Gemeenschap tussen de Gottische spraeke en de Nederduytsche
(2001)–Lambert ten Kate Hz.–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 1]
| ||||||||||||||||||||||
Gemeenschap Tussen de Gottische spraeke En de Nederduytsche,Vertoont
Alles gerigt Tot Ophelderinge van den Ouden Grond van 't Belgisch. [Illustration] t'AMSTERDAM, By JAN RIEUWERTSZ. Boekverkooper en Stads-Drukker, in de Beurs-straat, in 't Martelaars-Boek. 1710. | ||||||||||||||||||||||
[pagina 2]
| ||||||||||||||||||||||
GAe, zwerf, myn Króóst, in 't spits der pennen,
Ten Spot van die uw' spraek' niet kennen:
In Konst word Lof nog Spot geagt,
Ten zy van Kenners voortgebragt.
| ||||||||||||||||||||||
[pagina 3]
| ||||||||||||||||||||||
Myn Heer A.V.UWe zugt om den grond der zaeken, die gy by der hand neemt, zoo veel doenlyk tot in den éérsten oorspronk te doorsnuffelen, heeft ook my aengenóópt om eene Belgico-Gothike Lyste op te stellen van de woorden, die met de onze gelykluydig zyn, en gevonden worden in 't Glossarium van Fr. Junius F.F. het welk agter 't Gothicum Evangelium, door Ulpbilas in de vierde ééuwe beschreven, gevoegt staat; ten eynde gy, die de Gottische taele voor de moeder aenzaegt van de onze, in eenen opslag de oudste forme onzer woorden A.B.C. gewyze voor oogen kreegt. Hier toe had ik niet veel aenporring van noode, als die het daer voor hield', dat zonder kennisse van de oudheyd géén geruste en welverzekerde grondslag tot opbow van onze spraeke te leggen was. Ik heb het dan ondernomen. En zie daer 't begéérde, en nog méér dan dat, tot voldoeninge van uw óógmerk volbragt. In het aenleggen dezer Lyste, en het opstellen myner aenmerkingen, ontdekte ik eenige opening en doorzicht wegens de Declinatien en de Genera dezer Gottise Nomina; als mede wegens de Conjugatien van derzelver Verba. Dit verwakkerde my den lust in diervoerge, dat ik my niet ontzag tweemaal 't Werk van niews op te doorloopen; op dat ik dat gene, 't welk verre 't voornaemste déél van de Letterkonst uytmaekt, zoo veel my mogelyk waere, onder de knie krege. Onder de Nomina Substantiva vond ik 'er vierderley van 't Genus Masculinum, vyfderley van 't Foemininum, en driederley van 't Neu- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 4]
| ||||||||||||||||||||||
trum; en daer buyten weynige uytgezonderde; daerenboven tweederley Adjectiva, en driederley Participia; waer by ik eene proeve van Pronomina opzogt. De Verba vond ik onderscheyden in soorten, waerom ik die gene, welke in den lóóp hunner veranderinge eenerley rooy hielden, onder eene zelfde Classis bracht; en deze wederom elk in zyn soorte byzonder afdéélde: aldus vind 'er Uw E. driederley van de eerste Classis, sesderley van de tweede, sevenderley van de derde, tweederley van de vierde, driederley van de vyfde, en sevenderley van de zesde Classis; welker elk in klank of verwisselinge iets verschilt. Agter de Nomina Substantiva heb ik door M.F. en N. de Genera; en agter de Verba, door cyffergetallen, yders Classis afgebeeld. II. Cl. 3. beteekent, dat zulk een Verbum de derde plaets inde tweede Classis beklééd: aldus zyn de verbuygingen zoo van de Nomina als Verba, door behulp van beknopte teykens, lichtelyk op te maken. Agter de Praepositiones heb ik haer Regimen aengewezen; en gelyk de onze veelal voor de Verba konnen gevoegt worden, even zoo hebben de Gotten óók dit in gebruyk gehad. Dog om de Lyste der gelykluydende woorden (behoudens dezelfde vrugt) beknopter te maeken; heb ik, uytgenomen eenige staeltjes, die te saemgevoegde Verba agterwege gelaeten, en in derzelver plaetze Componitur agter de Praepositio gestelt. 't Is insgelyks om kortheydwille geschied, dat ik etlyke Nomina Composita en Derivativa (schóón met die van onze taele gelykluydig) onder deze Lyste niet gebragt heb: agtende genoeg te zyn dat ik, by dezen, berigt dede; dat de Samenvoeging en Afleyding in de Gottise en onze spraeke met elkander overeenkomt. De Nederduytse Adjectiva heb ik op E laten uytgaen, om van 't Adverbium onderscheyden te zyn. Wyders, alzoo de Gottise ☉ en {problem} van omtrent eenerley kragt en gelyke waerde met onze qu of kw, of somtyts als w alléén, schynen te zyn, zoo heb ik by myne Lyste der gelykluydende woorden yder derzelver geplaetst agter die woorden, daerze inkomen; op dat by 't naezoeken in 't Glossarium geen twyffel overbleve, werwaerts men zig te keeren hebbe. Als ik in 't Gottische gg agter elkander in eene zelfde Silbe ofte g voor de k vond, las ik die even gelyk men by 't Grieks doet, name- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 5]
| ||||||||||||||||||||||
lyk als ng en nk by ons in de woorden gang, dank enz. hierom heb ik gestelt.
