigde Staten verscheen. Een van de schaarse documenten over de specifieke onderdrukking van vrouwelijke slaven.

Een historische roman over Suriname waarvan de hoofdpersoon een van de belangrijkste leiders van het slavenverzet vertegenwoordigt is J.E. Hokstam. Boni. Amsterdam 1983.

Anton de Kom (1898-1945) was een fel tegenstander van het kolonialisme. Zijn aanklacht tegen de slavernij en het vroeg 20e-eeuwse kolonialisme werd geformuleerd in Wij slaven van Suriname. 3e dr. Bussum 1981.

Rassendiscriminatie

Rassendiscriminatie wordt behandeld in J. Vossestein. Zwart-Wit voor gevorderden. Amsterdam 1982. De auteur gaat in op de vraag hoe bepaalde rassenvooroordelen ontstaan zijn, en welke gevolgen ze hebben voor de relatie zwart-blank. De map is te bestellen bij de Educatieve dienst van het Tropenmuseum in Amsterdam, tel. [phone], tst. 277.

Over discriminatie in Nederland gaat onder meer J. Bos, Allochtonen in Nederland. Amsterdam 1978, en E. Verhey. Het verval van de Smitstraat. Amsterdam, Vrij Nederland, 1979.

Discriminerende ervaringen van - onder meer - Surinaamse vrouwen in Nederland worden beschreven in Ph. Essed. Alledaags racisme. Amsterdam 1984.

Voor de meest recente informatie: bekijk de krant van deze week.

[p. 117]

Romans en verhalen

H. Beecher-Stowe. De negerhut van oom Tom. 41e dr. Amsterdam/Brussel 1982. Beroemd verhaal over het slavenleven in Noord-Amerika in de 19e eeuw. Het verschijnen van Uncle Tom's Cabin (1852) heeft er indirect toe bijgedragen dat daar de slavernij werd afgeschaft.

A. Behn. Oroenoko of de koninklijke slaaf. Vert. en van een nawoord voorzien door A. Helman. Amsterdam 1983. Oroenoko is een zwarte Afrikaanse prins die als slaaf in Suriname terecht komt. De schrijfster neemt stelling tegen de excessen van de slavernij, zoals marteling en moord, niet tegen de slavernij als instituut.

Edgar Cairo heeft een aantal romans geschreven waarin onder meer dwarsverbindingen worden gelegd tussen het koloniaal verleden en de moderne tijd. Hij schrijft in het Sranan Tongo (het Surinaams), Nederlands en het Surinaams-Nederlands. Enkele titels: Kollektieve schuld. Famir'man-sani. 3e herz. dr. Baarn. 1981. Dat vuur der grote drama's. Haarlem 1982. Dit verhaal speelt afwisselend in het 17e-eeuwse Berbice en in een moderne stadswijk.

J.B. Charles. Naar de Berbiesjes. Amsterdam 1983. De jonge slaaf Abonni ontvlucht met drie vrienden de slavernij in Suriname. Na een avontuurlijke tocht door het oerwoud vinden ze uiteindelijk de vrijheid in Berbice (Brits-Guyana), waar de slavernij al is afgeschaft.

M. Diekmann. Marijn bij de lorredraaiers. 6e dr. Den Haag 1981. Marijn, scheepsarts op een slavenschip, heeft, in vergelijking met zijn 17e-eeuwse tijdgenoten, sterk afwijkende opvattingen over de slavernij en de slavenhandel. De gebeurtenissen zijn gebaseerd op historische feiten die de schrijfster in boeken en brieven van slavenartsen, zeelieden en ontdekkingsreizigers is tegengekomen.

A. Helman. De stille plantage. 17e herz. dr. Den Haag 1981. Beschrijft de lotgevallen van vier uit hun land verdreven Fransen die op een plantage in West-Indië een nieuw bestaan proberen op te bouwen.

A. Helman. De laaiende stilte. 7e dr. Amsterdam 1981. De gebeurtenissen uit De stille plantage zijn hier beschreven vanuit het gezichtspunt van een van de Franse vrouwen. In haar dagboekaantekeningen speelt de liefde voor een slaaf een belangrijke rol.

Van Astrid Roemer verscheen: Over de gekte van een vrouw. 3e dr. Haarlem 1984, en: Nergens ergens. 2e herz. dr. Haarlem 1984. Roman over het leven van een jonge Surinamer in een voor hem vervreemdend Nederland.

Simone Schwarz-Bart. Horizont. Ned. vert. H. Renes. Haarlem 1983. Geeft een beschrijving van de omzwervingen van een traditionele heldenfiguur uit de creoolse volksverhalen. In Afrika ervaart hij de afstand tussen de vrij gebleven Afrikaanse negers en die uit het Caraïbische gebied; in Europa ontmoet hij voor het eerst blanken die geen meesters zijn, maar evenals de zwarten voor hun bestaan moeten vechten.