Ik heb de Gottise woorden met onze gewone Letters beschreven; op dat de lezing te gemakkelyker, en de gelykheid te duydelyker voorkome. Dit voor zoo verre zulks 't voornaemste van myne gehoudene orde betreft. Nu zal 't niet ongevoeglyk zyn, dat ik hier op volgen laet eenige weynige aenmerkingen wegens de Uytspraek, Waerde, en Veranderinge der Gottise Letteren.
| ||||||||||||||||||||||
[pagina 6]
| ||||||||||||||||||||||
Indien men op deze wyze de kragt der Letteren gaede slae, zal men zoo groote gelykluydentheyd bespeuren tussen de Gottise en onze tael, dat mogelyk geene der Noordse minder, in Dialect, van dezelve zal verschillen dan de onze: en het groote getal van Gelykluydende Woorden, alléén opgezocht uyt een boek dat kleyn van beslag is, en, door de rampen des tyds, zéér aenzienlyke brokken te deerlyk verloren heeft, geeft my een klaer bewys, dat niet alléén wy, maar óók alle de Noordse Volkeren, voor zoo verre die van den ander slegts in Dialect, en in 't behouden van 't één of 't ander woord, dat by den nabeur versleten raekt, zyn onderscheyden, gezamentlyk met de Gottise uyt eene en dezelfde moeder gesproten zyn. Deze gelykheyd blykt nog duydelyker, als men bemerke, dat het onderscheyd in 't vormen van ons Praeteritum imperfectum zynen grondslag vind in 't Gottische. Tweederleye voornaeme Verba doen zig op by 't Gottische; zulke naemlyk welke onder 't conjugeren geene veranderinge van Wortelvocael gedoogen, en daerom éénpaerigvloeijende genaemt worden; en zulke wederom, welke in 't Praeteritum, of óók wel in 't Participium verwisseling van Wortelvocael onderworpen zyn, deze worden met goed regt onéénpaerigvloeyende genaemt. Dit onderscheyd van éénpaerigvloeyen en onéénpaerigvloeyen heeft óók plaets in onze taele, en, dat zéér aenmerkelyk is, vry net in dezelfde gedaente, en, byna zonder missen, op eene en dezelfde woorden. by voorbeeld, de gróótste hóóp, naementlyk die van de eerste Classis is éénpaerigvloeyende, en vervormt zynen Infinitivus in een Praeteritum, door agterafsnyding van jan/ an/ on; en wederaenlassing van ida/ aida/ oda; als
| ||||||||||||||||||||||
[pagina 7]
| ||||||||||||||||||||||
En de gróótste hóóp onzer éénpaerigvloeyende door agterafsnyding van en, en wederaenlassing van de; als, Deelen, Déélde. Dog wanneer het Gottise Praeteritum door verwisseling van Wortelvocael, en door agterafsnyding zonder wederaenvoeging gemaakt word, gelyk by de onéénpaerigvloeyende, naemelyk die van de tweede en derde Classis, als, Niman/ Nam; Bidjan/ Bad; enz. Dezulke, zoo ze by ons nog in wezen zyn, hebben, byna zonder uytzondering het zelfde lot; als, Nemen, Nam; Bidden, Bad; enz. Gelyk óók de wederzydse Participia eenen sleep weder aennemen: als,
Terwyle die van de eerste Classis in 't Participium op iths/ aiths// of oths uytgaen, by 't Gottise; en oulinks op et, of tans by inkorting op t by ons. als,
Wyders komt óók het Genus der Gottise woorden méést altyd met het onze overéén. Het aangetrokkene in de Ideâ Grammaticâ pag. 35. wegens den Articulus inseparabilis GE, bevinde ik byzonder wel geslaegt te zyn: alleenlyk zoude ik dit voor 't naeste houden, dat de Verba, welke by ons zonder voorzetzel altans in gebruyk zyn, van ouds met en zonder GE, op beyde wyzen in zwang gingen: gelyk óók by het Gottise méést alle de Verba, die de andere voorzetzels missen, nu met, dan zonder ga (dat onze GE beantwoord) gevonden worden. Niettegenstaande de réétsgemelde overéénkomste tussen de Gottise Spraeke en onze, zoo vind ik egter geene reden om te denken dat wy de onze door overstroominge van hen ontfangen hebben. Zonder lange overhéérsching agte ik het buyten voorbeeld en onmogelyk te zyn, dat een tael eene vermenging, niewe wortelklanken, en verbastering aenneme; veelmin t'eenemael vernietigt zoude worden, en plaets ruymen voor eene nieuwer. de Gotten, en Wandalen hebben in de overhéérsching en het lange bezit van Italien en Spangjen op de Latynsche spraeke niet méérder kunnen gewinnen, dan datze | ||||||||||||||||||||||
[pagina 8]
| ||||||||||||||||||||||
den grondstéén hebben gelegt van de Italiaense en Spaense; en de Franken, schóónze, tot nu toe, zulk eene reek van ééwen mééster zyn geweest van Gallien, hebben alléén die spraeke in de tans levendige Franse verandert; en in beyde gevallen hebben de taelen der overwonnene wel een ander klééd aengenomen, dog de Overwinnaers ondertussen weynig minder dan den gantsen grond en wortelklank van hunne eygene spraeke verloren. Dog overmits ik den Grond- en Wortelklank, zoo wel van de andere Noordse taelen als van de onze onverbastert en dezelfde bevinde met de Gottise, zoo agt ik dat de éérste grondslag onzer spraeke van oudsher, lang voor den bloey der Romeynen, met de éerste bevolking van onzen bodem, alhier gevest is geweest, én geene andere nogte méérder verandering geleden heeft, dan by zulk eene lankheyd van tyd en ruwheyd der tussen eewen te verwagten is: Ik zegge lang voor den bloey der Romeynen, want dat deze geenen ledigen grond alhier gevonden hebben, is te baerblykelyk uyt den dapperen en befaemden wederstand onzer Voorouderen, toen men genotene dienst en trouw te schandig beloonde, en 't regt van bondgenootschap door schelmse dwingelandy zogt te verkragten. De natuere der zaeken met de bekende geschiedenissen vergeleken zynde, geeft, mynes bedunkens, óók genoegsaem aen de hand; dat de verspreyding der Noordse volkeren al redelyk vroeg tot herwaarts henen zig uytgestrekt heeft: want hoewel te gissen is, dat, by de verwerringe in 't opregten van Babels toren, en by de verstroyinge daer uyt gevolgt, de afwyking van den ander vooréérst niet verder geweest zy, dan dat elk gedagt hebbe zyne genomene zitplaetse met goet genot ten aenzien van zyn onderhoud, en met goede veyligheyd ten opzigte van zyn nabuerschap, te kunnen gebruyken; niettemin dewyl de veehoeding, van ouds, der méésten bezigheyd was; zoo wierd een ruym beslag van onbeboude gronden vereyst. Daer na moest de verméérdering der volkeren, en gevolgelyke nóótzaeklykheyd van méérder orde omtrent de geméénschap en 't bestier, óók aanleyding geven éénsdééls tot uytbreydinge van woonplaets, en anderdééls tot Staet- en Land-geschil, en daer uyt gerezene verwydering en afwyking. Voornaemlyk heeft dit te ligter moeten gebeuren by de verspreydelingen naer het Noorden: want allesints wat men van deze vermeld vind, komt daer op uyt, dat zy driftiger minnaars zynde van hunne vryheyd, en te ongeduldig om het juk eener Mo- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 9]
| ||||||||||||||||||||||
narchale regeringe te draegen, niet schróómden voor het barre Noorden, om door verre ontwykinge hunne vryheyd te veyligen; terwyle die van 't midden van Asia, méérder lafhartig de dienstbaarheyd kozen voor 't verlies van weliger landstreken. 't Is geen wonder dan, dat die van 't Noorderdéél des aerdbodems, gedurende zoo vele eeuwen, in zoo onnoemelyke menigte van gebiedscheydingen verdéélt zyn geweest; dog dat die van de Middelgewesten gehéél vroeg en van den beginne af het hóófd gebogen hebben onder het onbepaelde opperbewind van een schrander of manhaftig Vorst. En, hoewel uyt den korten byééndrang der menschen een geslepenheyd, uyt de verspreydinge een boersheyd ontstaet; waarom ook die van Asia en 't zuyder Europa méérder blyken van konsten en wetenschappen hebben nagelaten dan die van 't Noorden: egter vermoede ik niet dat de ruwheyd der Noordelingen zoo verre ging, als men geméénlyk daer van spreekt, en in den éérsten opslag wel gissen zoude. De beschaeftheyd hunner taele, die by de boersheyd niet kan huysvesten, is my bewys genoeg van geschiktheyd in zaeken tot een goede geméénschap gehoorig; schóónze in andere dingen die méér tot luyster strekken, minder blyken van vordernisse nalieten. Om de beschaeftheyd der Gottise taele wat breeder aen te toonen, zal ik eenige aenmerkingen hier op laten volgen: en hoewel dezelve door de vergelyking myner opgezochte en byééngevoegde Voorbeelden voor U ligtelyk te vinden zyn; egter vertrouw ik niet, dat deze uytbreyding U mishagen zal: te méér, dewyl deze myne verhandeling gants nieuw is, zoo ten opzigte der zaeken, als ten aanzien van de wyze der behandelinge en toepassing op onze taele. Der Gotten Nomina veranderen in 't Genus, Casus & Numerus, men vind 'er wel beyde Masculina en Faeminina, die uytgaen op a of s: als dog egter zynze onderscheyden in declinatie. De Foeminina in o/ als azgo. enz. verschillen allesints in Declinatie van de Neutra in o/ als hairto. enz. De uytgangen op eis / als hairdeis vind ik alléén eygen by het | ||||||||||||||||||||||
[pagina 10]
| ||||||||||||||||||||||
Masculinum; die op ei/ als Liutei. enz. by het Foemininum; en die op een Consonant zonder s daer achter, als haubith/ jer / hus enz. (uytgenomen ahs en weihs) vond ik, beneffens die op i / als badi enz. eygen by het Neutrum: en yder dezer soorten heeft haere byzondere declinatie. Alléénlyk tussen de Masculina & Foeminina op us uytgaende, die 'er niet vele zyn, vond ik géén teeken van onderscheyd, dan door bygevoegde Adjectiva. De uytzonderlingen (Anomala) die ik gevonden heb, zyn weynige. De Verba, zoo Passiva als Activa, zyn door de Terminatien onderscheyden in de Modi, Tempora, en Personae, zonder hulpwoorden: alléénlyk gevalt my niet, dat ik hun Futurum van het Praesens, nogte hun Praeteritum perfectum & plusquamperfectum van het Imperfectum niet verschillig vind; alzoo de Gotten ten tyde van Ulphilas het Verbum Haban / hebben, niet gelyk Wy te hulpe namen om de Praeterita uyt te drukken. Hier uyt blykt de Oudheyd van dit Gothicum Evangelium, dewyl de Gotten, toenze mééster wierden van Italien en Spangien, al moeten overgegaen geweest zyn tot het hulpwoord Haban by het Praeteritum Perf. & plusq. perf. vermits Italien en Spangien dat gebruyk van hen ontléént hebben, gelyk die van Gallien het van de Franken hebben geléért: zoo dat dit gebruyk, naer alle schyn, al méér dan 1200 jaeren oud is; en gevolgelyk het Gothicum Evangelium nog ouder. Terwyl ik dus, met het Letterkundige, U ophoude, dien ik niet onaengeroert te laeten, waer in voornaemlyk het onderscheyd der Classes bestaet. Het Character van de éérste Glassis heb ik in myne aenmerkinge over de gelykheyd der Gottise spraeke met de onze hier voren aengewezen: dat van de tweede en derde Classis desgelyks, voor zoo verre deze in den grond van de éérste verschillen, maer niet waer in zy van elkander onderscheyden zyn. Het voornaemste is dat die van de tweede Classis in 't praeteritum, en in 't participium passivum elk in eene byzondere Wortelvocael verwisselen; als,
| ||||||||||||||||||||||
[pagina 11]
| ||||||||||||||||||||||
Terwyle die van de derde Classis alléén in 't Praeteritum, en niet in 't Participium van Wortelvocael veranderen, als
Die van de vierde Classis snyden wel, even gelyk die van de tweede en derde Classis, by het vormen van 't Praeteritum, den sleep an van den Infinitivus af, maer doen óók daerenboven een voorzetting van een gantse Sillaeb, aen die van den Wortelklank niet ongelyk, als haitan/ haihait/ enz. hoewel óók te mets de Wortelklank niet onverandert blyft, als tekan/ taitok; en greitan/ gaigrot. enz. By die van de vyfde Classis lyd het Praeteritum verandering in de radicale consonant, als thankjan/ thahta/ &c.
behalven dat het óók door den naesleep ta zich van de vorige Classes onderscheyd. Die van de sesde Classis, welke mede, gelyk die van de vyfde in 't Praeteritum, ta agter aen hebben, verschillen by den uytgang van het Tempus praesens in allen deele van die van de vorige Classes: waarom ik ook Wisan/ vermits zéér onregelmatig (even gelyk WEZEN als nog by ons is) beneffens de verbuygingen van Wiljan en Skulds agter aen onder dezen rang geplaetst heb, als passende by de Anomala. De vervulling der opene plaetsen, voornamelyk by de Verba Passiva, heb ik ter oorzaeke van de weynige voorbeelden nog niet tot myn genoegen konnen vinden: Niettemin verkoos ik mynen arbeyd, met dit gebrek, U te laeten toekomen, éér ik U onthouden zoude van iets daer ik dagt dat Uw E. naer verlangde. Ik twyffele niet, of door den tyd zal ik nog wel iets tot volmakinge vinden, te méér, dewylmen op eenen ongebaenden weg, schóón omzigtig in zyn' treden, lichtelyk struykelen kan. Vorders heb ik Uw E. nog te verwittigen, dat Gy in myne Lyste eenige Nomina zult ontmoeten, waer van ik geenen Nominativus in 't Gothicum Evangelium vond; en aen welken ik eenen anderen, dan Junius, begist heb: dit is geschied, om dat de buyging van de Casus Obliquus, volgens de andere Voorbeelden en 't onderscheyd der Ge- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 12]
| ||||||||||||||||||||||
nera, my die verandering aen de hand gaf. Diergelyke verandering heb ik óók waergenomen by de Verba, stellende Drankjan/ (alwaer Junius heeft Drankan gezet,) vermits het Praeteritum heeft Drankida/ dat andersints Drankaida moeste geweest zyn. Men behoeve zig niet te verwonderen dat deze Hóóggeléérde Man, die het Gothicum Evangelium éérst in zynen hoogen ouderdom vond, en sedert geenen geringen arbeyd aen zyn Glossarium te koste gelegt heeft, waer voor alle minnaers van den óórspronk der Noordse taelen grootelyks aen hem verpligt zyn, geenen tyd genoeg voor de hand hadde, om óók 't onderscheyd der Genera, beneffens 't belóóp der Declinatien, en met eene het verschil der Conjugatien uyt te vorssen. Even na dat ik myne Lyste der Gelykluydende woorden, en het Grammaticael der Gottise spraeke, beneffens het ontwerp van dezen Brief hadde voltrokken, zoo vernam ik dat 'er een Thesaurus Linguarum Veterum Septentrionalium Grammatico-criticus, 3 vol. in folio, door G. Hiekesius voortgebragt, het licht zag. Zoo drae als ik my hier van mééster gemaekt had, bevond ik in het doorbladeren, dat deze geléérde Heer, door een onvermoeyde vlyt, méérder fraeys van die Oudheyd by één en aen den dag heeft gebragt, dan ik immer gedagt had te zullen zien. Ik waende, dat ik 't alléén was die dien ongebaenden weg bewandelt had; in tegendéél vind ik nu, dat zyn éérste déél eene gantse Grammatica Anglosaxonica & Moeso-Gothica vervat; en bekenne ik óók gaerne, dat ik op een onverwagte, dog géén onaengenaeme, wyze in dezen verrast ben: niettemin zie ik met eenen, dat die Héér het waere onderscheyd der Verba niet getroffen heeft; als stellende niet alléénlyk maer eenerleye Conjugatie, gelykvormig aen de myne van de eerste Classis No. 1. zonder eenig voorbeeld ofte melding van dezulke, welke geconjugeert worden als No. 2. Nemaer, ook zoo noemt hy ten onregt Anomala die gene welke tot myne twee volgende Classes behooren, als zynde ten eenemael onbewust van de geregelde rooy die by dezelve gevonden word. De menigte dezer by misslag Ongeregeltgenaemde Verba is vry gróót; en de Verba beslaen het aenzienlykste déél van 't Letterkundige; derhalven is óók de vervullinge van dit gebrek, die by myne verdeelinge van Classes te zien is, te gewigtiger; behalven dat dit myne, en niet het zyne, toegepast is op onze Spraeke, en gevolchelyk toepas- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 13]
| ||||||||||||||||||||||
selyk is op alle andere Noordse, welke met de Gottise in verwantschap staen. Hierom verbeelde ik my, dat 'er nog iets in dezen mynen arbeyd steekt, waerom dezelve U aengenaem zal kunnen zyn en blyven. Ten minsten indien gy zoo wel vergenoegt zyt met het myne, als ik met dat van Heer Hickesius; zoo heb ik geene reden om myner moeyte my te beklagen. Ik zoude mynen Brief hier mede afgebroken hebben; ten waere ik gezien had, dat Heer Hickesius in zyne eene Conjugatie het duale gestelt had; waer door ik my verpligt vinde myne bevinding deswegen U op te geven. Dat de Gotten, even gelyk de Grieken Dualia Verborum gebruykt hebben, blykt uyt eenige weynige voorbeelden onder de Observationes in S. Matth. Cap. xii. 2. door Th. Mareschallus gemaekt, en agter 't Gothicum Evangelium gevoegt. De Voorbeelden schenen my egter te schaers om myne Conjugationes daer mede te vergrooten, als agtende met een berigt daer van te kunnen volstaen. Voor zoo verre ik heb konnen bespeuren, bestaet het gantse Character van de tweede persoon van 't Duale in een agteraenlassing van s agter de tweede persoon van de Pluralis. Dus vindmen Gateihats (annunciate, Luc. vii. 22.) voor de tweede persona dualis van 't praesens subjunctivi gestelt, zynde Gateihat/ volgens myne waerneminge de tweede pers. pluralis van 't praeseus subjunctivi van 't Verbum Gateihan/ dat tot myne II. Cl. 1. behoort. Voor de éérste Persoon by 't Duale stelt Heer Hickesius den uytgang op os/ als bidjos (rogamus nos duo) waer van de Infinitivus is bidjan (rogare). Dewyle te dezer gelegenheyd het woord Gateihan op het tapyt komt, kan ik niet wel nalaeten myne aenteekeningen over 't zelve tot een besluyt van dezen Brief hier op te laten volgen. Junius heeft de woorden Gateih (nuntia)/ gateihit (nuntiate)/ gateiha (nuntiabo)/ gataihun (nuntiaverunt) / en gataihans (nuntiatus) gestelt als oorspronkelyk van Gatiuhan/ dog hier in gantselyk, mynes oordééls, misgetast; dewyl de Infinitivus van deze woorden, die in hunne Conjugatie klaer blyk geven datze tot myne II. Cl. 1. behooren, moet zyn Gateihan (nuntiare) / maar niet gatiuhan / dat adducere beteekent, dat van de II. Cl. 4. is, en in 't praeteritum heeft gatauh (adduxi)/ dog niet gataih/ 't welk nuntiavi beteykent. Dit alles zal zich klaer opdoen, als men de voorgenoemde woorden in 't | ||||||||||||||||||||||
[pagina 14]
| ||||||||||||||||||||||
Glossarium van Junius opzoekt, en tegens myne Conjugatien van de tweede Classis vergelykt. Onbewustheyd van 't waere belóóp dezer ten onregt voor onregelmatig gehoudene Verba is oorzaek van deze en diergelyke andere afdwaelingen. Myn woord verbind my dat ik dezen Brief af korte, die de overige bedenkingen, welke my deze stoffe heeft opgelevert, spaere voor eenen anderen tyd, zynde ondertussen en blyvende
In Amsterdam, den 25 Maert 1708. Tuus
L.t.K.H.nsz. | ||||||||||||||||||||||
Naschrift.HEt genoegen dat UE. over mynen geringen arbeyd getóónt heeft, en uwe aenraeding om denzelven door de Drukperse geméén te laeten worden, met betuyginge dat óók anderen van agtbare geléértheyd, met welken gy over deze stoffe hadt geredenwisselt, daer op aendrongen, hebben my overgehaelt om het toe te staen: dog in dezen vond ik oorbaer dit Naschrift tot berigt eeniger zaeken te voegen agter mynen Brief, vermits die alléén aengelegt was voor U, als dezer oeffeningen niet onervaren. 1. Om te beter de gelykvormigheyd tussen de Gotthise Spraeke en de onze te begrypen, is dienstig, datmen agt geve op de volgende eygenschap, welke niet alleen gegrondvest is in onze Belgische, maar óók in de Hóógduytsche en andere nog levende Noordse taelen, en daerom óók toe te eygenen aen de oude Gottische. Deze eygenschap bestaet hier in, ‘Dat de Klemtoon (Emphasis) altoos valt op het radicale en zaekelyke gedeelte van 't woord; nimmer op de andere deelen, 't zy wat veranderinge in diclinatie ofte conjugatie dezelve mogen aennemen. Uyt dien hóófde moet men dan by 't Gottische woord Dailjan (waer van Dail het worteldéél is, terwyl het overige verandert, verbuygt en algeméén is, zoo wel aen andere werkwoorden als aen dit) in alle vervorminge den Klem aenzetten op dail; laetende de onzaekelyke deelen zagt en snellyk van de tonge afrollen: als dáiljandane (der deelende) dog niet dailjándane; dus óók met alle de anderen. | ||||||||||||||||||||||
[pagina 15]
| ||||||||||||||||||||||
Deze waerneming zal ons wyders aenwyzen dat óók zelfs de voornaemste zweeming der vorbogene uytgangen van 't Gottische, schóónze in schrift veel van de onze verschillen, in de uytspraek nogtans (niettegenstaende onze inkortende wyze van spreken, en 't verlóóp van zoo vele ééuwen) nog in wezen gebleven is. 2. Toen ik uytvond dat deze voornoemde deugd, van altoos op 't zaekelykste deel der woorden der Klemtoon aen te zetten, eygen was aen onze spraeke; is de liefde tot dezelve grootelyks in my opgewakkert: Elke taele bezit wel iets waer in zy boven anderen uytligt; maar voortreffelyker eygenschap dan deze kan 'er niet vereyst worden. Deze deugd nogtans is gantselyk niet te vinden by 't Frans, Spaens, ofte Italiaens, nogte óók zelfs by 't Latyn en hóógberoemde Grieks: aldaer zegtmen
By allen dringt daer het accent op het onzaekelyke deel; dat óók in die taelen gants algeméén is: en waerlyk is dit één der gróótste gebreken die men by de uytspraeke eener beschaefde taele kan vinden: want het zaekelykste in den dag te zetten, is de voornaemste grondvest van alle welsprekentheyd. Schóón dan onze Spraeke, ten aenzien der onzaekelyke deelen, in lieffelykheyd iets zoude moeten wyken voor het Grieks of Latyn, datwe nogtans in rykelykheid van woorden, in kragt en duydelykheyd gants niet te kort schieten, daer van zyn te vele proeven om bewys toe van noode te hebben. Wat kan nu, nae reden, dit kleene verschil van lieffelykheyd in tegenwigt van onze hóófddeugd ophaelen? Immers te min om vergeleken te worden. 3. Deze kennisse van de plaets des Klemtoons kan ons óók tot verdere beschouwinge opleyden. 't Is bekent dat sedert eenige jaeren de Geleerden een gróót getal van woorden in onze Noordse spraeken ontdekt hebben, welke met de Griekse en Latynse in zin en gedaente zéér overéénkomen: hierom willen vele dat dezulke of van 't Latyn, of wel voornamelyk van het Grieks ontléént zyn: by voorbeeld, | ||||||||||||||||||||||
[pagina 16]
| ||||||||||||||||||||||
beteekenen alle het zelfde als 't Grieksche θυγάτηρ (filia). De gelykheyd is klaer genoeg. Het heeft ook geenen schyn van reden dat deze overéénkomst van benaeminge onder zoo verscheydene Volkeren enkel aen 't losse geval is toe te schryven: dies word óók niet ten onregt een algemeene en gelyke óórspronk aen deze en diergelyke woorden erkent: maer waerom dat het Griekse juyst de moeder zoude zyn, kan ik niet bevroeden. Zyn we van de Grieken afkomstig? daervan is zoo min blyk, als dat de Grieken van onze voorouders gesproten zyn. Of moetmen zeggen dat wy die woorden van de Grieken ontléént hebben, om dat 'er ouder boeken in hunne sprake, dan in eenige onzer Noordse gevonden worden? dit is een reden zonder eenigen klem. 't Zoude immers zinneloosheyd zyn te willen twyffelen of onze over oude voorouders, welker tale zoo ryk geweest is, gelyk uyt de nog levendige afzettelingen klaer genoeg blykt, geene benaemingen gehad hadden tot onderscheydinge van Zoon of Dogter. Maer wanneer zouden zy haere eygene benaeming verbannen, en de Griekse aengenomen hebben? want van de oudste tyden af, dat der Grieken staet en spraek in agtinge geweest is, vindmen immers niet dat 'er eenige geméénschap was tussen hen en onze Noordse Volkeren. Zonder geméénschap nogtans en neemtmen geene woorden aen, veel min datmen de zyne daervoor verwerpen zoude. 't Is wel waer dat lange voor den opbow en bloey van der Grieken staet, in dien tyd namelyk éér onze voorouderen zich zoo verre herwaerts aen van hunnen voorvaederlyken zetel verspreyd hadden, nader gebuurschap tussen hen en de Grieken kan gehouden zyn; maar zoo min reden is 'er nogtans hier om vast te stellen, dat onze Voorouders tot de Griekse benaeminge zyn overgegaen, dan dat de Grieken zich van de hunne bedient hebben. Wat hebben wy dan te besluyten uyt deze en de verdere groote menigte der gelykluydende benamingen? Eérstelyk, niet alléén dat dezelve in óórspronk met den ander ver- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 17]
| ||||||||||||||||||||||
maegtschapt, en gezamentlyk wel éér uyt eene en dezelfde bronne gesproten zyn. Maer ten anderen óók, dewyl van de eene zyde de Volkeren van 't Noorden, niet tegenstaende zoo gróót eene reex van ééuwen, zoo verafgelegene verspreydingen, en zoo geweldige verwoestinge van óórlogen, zich egter bestendig vast gehouden hebben aen die natuerlyke en éénvoudige wet van in hunne benaemingen altyd op het zaekelykste den naedruk te geven, waer door zy den wortel der woorden niet ligtelyk konden verliezen: en dewyl van de andere zyde de Grieken gants verzuymig waeren in dezen plicht, (indien zy andersints hunne woorden hebben uytgesproken met zulk eene accenteringe, als de Geléérden ons op dissen,) waer door de waere óórspronkelykheyd verduystert word, zoo besluyte ik datmen omtrent de woorden, welker gelykheyd openbaer is, in 't algeméén den grond en wortel méérder egt en onvervalst bevinden zal by onze Noordse spraeken, dan by die der Grieken. Hierom agte ik, dat ook in dit woord θυγίτηρ, tegens 't vereysch van den waeren oorspronk, het accent valt op de a van de tweede Silbe, die in geene der Noordse spraeken gevonden word: en dat daerom 't zakelyke der Noordsche spraeken voor Ouder, Echter, en minvervalst te houden is. Zeker, indien wy van de Grieken die woorden ontléént hadden, buyten twyffel zouden wy ook hun accent hebben opgevolgt: want dit is by ons een gewoon gebruyk omtrent bastaert of ontléénde woorden; dus laeten wy Nederlanders by het bastaertwoord calangéren (verklaegen, betichten) enz. 't accent nederkomen op het onzaekelyke déél. Men neme dit niet vreemd, dat der Grieken oudheyd en agting in dezen wat bekort schynen. Strabo, één hunner Schryvers, vermeld ons in zyn zevende Boek, alwaer hy van de volkeren spreekt die met de Istrise, Illyrische en Thracische bergen omheynt zyn, dat by na gants Griekenland oulinks van Barbaren (dat is uythéémschen) bezeten is geweest. Uyt verwisseling van woonplaets, en vermenging met Volkeren van andere spraeke, ontstaet ligtelyk verbastering. Myn drift en vereysch in dezen om niet te lang te zyn, belet my om de menigte van redenen, die de waerde en egt- en oud-heyd onzer spraeken vertoonen, waer in ze waerschynlyk den voorrang boven de Griekse verdienen, op- en uyt- te haelen; genoegende my tans met iets aengeroert te hebben, 't welk de vinding der voortreffelyke eygenschap van altóós op het zaekelyke déél der woorden den Klemtoon aen te zetten, my aen de hand gaf. | ||||||||||||||||||||||
[pagina 18]
| ||||||||||||||||||||||
4. Dewylwe dan de waerdigste eygenschap eener spraeke in de onze bezitten, hoe jammer is het datmen den opbonw en kennisse der zelve zoo weynig doorgaens agt en ter herte neemt, terwyl men zich in anderen, die met dezelve géén geméénschap hebben, zoodanig sterk maekt, als of die alléén by de wysheyd voegden. Ik stae toe, dat de oude Griekse en Latynse boeken verdienen bemint te worden, zoo om de zaeken daer in vermeld, als om de behandelinge der zelve; waarom ook de kennisse dier taelen, en voornamelyk van 't Latyn, vermits den Geléérden algeméén geworden, onzer oeffeningen waerdig is, en in de Republyk als nóótzakelyk. Maer de Romeynen, toen ze in bloey en in de Griekse geléértheyd doorloutert waeren, beschaefden hunn' eygene taele, en schreven in die, dog niet in de Griekse. Om wat reden zoude ons dit minder passen? hoe jammer is het datmen eenes anderen haert oprekent, en zynen eygenen vergeet! Maer, éér de zugt tot myne moedertaele my te wyd vervoere, zal ik over gaen tot eene andere zaeke. 5. 'T is zéér aenmerkelyk, dat onze Werkwoorden, welke met deze Gottische van de tweede en derde Classis overéénkomen en nog in wezen zyn, niet tegenstaende een verlóóp van zoo veel méér als 1000 jaeren, eene zoo gelykvormige gedaente in 't Praeteritum amp; participium (van welke beyden 't overige der Werkwoorden afhangt) behouden hebben: ja dat méér is, dezelfde gelykvormigheyd dezer Verba is 'er te vinden by 't oude Frank-deutsche en Angel-saxise, (dat omtrent de zevende en achtste ééuwen bloeyde,) gelyk mede by het hedendaegse Hóógduyts, en by de verdere Noordse taelen, als het Deens Zweeds, en 't Islandis. Hier uyt is éénsdééls te bemerken, dat de óórspronk van dit belóóp, en van deze verwisseling van wortelklinker, by de Verba van de tweede en derde Classis, van oude tyden af al eygen moet geweest zyn aen onzer aller gemeene moedertale, uyt welke de onze met de andere Noordse afgedaelt is; vermits de gelykzweemige gedaente zoo kennelyk by alle de afzettelingen uytblinkt: en anderdééls, dat óók onze Noordse spraeken, voor zoo verre dezelve op het zaekelyke den nadruk behouden, niet lichtelyk door den tyd zoodanig kunnen vervloeijen, dat de oude grondslag of wezendlyke gedaente gants verloren rake. Het getal dezer grondwerkwoorden van de tweede en derde Classis, is onder onze levendige spraeken gants niet gering, by ons en by 't Hóógduyts lóópt het niet verre beneden de 200. Ten onregt zyn dezel- | ||||||||||||||||||||||
[pagina 19]
| ||||||||||||||||||||||
ve tot nog toe by de Letterkonstenaers voor onregelmatig gehouden geweest, dewyl ze eene gants gezette rooy volgen; dog hier van laet ik het bewys over voor myn opstel van de ontdekte Regelmaet en Rangschikking der Werkwoorden, dat ik onder handen hebbe. 6. By het Gottische heb ik een zoet en zinryk gebruyk gevonden omtrent het vervormen hunner Verba, als nemende het Praeteritum van die van de tweede en derde Classis, en daer agter voegende jan. Hier uyt ontspruyt een Verbum van de I. Class. 1. hebbende eenen ryker zin, die de werkende óórzaek en de voortgebragte beweging te gelykelyk aenduydt: als, Van Brinnan / II Cl. 2. Bernen, wiens Praeter. is Bran/ komt Brannjan/ Inbrannjan/ I Cl. 1. Branden of doen Bernen. Van Dringkan/ Drinken, II Cl. 2. wiens Praet. is Drangk/ komt Drangkjan/ I Cl. 1. Drenken, of doen Drinken. Van Driusjan/ Draus / II Cl. 4. Druyssen, komt Drausjan; doen Druyssen. Van Ganisan/ Ganas / III Cl. 3. (Sanari) Genezen, komt Ganasjan/ I Cl. 1. doen Genezen. Van Ligan/ Lag/ III Cl. 3. Liggen, (Jacére) komt Lagjan I Cl. 1. Leggen (pónere) of doen Liggen. Dus ook van Hneiwan/ Hnaiw/ II Cl. 1. Nygen, gebogen zyn, komt Hnaiwjan/ I Cl. 1. Neygen, doen Nygen. En van Sitan / Sat/ III Cl. 3. Zitten; komt Satjan / I Cl. 1. Zetten, of doen Zitten. Van Urreisan/ Urrais/ II Cl. 1. Verryzen, opstaen; komt Urraisjan/ I Cl. 1. Verwekken, doen ontstaen. Diergelyk is óók Wakan / I Cl. 2. Waken, van waer Wakjan/ I Cl. 1. Wekken, of doen Waken, gesproten is. Dat óók onze Voorouderen van zulk een merkwaerdig gebruyk niet vreemd zyn geweest, blykt uyt het gezegde. Dus dan van ons Bernen komt Branden: van Drinken komt Drenken: van Waken komt Wekken: van Nygen komt Neygen: van Zitten komt Zetten: van Liggen komt Leggen: van Vaeren (proficisci, navigare) waer van 't Praeterit. imperf. by ons is Voer, komt Voeren, Vehere: de éérste om zoo te spreken Neutra zynde, en de andere, die daer van afgeleyd zyn, Activa, enz. En 't is merkwaerdig, dat even gelyk in 't Gottische, alzoo óók by ons deze afgeleyde Verba altóós éénpaerigvloeyende zyn, zonder eenige veranderinge van Wortelvocael | ||||||||||||||||||||||
[pagina 20]
| ||||||||||||||||||||||
by derzelver Conjugatie: terwyl de éérste méést alle, vermits by 't Praeterit. Imperfect. hunnen Wortelklinker verwisselende, onéénparigvloeyen. Hier toe kanmen óók t'huys brengen de volgende Afleydingen. Lyden, oulinks ire, transire, Gaen; waer van Lyde, Lye, transitus, meatus, & latus navis depressum, alsmede Overlyden, transire, mori; dus ook in 't Gottische Leithan / Galeithan/ ire, discedere: derhalven, Leyden, ducere, zoo veel als doen Gaen. Stygen, ascendere, en Styger, homo qni ascendit; maer Steyger, res vel trabs quâ ascenditur, 't gene doet Stygen; als afkomstig van Steygen, dat is, doen Stygen. Aldus mede Blyken, patere, lucidum esse; dog Bleyken, lucidum, album facere. En Wyken, cedere; dog Weyken, emollire, is zoo veel als doen Wyken. Zoo mede van Zuygen, (sugere) in Praeter. Imp. Zoog, komt Zoogen (lactare), en van Druypen (stillare) in Praeter. Imperf. Droop, komt Droopen (Conspergere pinguedine ut destillet) dat is, doen Druypen. En dusdanig nog vele anderen. Deze kennisse van 't Gottische baent ons eenen weg om het Etymon van vele onzer woorden te ontdekken, dat buyten dit behulp onnavorschelyk zoude zyn. |
|